Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

устг деерәс буухар седв.

—Нааран шувтрад, мини ээм түшәд бу,— гиҗ дораснь ээмән тосҗ, Саңһҗ зогсв.

Альма өвс дарулсн бахнас бәрәд дорагшан бууһад, көләрн Саңһҗин ээмлә харһлго, хаҗуһарнь шувтрхларн, генткн әәһәд, һарарн толһаһаснь теврв.

Саңһҗин ухань геедрәд, яһҗ-кегҗәхән медлго, теврәд авхд эвтәкн, таалад өкәрлхд урмдта, санан-седкл туссн сәәхн күүкн Альмаг, арвс һарарн адһҗ теврәд, урлднь аман шахв.

Альма Саңһҗин теврлһнәс алдрад, барун альхарн зүн халхинь шүрүтәһәр ташчкад, ууртан бүтхләрн, биш хаһрад уульв. Саңһҗ һарһсн гемән медәд, эвлхәр өөрдв.

—Бичә бийүрм өөрд! Кишго, ичр уга, әср, андн бәәҗч!— гиһәд улм экрҗ уульв. Саңһҗ яахан медлго тедүкнд һарад, тәмк татад зогсв. Альма босад, хувцндан наалдсн цас саҗв. Саңһҗ мөрән хазараснь авад көтлв.

Тегәд хоюрн хоорндан үг күүндлго, негнь мөр көтлсн, наадкнь цанын ард дахсн селәнүр орад ирв.

Саңһҗ, хөрн хойр күрсн насндан кү үмсх биш, чик хәләҗ, чееҗ дотркан күүкн күүнлә күүндҗ үзәд уга бәәсмн. «Ю һарһад орксм энв. Керг-төртм харш болдг болвзго»— гиһәд эндр һарһсн йовдлан сандг болвчн, тиигҗ зөргшлҗ үмссндән бахтв.

Альмаг Казахстанас эк-эцкүрн ирснәс авн Саңһҗин седклнь тусад, сөөднь нөөрнь күрлго бәәв. Зуг Альмала харһҗ, амн үгәр эврәннь седклән күүндҗ медүлҗ ядад бәәв. Нәр-нааднд харһхларн, оңдан көвүдин өөр одҗ сууһад, хөкр инәдтә-наадта үг келлдәд, күүндвр һарһад инәд татхла, Саңһҗ тедүхнд суучкад, күүкдт теднлә әдл эс өөрдҗ зуһуддго күн болхин кергт, зөрц модьрун үг көләд, бийәсн күүкдиг улм холҗулад бәәдг билә.

Тегәд нәр чилхлә, көвүд-күүкдиг күргәд һархла, Саңһҗ һанцарн хәрҗ ирдг билә. Саңһҗ кесг дәкҗ Альмад бичг биччкәд, шуулад хайчкдг билә. Юңгад гихлә эн долан класс чиләсн болвчн, чееҗәсн һарһҗ юм бичхдән йир бидү билә. Тегәд юн гиҗ бичхән медлго, дәкн деернь арвдгч класс чиләсн күүкнд бичсн бичг хаҗһр угаһар, халун сәәхн үгмүдәр бичгдх зөвтә. Тер хамгнь эзән зальгсн экн уга толһад орҗ өгхш! Тиигҗ бүкл күсдундур җилин туршарт Альмад амн үгән эс келҗ чадад бәәхләнь, ах бергн хойрнь, ардаһур экәрнь дамҗулхар шиидв.

121

—Не, Саңһҗ, эндр кишгчн эврәнчн һарт орҗана. Эн мөрәрн теднәд одад, Альмаг суулһад, хоюрн теднәд өвс авч ирцхәтн. Хаалһдан ичлго күүндх бишийч. Хөөннь чамд тиим эвтә цаг учрхн уга. Экнь йирин мана келснәс һаршго болҗ одв, зуг күүкинь чи мошкад авч үз!— гиҗ ахнь һазаһас орҗ ирн, Олуйскас ирәд, хот ууҗасн дүүдән келв.

—Юунас ичх билә! Әмтнәс тату биш тиигтлән. Бийдән зөв сурһультач. Бригадын учетчик көдлнәч. Нурһ-туруһарн болвчн наадк көвүдәс тату бишч. Манла әдл малта-гертә улс олад автхал тер. Бичә юмнас ич!— болҗ, бергнь урмдынь өргҗ өгв.

—Шулуһар йов!—гиҗ ахнь адһав. Тер учрар Саңһҗ гертәсн ик омгта һарсмн.

—Ода хәрхләрн, юн гиҗ келдмб? Альмаг гертән күрәд, экдән келхлә, ямаран ичкевт болх! Эрт өвсинь буулһҗ өгч, хәрхлә болх!—гисн тоолвр Саңһҗин толһаг үүмүләд йовна.

