ЎУМ СОЦИОЛОГИЯ

инсоннинг мазкур социал гуруҳга, социал муҳитга тегишлилигидан қатъий

назар

пайдо

бўлишини кўрсатиб беради. Шунга мувофиқ социологияда

асосий эътибор шахснинг социал типларини (фаолият типларини) социал

сифатларини аниқлашга қаратилади. Айнан социологик ўрганадиган алоҳида

индивидлар

фаолияти

ва

онг

структурасида

социал,

жамоатизим,

гуруҳларнинг умумий ва ўзига хос сифатлари намоён бўлади.

Бундан келиб чиқиб, шахсни индивиднинг бошқа кишилар билан

бевосита

ва

билвосита

ўзаро

таъсири

жараёнида

жамланадиган

ва

навбатида

уни

меҳнатнинг, англашнинг

ва

мулоқотнинг

субъектига

айлантирадиган индивиднинг социал хусусияти, унда яхлитланган социал

аҳамиятли хусусиятларнинг мажмуидир, деб таърифлаш мумкин.

Шахсни тушунишдаги бундай ёндашув мақсадга мувофиқдир. Чунки, у

инсонни ўзида турли социал-типик белгиларни мужассамлаштирган маълум

жамиятнинг,

социал

жамоанинг,

гуруҳларнинг

вакили

сифатида

намоён

бўладиган социологик хусусиятни ифодалайди.

Шахснинг социологик концепцияси бир қанча турли назарияларни ўз

ичига

олади.

Уларнинг ҳаммаси шахсни у ёки бу социал

омилларнинг

таъсири остида шаклланган ўзига хос тузилма эканлигини тан олишади.

Муаммони бу каби қўйиш шахсни фақат

социология

нуқтаи

назаридан

таҳлил этишга олиб боради. Бу ёндашувнинг илдизлари социал фалсафа

илдизларига бориб тақалади.

Шахснинг социологик концепцияси ХIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ

асрнинг бошларида ривожлана бошлади. Умумий шахснинг социологик

назариясига бўлган эҳтиёж доимий ўзаро муносабатни, бошқача айтганда,

социал

макроструктурада

содир бўлаётган

жараёнларни

белгилайдиган

доимий ўлчамни топиш кераклигини тушунишдан келиб чиқади. Индивидлар

ва жамият ўзаро таъсиридаги бу жараёнларни тушунтираётиб, биз ҳар доим

бу

индивиднинг

хусусиятларининг

қандайдир

ташкилий

бутунлигин

топамиз, у жамоалардан келиб чиқадиган таъсир ва стимулларни“бошқача

тушунади” ва муҳитга инсоннинг реакциясини қатъий равишда аниқлайди.

ХIХ

асрнинг

ЗО-йилларида

социологияда

илмий

йў

структуравий йўналиш (ёки оддий айтганда функционализм) пайдо бўлди. Бу

йўналишнинг

асосчилари бўлиб, Э.Дюркгейм, А.Р.Редклифф-Браун (1881-

1995) ва бошқа тадқиқотчилар бўлишган. Бу илмий мактаб турли ҳолатларда

киши

ўзини қандай тутиши

тўғрисидаги

нормаларни

тадқиқ

қилишни

бошлади. Функционализм рол деб аталадиган институционал нормалар муаммосига асосий эътиборни қаратди. Функционалистлар фикрича, социологияда социал тахлилнинг бирлиги ҳаракат қилаётган индивид эмас, балки ролдир. Турли гуруҳлардаги ҳар бир киши қандайдир маълум мақомга

эга	бўлади. Бу	мақомларда	хатти-ҳаракат	намуналари	кўрсатилган
бўлади.Бунда индивид аъзо бўлган гуруҳ индивиддан ушбу намуналарга мос
келадиган хатти-ҳаракатни кутади. Шу асосда				биз отанинг, онанинг,
дўстнинг роли тўғрисида гапиришимиз мумкин.

51

	Шундай қилиб, социал ролни гуруҳ ўз аъзоларидан кутаётган қатъий
кўрсатилган		намуналарга		мувофиқ		чиқадиг, хантти-ҳаракатларнинг
нисбатан доимий ва ички алоқали тизими сифатида таърифлаш мумкин.
	Агар биз мазкур тушунишдан келиб чиқадиган бўлсак, индивиднинг
ҳатти-ҳаракат ролини инсоннинг турли социал бирликларда бажараётган
функциясидан келиб чиқиб таҳлил қилиш мумкин. Шунинг учун америкалик
олимлар Жан Морено (1892-1974) ва Роберт Мертон (1910т) шахсни индивид
жамиятда бажарадиган социал роллар мажмуининг функцияси сифатида
таърифладилар.
	Ролларни амалга ошириш жараёни кўпгина омилларга боғлиқ:
	-инсоннинг биопсихологик имкониятлари. Улар у ёки бу								социал
ролларни бажаришга имкон бериши ёки имкон бермаслиги мумкин.
	-идеал	хусусиятлар комплексини белгилайдиган шахс ўрнаклари.
Индивид бу ўрнакларни ролларни бажариш чоғида, ҳамда индивиддан гуруҳ
кутаётган ҳатти-ҳаракатнинг идеал усулларни намоён этиши керак.
	-гуруҳ томонидан қабул қилинган роллар ва социал назорат характери.
	-гуруҳ структураси, унинг мустаҳкамлиги ва индивиднинг ўша гуруҳ
билан мос келиш даражаси.
	Гарчи	социал	рол	социологик		таҳлилнинг		ягона	бирлиги	деб
ҳисобланмасада, (чунки у индивиддарнинг ўзаро ҳаракатидан келиб чиқади)
лекин	рол	жамиятдаги институционал муносабатларни ўрганишда жуда
фойдали ҳисобланади.
	Шахс	концепциясидан			интеракционистик		ёндошув		методологик
принципларга асосланади. Бунга биноан на шахс омиллари, на ташқи муҳит,
агар	уларни	алоҳида қараладиган бўлса, инсон хатти-харакатини тўла
даражада тушунтириб бера олади. Инсон хатти-ҳаракатининг асосий
детерминантлари (белгиловчилари) сифатида бу омиллар ўртасидаги доимий
ўзаро таъсир намоён бўлади. Ўзаро ҳаракат жараёни олимлар томонидан ҳар
доим бир хил тушунилмаганлигидан, интеракционизм доирасида чекланган
қўллаш назарияси деб аталадиган бир нечта турли йўналишлар пайдо бўлди.
	Немис-америка психологи К.Левин (1890-1947) 1936 йилда шахснинг
муҳит билан ўзаро ҳаракати принципга мувофиқ у муҳитни физик(табиий)
ва психик муҳитларга бўлади. Левин фикрича, хатти-ҳаракат на ўтмишга, на
келажакка боғлиқ, у ҳозирги муҳитга боғлиқ бўлади. Левиннинг айтишича,
табиий ва социал муҳит субъект учун психологик феноменлар кўринишида
реал намоён бўлади. Шунинг учун ҳар хил индивидлар учун объектив муҳит
унинг шахсий муҳимлигидан қатъий назар турли туман бўлади. Бу ерда
психологик		реаллик	шахснинг		муҳит	билан	ўзаро	ҳаракатида кўпроқ
аҳамиятга эга.
	Америкалик		социолог		Е.Меррейнинг			шахс	концепциясида
индивиднинг муҳит билан ўзаро таъсир муаммоси таҳлил қилинади
	Меррей	муҳитнинг хоссасини“босим,				тазйиқ“ тушунчаси			билан
белгилайди. Шахснинг муҳит билан ўзаро таъсирини тадқиқ қилишда асосий
бирликлар бўлиб, эҳтиёжларнинг турли бирикувлари ва социал муҳитнинг
таъсири ҳисобланади.

52

Интеракционализм ғояси шахснинг бихевиоризм ва психоаналитик

назарияларида	ҳар	хил	намоён	. бўладиБихевиористик			мактабда
интеракционизм	ғоялари		америкалик	психолог		Э.Толменнинг		ш
концепциясида	баён	қилинган. Бихеворизмнинг			ортодоксол		тизимида

“англаш (ёки погнетив) карталари” тушунчаси киритилган. Унинг моҳияти шунга асосланадики, ҳар бир шахс муҳитдан келиб чиқадиган стимулларга нафақат механик равишда жавоб қайтаради, ҳамда уларни “карта майдони” тажриба асосидаги шаклланган онгдаги стереотиплар билан солиштиради. Шунга мувофиқ, инсон муҳит билан ўзаро таъсирда фаоллик ва -хатти

ҳаракатнинг шахсий элементини юзага келтиради.
Толменнинг	фикрлари “ҳақиқий” бихевиоризмнинг	когнетив

психология билан ажралишига асос бўлиб хизмат қилади.