—Та хойр күрч ирвт? Тер хашан ард өвсән буулһчкад, хоюрн орҗ хот уутн. Альма, эрк биш Саңһҗиг дахулад авч ир!— болҗ тедниг өмнәснь тосҗ зогсҗасн Булһн хойр дәкҗ давтв. «Альма Саңһҗиг дахулад авад ир гиҗәхинь! Экнь намаг таасдг бәәдлтә. Кезә әмтн Саңһҗин Альма гиҗ келдг болхмб?— гиҗ негт байрлчкад, терүгән хәрү цокад: — Нохан геснд шар тосн зокшго гиһәд чамд эн күүкн зокшго эс болхий! Балһсн һазрт арвн класс чиләсн күүкнд би чамд дуртав гиһәд, өвдгләд өмннь сөгдәд суухин ормд, бәрҗ авад үмснә гиһәд ямаран үүл болв эн! Кишго ноха!—гиһәд, бийән әрвллго улм гемшҗ, чееҗләрн ноолдв.— Эх! Би арвн класс чиләсн болхла, энүнлә яһҗ күүндх бәәсн болх? Тер цагт чи эврән нанла ирҗ күүндх биләч!»

Генткн нег дәкҗ Альма Казахстанас ирсн даруһан колхозин конторин һаза зогсҗаснь тодлгдв. Тиигҗәтл, конторас Саңһҗ өөрән нег күүтә һарч ирәд, Альмала мендләд зогсв. Тернь тергнүрн һарв.

—Онегин, мартлго маңһдур дәврҗ иртн!—гиҗ Саңһҗ ардаснь хәәкрв.

—Одакиннь нериг кен гинәт?— гиҗ Альма сурв.

—Евгений Онегин.

—Үнәрий. Йир сәәхн нерн. Та Пушкинд дуртавт?—болҗ Альма байртаһар, өргмҗтәһәр сурв.

—Наадлҗанав. Нернь Петр Онегин, мана МТС-ин механик. Пушкинд дурго күн бәәдв!— гиҗ келв.

122

—Евгений Онегиниг та мартад уга кевтәт. Би зәрм һазринь мартад бәәҗв,— гиҗ Альма келәд, толһаһан сальк өрсн мет сеңкәлһәд, хойр нүдән бүрилһәд Евгений Онегинә Татьянд бичсн бичгиг чееҗәр умшв.

Евгений Онегинә тускар Пушкинә бичсн роман бәәхинь зәңгәр медхәс биш, Саңһҗ бийнь умшҗ үзәд уга билә. Тегәд, Альма чееҗәрн нег цөөкн куплет келсинь сонсчкад, эврән яһад болвчн дасҗ авад, дәкәд нег харһсн цагтнь бас чееҗәрн цөөкн куплет биш, поэмиг бүклднь умшҗ Альмаг өврүлх дурнь күрв.

Саңһҗ тер даруһан Олуйск орад, шишлң керг кеһәд дегтр хулддг лавкд ирв. Пушкинә үүдәврин хураңһу хулдҗ авад, гертән ирәд, «Евгений Онегиниг» секәд хәләчкәд, эн сүрдв. «Иим ик поэмиг чееҗәр дасдг күн уга болх. Амрарнь, бетк хазсн мал кевтә, энд-тендәснь дасчкад, цуһараһинь меддг күүнә бәәдл һарһх кергтә. Тиигхлә, эн бас нанас тату биш бәәҗлм гиҗ санх!—гиһәд өрүн-асхнднь романан умшдг болв. Зуг түрүн дасснь дарунь мартгдҗ одна. Ноолдҗ-ноолдҗ чадшго болад хайчкв. Саңһҗ ямаранчн юмиг эклчкәд, хаҗуднь күн хәләһәд, бүрткәд эс бәәхлә, хайчкхдан сүрдшго күн бәәсмн. Тегәд, тер поэмән бас зуурм алсн моһа кевтә хайчкв.

Ода Альмала хамдан букл хойр частан йовсн бийнь, ямаран үг эклҗ келхән медҗ ядад, «Евгений Онегиниг» тер кевтән дасчксн болхла, ода нег цөөкн куплет келхлә, эн нанла яһҗ ээлттә күүндх бәәсн болх?» — гиҗ чееҗләрн ноолдад йовна. Һацата юмн — негчн бүкл куплет чееҗд орҗ өгхш. Теңгрәс унсн одн мет энд-тендәс неҗәд мөр тольс гичкәд, уга болад одна. Саңһҗ тер хоорндан мөрән көтләд, хашан ард зогсав.

Түрүн авгтан Альма ууртан йир икәр бүтлә. Дәкәд йова йовҗ уурнь тәәлрв. Кесгәс нааран Саңһҗ бийднь дурлчкад, эврәннь седклән келхәр седсинь Альма медәд бәәв. Тер төләд Саңһҗин һарһсн гемиг Альма тәвҗ өгв.