Шахснинг психоаналитик концепцияси З.Фрейд фикрларида яққолроқ ифодаланган. З.Фрейд индивид ва жамият ўзаро таъсири жараёнин

социопсихологик		конфликт		сифатида, шахсни	эса	иррационал,
ғайриихтиёрий майлларининг ансамбли(уйғун бирлик) сифатида қарайди.
Фрейд фикрича, цивилизация ўзининг тақиқлари ва санкциялари билан, бир
томондан,	катта	манфаат	ва	заруриятдир, акс ҳолда инсоният сексуал
(жинсий)	ва летал (ўлимга		олиб	борадиган) инстинктларга	бўйсуниб, яшай

олмаган бўларди. Аммо иккинчи томондан, цивилизация инсон учун хавф ва ғам ташвишдир, чунки майлларнинг янада кўпроқ сиқиб чиқарилиши

неврозларнинг	ривожланишига,	қониқмаслик, хавотир, бегоналашув,
англанмаган	мунофиқлик ва	ҳоказоларнинг кўпайишига олиб .	келад

Жамиятга дизинтеграция хавф солар экан социализация ва социал назоратга эҳтиёж бўлади.

Умуман шуни айтиш мумкинки, шахс концепциясининг замонавий интеракционизми шаклланиш палласида турибди, турли концепция ва назарияларнинг таъсирини бошдан кечирмоқда.

Шахс термини турли муаллифлар томонидан ҳар хил таҳлил этилади. Шахсга берилган ҳамма таърифлар2 та бир-бирига қарама-қарши нуқтаи назарлар билан у ёки бу даражада асосланади. Бир нуқтаи назар бўйича, ҳар бир шахс ўзининг туғма сифатлари ва қобилиятларига мувофиқ шаклланади

ва ривожланади.		Социал муҳит бу		ҳолатда	жуда ҳам кам роль ўйнайди.
Бошқа	нуқтаи	назар	вакиллари		шахснинг	ички	хусусиятлар
қобилиятларини		тўлалигича	инкор	этишади.	Уларнинг	фикрича,	шахс бу

социал тажриба давомида тўлалигича шаклланадиган қандайдир маҳсулдир. Кўриниб турибдики, шахснинг шаклланиш жараёнидаги бу фикрлар унчалик абсолют тўғри эмас. Фикримизча, шахсни таҳлил қилишда, ҳам туғма биологик хусусиятларни, ҳам социал тажрибани ҳисобга олиш керак. Шу билан бирга амалиётдан маълум бўлишича, шахс шаклланишида социал омиллар кўпроқ аҳамиятга эга. В.Ядов фикрича, “Шахс - бу инсон социал хусусиятларининг бутунлиги, ижтимоий ривожланиш маҳсули ва индивидни актив фаолияти ва мулоқоти воситасида социал муносабатлар тизимига қўшилишидир”.(Социология. Словарьсправочник.М.1990 Т 2.С-71). Бу қарашга мувофиқ, шахс биологик организмдан фақатгина социал ва маданий

53

тажриба туфайли ривожланади. Бунда шахс хусусиятларининг шаклланиш

жараёнига	сезиларли	таъсир	этадики, шахсдаги	туғма	қобилиятлар,
темперамент ва майллар инкор этилмайди.
Шахс	хусусиятларининг пайдо бўлиши ва			ривожлинишини таҳлил

этиш учун шахснинг шаклланишига таъсир этадиган омилларни қуйидаги типларга бўламиз.

1)биологик ирсият

2)табиий муҳит

3)маданият

4)гуруҳ тажрибаси

5)улкан индивидуал тажриба

Бу омилларнинг шахсга таъсирини бирма-бир кўриб чиқамиз. Биологик ирсият; Ғиштли уйни тошдан қуриш мумкин эмас, аммо кўп

ғиштлардан уйни, бунинг устига турли кўринишда қуриш мумкин. Ҳар қандай кишининг биологик ирсияти хом-ашё материалларини етказиб беради, улар кейинчалик ҳар хил усуллар билан инсон зоти, индивид, шахсга айланадилар.

Ҳайвонларнинг кўпгина турларидан фарқли равишда инсон мавжудоти йилнинг ҳамма вақтида жинсийликни намоён этади, бу эса кўпроқ ёки озроқ даражада болалар туғилишига ўз таъсирини ўтказади. Бола туғилганда ёрдамга муҳтож бўлади ва ҳаётининг дастлабки йилларидшундай ҳолда қолади. Бу каби биологик фактлар инсонлар социал ҳаётига асос солади.

Бундан ташқари, инсон моногам жинсий ҳаёт инстинктига эга бўлмайди ва ҳар қандай жамиятда бу белги оила институти шаклланишига ва болалар тарбиясига таъсир қилиб, ҳар хил намоён бўлади. Биологик ирсият

хусусиятлари ҳаво,	сув, овқат, уйқу, хавфсизлик	сингари	эҳтиёжларни ўз
ичига оладиган	инсоннинг туғма эҳтиёжлари	билан	тўлдирилади. Агар

социал тажриба асосан инсон эга бўлган ўхшаш умумий хусусиятларни тушунтириб берса, биологик ирсият кўпинча шахснинг индивидуаллигини, унинг бошқа жамият аъзоларидан дастлабки фарқини тушунтириб беради.

Шу билан бирга, гуруҳий фарқланишни энди биологик ирсият тушунтириши мумкин эмас.

Шу асосда биологик ирсият шахсни тўлалигича ярата олмайди, чунки на маданият, на социал тажриба генлар орқали ўтади. Аммо биологик омилни ҳисобга олиш лозим. Чунки у биринчидан, социал жамоалар учун чеклашлар (ёрдамга муҳтож гўдак, сув остида узоқ тура олмаслик, биологик эҳтиёжлар

мажмуи ва ҳоказо) яратади, иккинчидан, биологик омил ёрдамида темперамент, характер, қобилиятларнинг чексиз турли кўринишлари пайдо бўлади, улар ҳар қандай киши шахсида индивидуаллик, яъни такрорланмас улкан сиймо вужудга келтиради.

Табиий муҳит; Кўпгина олимлар шахснинг ривожланишида табиий муҳитга асосий эътибор қаратадилар. Машҳур социолог П.Сорокин1928 йилда чоп этилган асарларида кўпгина олимларнинг– Конфуций, Аристотель, Гиппократдан тортиб ўзига замондош бўлган географ Элмиот Хантингтонларнинг назарияларини бойитди. Бу олимларнинг фикри бўйича,

54

шахслар хулқидаги гуруҳий фарқлар асосан иқлимдаги фарқлар, жуғрофий хусусиятлар ва табиий ресурслар билан белгиланади. Бу тоифа олимлар

қаторида	файласуф		Плеханов ва тарихчи		А.Н.Гумелёвларни		кирити
мумкин.	Бу	тадқиқотчилар		томонидан	ишлаб	чиқилган		на
этномарказий, миллий онгни оқлаш учун яхши асос ҳисобланади. Лекин
табиий	омилнинг		шахс	ривожланишидаги	асосий	таъсирини		о
ололмайди. Ҳақиқатдан ҳам бир-бирига ўхшаш табиий						ва	жуғрофи
шароитларда шахснинг турли типлари шаклланади ва аксинча кўп ҳолларда

ўхшаш гуруҳий хусусиятга эга шахслар турли табиий муҳит шароитларида ривожланади.

Бунга боғлиқ равишда табиий муҳит социал гуруҳнинг мадани

хусусиятларига	таъсир	этиши	мумкин, лекин	унинг	алоҳида	шахс
шаклланишдаги	таъсири	унчалик	эмас ва шахсга гуруҳ маданиятининг,

гуруҳий ёки индивидуал жараённинг таъсири билан солиштириб бўлмайди. Маданият; Социал муҳит; Инсонни ўраб турган гуруҳ, инсонлар,

маданият, урф-одат, дин, иқтисодий ҳолат ва б. назарда тутилади. Энг аввало шуни айтиш лозимки, маълум маданий тажриба бутун инсоният учун умумий ҳисобланади ва у ёки бу жамиятнинг ривожланишининг қай даражасида турганлигига боғлиқ эмас. Масалан, ҳар бир бола ёши бўйича ўзидан катта кишилардан овқат олади, тил орқали мулоқот қилишга ўрганади, жазо ва мукофот қўллаш туфайли тажрибага эга бўлади ва ҳамда бир қанча бошқа умумийроқ маданият намуналарини ўзлаштиради. Шу билан бирга ҳар бир жамият амалда ўзининг ҳамма аъзоларига маълум ўзига хос тажриба, бошқа жамият бера олмайдиган муҳим маданият намуналарини ҳадя этади. Мазкур жамиятнинг ҳамма аъзолари учун бир хил социал тажрибадан жамиятнинг кўп аъзолари учун хос бўлган шахс қиёфаси пайдо бўлади. Масалан, мусулмон маданияти шароитларида шаклланган шахс христиан давлатида тарбияланган шахсга нисбатан бошқа хусусиятларга эга бўлади. Америкалик тадқиқотчи К.Дьюбойс шахсни мавжуд жамият учун умумий хусусиятга эга модаллик деб атади.(“ мода” статистика терминидан олинган узунликни билдиради, у объект парометрлари қаторида кўп учрайди). Модал

шахс	деганда	Дьюбойс		бутун	жамият	маданиятига	хос	бир
фазилатларга эга бўлган кўп учрайдиган шахс типини тушунади. Шундай
қилиб, ҳар бир жамиятда ўртача расм бўлиб қолган хусусиятга эга шахсларни
топиш	мумкин. Модал шахс ўзида				маданий	тажриба давомида		жамият
ўзининг	аъзоларига		сингдирган		ҳамма	умуммаданий		қадриятла

мужассамлаштиради. Бу қадриятлар кўпроқ ёки озроқ даражада мазкур жамиятнинг ҳар бир шахсида мавжуд бўлади.