Саңһҗ авч ирсн өвсән хашан ард адһмтаһар хольвлчкад, цан деерән һарад, җолаһарн мөрән шавдад гүүлгәд йовҗ одв.

Альма көвүг герт ор гиҗ келснчн уга. Күүкән орҗ ирәд һар-нүүрән уһахлань, бешин өөр хот һарһҗасн экнь сурв:

—Одак Саңһҗ яһв?

—Йовҗ одв.

—Ю-у ичкевт! Көдлмшән келгчкәд, күүнд нег сеңсн цә өглго һарһдви! Чи дуудсн уга болхговч,— гиҗ экнь күүкән гемшәв.

123

—Чини келсиг соңссн болхгов тер. Терүнә көлд мөргхм биш,— болҗ Альма хәрүцв.

—Дәрк, дәрк! Хамдан өвснд одсн күн, орад нег сеңсн цә уутн гиһәд келәд оркхла, юн бәәдви? Тиигтлән, чини амнас сувсн асхрад одн гиҗәхш.

Маниг түрү-зүдү цагт һуйр-буудя бичүләд авч өгвш. Чамаг гиигн көдлмшт орулхд ахнь бас дөң болв. Дәкәд эндр намаг «нүгдс-нүгдс» гиһәд өвс үүрәд үкҗ йовхиг үзчкәд, ахнь дүүһән илгәвш. Тиигәд бәәхләрн, манд зуһудҗану тедн? Чидл уга улст дөңгән күргхәр бәәнә. Хәәрхн урдк төрлд нег ам авлгдсн төрл-садн бәәсн болхгов эдн! Тер хамгиг мис кевтә, эс медхлә, килнц болдмн,— гиһәд, экнь күүкнә хойр чикинь хоңхтад хонв.

Маңһдур өрүнднь күүкән көдлмшт одсна ард, Булһн һазак хашахаацан ахулад, гертән орҗ ирхләнь, өмннь Цаһан ирчксн сууҗ.

—Гилән, мендвта,— гиҗ герин эзн байрлад, орнань көлдк ширдг дорас хар түңгрцг шүүрч авад, һурвн хурһарн тәмк чимкәд, Цаһанд өгв.

—Ханҗанав. Би тәмк татдн угав,— гиҗ цаадкнь келв.

—Не, күүкдтә-шуухдтаһан менд бәәцхәнт!— Булһн одак тәмкиннь өрәлинь нег оочдан тәвәд, наадкинь хәрү түңгрцгтән кеһәд, ормднь оркв.

—Эн-тер уга. Би эн танала хоша бәәсн орсинд кергтә ирләв. Хаалһин аюд, тана менд медхәр орҗ ирүв,— болҗ, Цаһан учринь цәәлһв.

—Өөрхн бәәсн улс нег-негнәннь менд медлцәд бәәснәс сән юмн бәәдви. Не, чи өөрән сууҗа, би цә чансв.

—Удан болхн угай?—гиҗ сүүрән улм батлҗ, Цаһан сурв.

—Уга. Цә дарунь буслх.

Булһн цәәһән дарунь болһад, үс-тосинь дигләд, цаһан кастрюльд йүүһәд, стол деер авч ирҗ тәвб. Улан зандн җомбаг эрәтә чолун ааһд кеһәд, Цаһана һарт бәрүлв. Столын хойр тал улан чирәһәрн нег-негән зөрлцҗ сууһад, хойр күүкд күн хотн-хошан зәңг-зәәг хогинь тасртл хоорндан селвлдҗ күүндҗәцхәнә.

—Булһн, тана күүкнд әрк ирҗәнә гиһәд зәңг һарад бәәнә, үнний аль угай?— болҗ гиич соньмсв.

—Күүкнә гертәс күн хөөһдго гиһәд, тиим санатань дала. Одахн нам оңдан районас дөрвд күмб, аль бузав күмб, бас ирв. Күүкн көвүн хойр хоорндан бичг авлцҗ гинә.

—Я, ичкевт! Күүкнтн юн гинә тегәд?

124

—Юн гих билә. Хоорндан бичг авлцхас биш нег-негән үзлцәд угавдн,— гинә.

—Үзлцәд уга бәәҗ, күн бас күүндәд бәәдмби?

—Цагнь тиим. Мана баһд баһчуд эк-эцкиннь келснәс һардго билә. Ода болхла, дурнь күрсн хөөн кенә-яна уга, хол-өөрхн гихш.

—Кен медлә, үзәд уга күн... көл һар чигн уга болх...

—Тиимл.

—— Та, Булһн, бичә тиигтн. Һанцхн ууһн күүкндән таниг эс келхлә, кен келхв? Таняд, үзәд уга, хәр һазрт күүкән өгчкәд, та яһҗ бәәхмт?