Гуруҳий тажриба;Инсоннинг бирор гуруҳ аъзоси сифатида оладиган

тажрибаси тушунилади.
Индивидуал тажриба дейилганда кишининг				ўз	ҳохиш	иродаси,
интилиши қизиқиши	орқали	эгаллайдиган	ҳаётий		тажрибаси		назар
тутилади.
Социализация	сўзи	ижтимоийлашув		маъносини		.	англ
Социализация жараёни	инсоннинг жамиятга		қўшилиши		учун	жамиятда

55

мавжуд бўлган ва шаклланган ҳатти-харакатлар, меъёрлар, қадриятлар, маданият, дин, тарбия, билим ва малакаларни, урф-одатларни ўзига сингдириб бориши ва ўзлаштиришига айтилади. Социализация мураккаб жараён ҳисобланади ва инсоннинг бутун умри давомида содир бўлади.Бу

жараён 2 даврга бўлинади:
1.Адаптация – шахснинг	жамиятда	мавжуд	бўлган	воқеликка
кўникиши ёки мослашиши;
2.Интериоризация – шахснинг ўз ҳохиши, интилиши ва				иродаси

орқали жамиятга қўшилиши.

Социологияда социализация даврларига яна 2 ёндошув мавжуд. 1-ёндошув.Социализация жараёни 3 даврга бўлинади: 1.меҳнатгача бўлган давр 2.меҳнат даври 3.меҳнатдан кейинги давр.

2-ёндошув.Социализация жараёни қуйидаги даврларга бўлинади: 1-давр – гўдаклик даври (1 ёшдан 4 ёшгача)

2-давр – болалик даври (4 ёшдан 10 ёшгача) 3-давр – ўспиринлик даври (10 ёшдан 13 ёшгача) 4-давр – ўсмирлик даври (13 ёшдан 18 ёшгача) 5-давр – меҳнат даври 6-давр – меҳнатдан кейинги-нафақа даври

Социологияда шахс ҳақида турли назариялар мавжуд.Улардан: -Ч.Кулининг “Кўзгудаги “Мен”” назарияси. Ушбу назария 3 тамойилга

асосланади:

1.Шахс маълум хатти-ҳаракатни амалга оширади.

2.Ўша хатти-ҳаракатга кишилар реакция билдиради.

3.Шахс шу реакцияга маъқул келадиган хатти-ҳаракатларни амалга

оширади.
Ч.Кули “кўзгу” деганда айнан		атрофдаги	инсонларни	реакциясини
назарда тутган.	социологи Джордж	Миднинг
-Америка			“бошқалар	томонидан

умумлаштирилган” назарияси. Бу назарияга мувофиқ киши ўз шахсини, ўз хатти-ҳаракатини бошқалар нуқтаи назаридан, яъни ўзини бошқаларнинг

ўрнига қўйиб баҳолайди.
-“Бошқалар	учун	аҳамиятли” назариясининг	асосчиси	америка
социологи Халлер	бўлиб,	бу назарияга кўра кишининг шахси тўғрисида
бошқа аҳамиятли, обрўли кишиларнинг муносабати хулоса чиқаришга имкон
беради. Масалан, айрим		кишилар учун ота-онасининг берган баҳоси,
баъзилар учун эса ўқитувчининг, бошқалар учун эса мансабдор шахсларнинг

берган баҳоси ёки муносабати унинг шахси тўғрисида хулоса чиқаришга имкон беради.

56

5-мавзу. ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР

РЕЖА:

1.Девиант хулқ-атвор назариясининг мазмун-моҳияти.

2.Девиант хулқ-атвор турлари ва кўринишлари.

3.Девиант, делинквент ва криминал хатти-ҳаракатлар.

4.Социал меъёр ва социал назорат.

Девиант сўзи – лотинча “deviatio” сўзидан олинган бўлиб, чекиниш, бузилиш деган маънони англатади. Девиант хулқ-атвор – мавжуд жамиятда ўрнатилган ахлоқ меъёрларига мос келмайдиган инсоний фаолият ёки хаттиҳаракат , ижтимоий ходисадир.

Маълумки, замонавий Ғарб социологиясида девиант хулқ-атворга турлича қарашлар мавжуд. Девиант хулқ-атворнинг энг кўп тарқалган ва жамиятда яққол намоён бўлиш тури жиноятчилик бўл, ибжтимоий

меъёрнинг

бузилиши

сифатида

ушбу

ходиса

фанда

жуда

қади

ўрганилган.

XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб. позитивистик мактаб шаклланиши

билан.,

жиноятчиликни

ҳам сабабийликда ўрганувчи таълимотлар пайдо

бўла

бошлади.

Жумладан,

италиялик

психиатр Ч.

Ломброзо

Италия

қамоқхоналаридаги

14

минг

махбус

устида

текшириш

олиб

, бориб

“жиноятчилар туғма бўлишади”

деган хулосага келишади. Унинг шогирди

Э.Ферри

жиноятчилик

социологияси

асарида

ушбу

омилга

қўшим

равишда

ижтимоий, иқтисодий,

сиёсий

омилларни

ҳам

кўрсатади.

Кейинчалик ушбу таълимотлар турли танқидларга учраган бўлсада, ҳозирги

кунгача

ҳам

Ғарб

социологиясининг

баъзи

намоёндалариушбу

таълимотнинг

у

ёки

бу

йўналишларини

ривожлантириб

келишмоқд.

Уларнинг

таълимотларига

кўра

ички

секреция,

ақлийбезлари

ривожланганлик даражаси, хромосомаларнинг тузилиши ва ирсий сабаблар

жиноятчилик ва шу кабиларни туғма ёки биологик омилларни шаклланишига

таъсир қилади

Ушбу

таълимотларга

қарама-қарши

ўлароқ, социологияда

ижтимоий

меъёр бузиш жараёнларини тўла ижтимоийликда тушунтирувчи дастлабки таълимот Э.Дюркгеймнинг аномия ғояси эди. Бунга кўра эски меъёрлар ва қадриятлар мавжуд муносабатларга мос келмай қолиши ва янгиликларининг ўрнатилмаганлиги натижасида индивидлар хулқ-атворини тартибга солувчи

қатъий ахлоқнинг мавжуд эмаслиги тушунилади.
Р.Фэрис, Тириакьян, Т.Шибутани ва				бошқаларнинг фикрича,
девиант	хулқ-атвор	социал	бузилишилар	натижасидир. Ижтимоий

зиддиятлар таълимотига кўра, социал тизимда бегона маданиятга асосланган маданий хулқ-атвор намуналари меъёр бузувчи хулқ-атвордир.

Америка социологиясида Э.Сатерленднинг дифференциал, катта ўрин

тутувчи таълимотлардан бири алоқалар таълимотидир. Бунга	кўра,	ҳар
қандай хулқ-атворга, шу жумладан меъёр бузувчи хулқ-атворга	ҳам	у ҳам

57

ўрганилади, яъни мавжуд жамият аъзолари томониданмазкур хулқ-атвор

меъёрлари бошқаларга ўргатилади.

Феноменологик социология намоёндаларининг эътироф этишларича,

социологик

тахлил “ёрлиқ

ёпиштиришга”

асосланиши керак.

Уларнинг

фикрича, меъёр бузиш социал баҳо ва санкция қўллаш натижасидир.

Интеракционизм

назариясига кўра,

(вакиллари

Г.Беккер, Д.Китсус,

К.Эриксон ва бошқалар) ходисани

салбий ва ижтимоий хавфли деб

баҳолаш нисбий бўлиб, буни жамиятдаги ҳукмрон гуруҳлар белгилайди.

Шафқатсиз жамият ҳимоясиз инсонни жиноятчи қилиб қўйиб, эзаверади.

З.Фрейднинг фикрича, инсон хулқ-атворининг асосида атроф-муҳитни

онгли баҳолаш билан онгсиз иштиёқ орасида зиддият .ётадиОнгсизлик

асосида эса инсонга бешикдан то қабргача соядек эргашиб юрадиган, унинг

барча фикр ва истакларини белгилайдиган жинсий рағбат– “либидо” ётади.

Барча атрофимиздаги воқеа-ҳодисаларни жинсий рағбат белгилайди. Инсон

руҳиятидаги барча жараёнлар ҳаёт инстинкти Эрос ва ўлим инстинкти-

танатос ўртасидаги кураш натижаси бўлиб, ҳар қандай хулқ-атвор, жумладан

нотў`ри хулқ-атвор ҳам, жинсий рағбат ва яшаш учун кураш натижасидир.

Девиант

хулқ-атворга Р.Мертон

ишлаб чиққан

таълимот

замонавий

социологияда

етакчи

ўрин

.тутадиЭ.Дюркгеймнинг

аномиясини

ривожлантириб, Мертон девиант хулқ-атворга қуйидагича таъриф

беради:

“Девиант хулқ-атвор жамиятда эълон қилинган қадриятлар ва расмий

хулқ-атвор стандартлари билан аҳолихулқ-атвори мотивлари ва

мавжуд

имкониятларнинг

бир-бирига

мос

келмай

қолиш

натижасидир”. Жамиятнинг

расмий

тузилмалари

томонидан

мақсадга

эришишнинг турли гуруҳлар учун турлича имкониятлар яратиб бериши

натижаси бўлмиш функционал камчиликлар мақсадга эришишга хизмат

қилувчи норасмий тузилмаларнинг ташкил бўлишига олиб келади. Мақсад ва

воситаларга турлича муносабат қуйидаги хулқ-атвор турларига олиб келиши

мумкин.

1. Бўйсуниш (мақсад ва воситаларни қабул қилиш).

2.

Инновация

(мақсадларни

қабул

қилиш

ва

воситаларни

инкор

қилиш).

Ритуализм (

3.

мақсадларни

инкор

этиш

ва

воситаларини

қабул

қилиш).

4.Ретретизм, чекиниш (мақсад ва воситаларни инкор қилиш).

5.Исён (мақсад ва воситаларни инкор қилиб, янгиларини ўрнатиш). Девиант хулқ-атвор назариясида ижтимоий меъёр марказий ўрин тутар

экан, аввало ижтимоий меъёрнинг ўзи нима ва унинг қандай турлари мавжудлигини шунингдек, девиант хулқ-атворнинг энг кўп учрайдиган ва

яққол	намоён	бўладиган	турлари; ж ноятчилик , ичкиликбозлик,
гиёҳвандлик ва		фоҳишабозликнинг нима		эканлигини аниқлаб		олишимиз
керак.
Ижтимоий		меъёр – жамият бошқарувининг ажралмас			қисми	бўлиб,
маълум	шарт-шароитларда шахс		ёки	ижтимоий гуруҳ	хулқ-атворининг

58

морслашиши воситаларидан бири ва уларнинг хулқ-атворларини жамият томонидан назорат қилиш воситасидир.

Ижтимоий меъёрнинг бир қанча турлари мавжуд;

1.Хуқуқ. Индивидга нисбатан объектив, ташқи унинг хулқ-атворини бошқарувчи қоидалар тизими. Ҳар қандай жамиятда хуқуқ хукмрон табақа демократик кўпчилик ёки бутун халқнинг ягона иродасини намоён этувчи ва шу сабабли ҳеч қанақа ўхшатмаси ёки муқобили бўлмаган ягона меъёрлар мажмуидир.

2.Ахлоқ. Этика мутахассисларининг фикрича, умумий ва хусусий

манфаатларнинг моддий детерминациялашган қарама-қаршиликларидан келиб чиқади.Инсоннинг ўзини такомиллаштириш ва ўз имкониятларини ривожлантириш қобилиятларини англатади. Хуқуқдан фарқ қилиб, ахлоқ биринчидан, баҳолаш вазифасини бажаради(яхши-ёмон, адолатлиадолатсиз), иккинчидан, унинг меъёрлари биринчи навбатда номус, бурч, виждон, адолат ва шу каби тушунчаларни мужассамлаштирган ичкируҳий

кечинмалар орқали фаолият юргизади.
3. Урф-одатлар. Ушбу	меъёрий	тизим	хулқ-атворнинг	эркин

мослашувчи, шу сабабли одатга айланган тарихий шаклланган намуналари, асосан кишиларнинг бирга яшаш қонуниятларини ифодалайди. Ахлоқий

меъёрлардан фарқ қилиб, урф-одатлар аниқ		ва	бир	хил,баъзан тўла
шаклланган кўринишга эга бўладилар.
4. Диний меъёрлар. Ушбу тизим жуда қадимий бўлиб, диний таълимот
тавсифига кўра диний меъёрлар ҳам турлича			бўлади. Шунингдек,
мазмунига кўра диний меъёрлар турли, хуқуқий,		ахлоқий, урф-одат, эстетик
ва ташкилий меъёрларни ўз ичига олади ва шу сабабликўпинча юқоридаги
меъёрий	тизимларнинг ҳар бирининг бошқарув ххусусиятлариниқамраб
олиши мумкин. Диний меъёрлар ички таъқиқлар биланбирга ташқи
таъқиқлар	орқали ҳам таъсир қилади. Тарихий	тажрибада,		ҳамда ҳозирги

жараёнлар, айниқса ислом давлатларида аксарият диний меъёрлар диндорлар учун кучли таъсир воситалари ҳисобланиб, уларни турли жиноятлар , фоҳишабозлик ва ичкиликбозлик каби иллатлардан сақлаб турувчи восита эканлигини кўрсатмоқда.

Девиант хулқ-атворни фанда турларгаажратиб ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Фанда ушбу жараёнларни турлича таснифлаш мавжуд бўлиб, шулардан бири уларнинг ҳам объектив ҳам субъектив томонлари билан бо`лиқ бўлган таснифлашдир. Бунга кўра девиант хулқ-атвор турлари 2 гуруҳга бўлинади;

а)	ташқи	муҳитга	йўналтирилган	хулқ-атвор(экстравертив
(масалан, жиноятчилик));
б)	шахснинг	ўзига	йўналтирилган	хулқ-атвор(интравертив (

масалан, ичкиликбозлик)).

Девиант хулқ-атворнинг бундан ташқари қуйидаги турлари мавжуд; а) жиноятчилик. Маълум бир худудда, маълум бир даврда содир

этилган барча жиноятлардан иборат бўлиб, жамиятдаги нисбатан оммавий тарихан ўзгарувчан ижтимоий хуқуқий ходисадир.

59

б) ичкиликбозлик. Илмий адабиётларда бир неча қарашлар мавждуд

бўлиб, аксарият	муаллифлар	ичкиликбозликни		қуйидагиларшга
ажратадилар; 1) алкоголни хар -ҳар замонда истеъмол			қилиш. 2) алкоголни
кўп истеъмол қилиш-	спиртли ичимликларни тез-тез		(ҳафта	бир мартадан

бир неча мартагача) ёки ҳар-ҳар замонда бўлса ҳам кўп миқдорда( 200 мл дан ошиқ). Бу кўпинча алкоголизмга олиб келади.

3) алкоголизм. - спиртли ичимликларга патологик ( муттасил) ўрганиб

қолиш билан тавсифланувчи касаллик.
в)	гиёҳвандлик. Гиёҳванд ёки		унга тенглаштирилган воситаларни
тиббий	кўрсатмаларсиз	истеъмол	қилиш. Ижтимоий	тиббий	соҳада

гиёҳвандлик тушунчасининг наркотик истеъмол қилиш билан бо`лиқ икки тури мавжуд; касалликсиз, бунда наркоман ихтиёрий равишда гиёҳванд моддалар истеъмолини тўхтата олади; касал (одатий), бунда наркоман гиёҳван моддалар истеъмолини ихтиёрий равишда тўхтата олмайди.

г) фоҳишабозлик. Фанда никоҳсиз жинсий алоқанинг иккита тури

мавжуд.1. Конкубинат - никоҳсиз бирга яшаш. 2. Фоҳишабозликпул учун ўз
танасини сотиш. Ғарбда		асосан иккинчиси қоралансада, бизда иккила
ҳолатда ҳам ахлоқсизлик деб қаралади.
д) бюрократия. «Бюрократия» термини аслида «ҳокимиятга эга бўлган
ходим» деган маънони англатади. Бироқ даврлар ўтиши билан «бюрократия»
маҳаллийчилик, қоғозбозлик, тўрачилик, мансабни суистеъмол қилиш каби
салбий маъноларда қўлланила бошлади. Ҳозирги куyда кўплаб давлатларда
«бюрократия» термини асл маъносини йўқотиб, бошқарувдаги ўзига хос
идоравий услуб тарзида тушунилади.
Юқоридагилардан		ташқари	маҳаллийчилик, уруғ-аймоқчилик,
боқимандачилик	каби	салбий	ҳолатлар	ҳам	ижтимоий		меъёрдан
чскинишнинг диққатталаб кўринишларидан ҳисобланади.
Девиант хулқ-атвор муаммосини социология фани доирасида дастлаб.
Э.Дюркгейм	махсус	ўрганган	бўлса, жамиятнинг-да		энг	қадимий

муаммоларидан бири сифатида девиант ҳолатларга муносабатлар қадим даврлардан шаклланиб келган.

Маълумки, социологиянинг фан бўлиб шаклланишида ижтимоий патология омилига эътибор қаратилиши муҳим аҳамият касб . этадиБу борада Э.Дюркгеймнинг тўртта асари чоп этилган бўлиб, шулардан бири «Ўз жонига қасд қилиш» (1897) китоби девиантлик муаммосига бағишланган эди.

Девиант хулқ-атвор муаммоларини таҳлил қилишда Р.Мертон ишлаб чиккан таълимот социологияда етакчи ўрин тутади. ЭДюркгеймнинг аномия ғоясини ривожлантириб, Мертон девиант хулқ-атворга қуйидагича таъриф беради: «Девиант хулқ-атвор жамиятда эълон қилинган қадриятлар ва расмий хулқ-атвор стандартлари билан аҳоли хулқ-атвор мотивлари ҳамда мавжуд

имкониятларининг бир-бирига мос келмай қолиши натижасидир».
Шахсларда	юз	берувчи	девиант	ҳолатларнинг	пайдо , бўлиши

шаклланиши ва ривожланишида муҳим аҳамиятга эга бўлган учта омилни кўрсатиш мумкин. Булар шахс хусусиятлари, муаммоли ҳолат ва ижтимоий

60