—Терчн үнн. Көвүнь дәкәд ирх болҗ. Үзәд, медәд угад— үкр, темән; үзлцәд, медлцәд ирхлә, үзм, шикр гидг биший.

—Хоорндан тааслцдг болвчн, та зөв бичә өгтн. Һанцхн кенә көвүтә, насн ирҗ йовх таниг кен тегәд хәләхмби?—Цаһана сүв-селвгнь улм сонрдад ирв.

—Яахув тегәд?

—Яах билә? Эн шидр көвүд баһий? Дорҗ бидн хойр кесгәс нааран танла күүндхәр седләвидн. Эндр күртл хооран сааһамдн эн. Шидрәһә энд-тендәс әмтн ирәд бәәдгҗ гихлә, адһҗанавдн. Та, Булһн, мана өркбулиг меднәт, ацан болдг күн уга. Хәәрхн, ик санан бичә болтха, әмтәр болхла, олн деедсин нилчәр, түрх-зүдх юм үзәд угавдн. Мана Саңһҗ болхла, хулһнын хамрас цус һарһшго нүл уга көвүн. Әмтнлә әдл аля-азд биш. Ах эк хойриннь үгәс һархш. Ода цагт тиим гиҗгтә күүкнчн уга болх. Бичг-эрдмнчн бәәнә. Тегәд, танла худнр болхмн болвзго гиҗ санлавидн.— Цаһан нег кииһәр, урднь дасад авчксн шүлг келҗәх мет кергән келәд бәәнә.

—Ода цагин күүкдтн, Цаһан, эврәннь седкл эс тусхла, эк-эцкинәр болшго. Күүкнлә бийләнь күүндәд хәләхгов,— гиҗ урднь санан уга бәәсн Булһн саглв.

—Тана седкл медх. Күүкнтн үгәстн дала холд одхн уга гиҗ меднәв,— болад уха сөрҗ, дегә хайв.

—Тана өрк-бүләс му юм үзәд угав. Түрү-зүдү цагтм тусан күргвт. Эврәннь ухаһар болхла, буру гишго санатав.— Булһн цә ууҗасн ааһан шинкн үзсн кевтә аминь эргүләд эркәһәрн арчв.

—Булһн, тер тоотыг тус күргв гиҗ бичә сантн. Элгн-садн болсн хөөн темә-мөр өглцәд-авлцад бәәхүвидн. Манд дала элгн-садн уга, танд чигн «бураһар туум» ах-дү гиҗ уга. Тиигхлә, эндр манад бәәсинь тадн авад,

125

маңһдур танаһас бидн авад, иигҗ бәәцхәхгов,— Цаһан эвинь олад, эвтнь дарад, Булһна зүркиг авлад ирв.

—Тертн, Гилән, чик. Хавсн нурһндан түшдг, нурһн хавсндан түшдг гидг. Элгн-садн улс өөрхн бәәхләрн, нег-негән хайшго болҗахгов.

—Тиим боллго. Эн әмтн манд үлү үзссн зәңг һарад бәәнә. Негнь сән бәәхлә, тиигәд хорддг бишв! Мана Саңһҗ тракторн учетчик көдләд, урһц һарв, эс һарв трудоднядан һурвад кило буудя авналм. Җилдән дөчн-тәвн пуд буудя шиңгәнә. Бидн терүгинь хулдад хувц-хунр, гер-мал авнавидн. Дорҗ болхла, һазаһас күн бәәхш, үнәртнь келхд, мах ишксн күн һаран долана гиһәд, түлкүр бәрдг күн, идх хот-хоолан авлго бәәшго. Маңһдур кень чигн тер болҗана,— гиҗ Цаһан идхтә-уухта, өмстхә-зүүхтә бәәхән бардмнҗ, Булһнд медүлв.

Булһн терүгинь медчкәд, эс оньһсн бәәдлтәһәр келв:

—Ол эргсн чон хавхд тордг гиҗ бас келдг биләл.

Урлдана омрунд ирҗ йовад бүдрәд, хоцрсн мөрн мет Цаһан эндү үг келәд, Булһниг үргәчксән медәд, терүгән чиклхәр адһв.

—Булһн, түүнә тускар бичә санаһан зовтн. «Хөөткән сансн цецн, хуучан хатхсн урн» гидг үлгүр бас бәәдг. Бидн терүнәнтн тускар бас тоолнавидн,— гиич дууһан арһулдулад, үүдн тал колс гиҗ хәләчкәд шимлдв: — Булһн, күүнд бичә келтн: одахн ахлач манад әрк ууҗаһад, намаг бәәсн хөөн юмнас бичә ә гиҗ, Дорҗд келв. Дәкәд әмтиг ширҗннүләд бәәдг комендант Чопоровин бийнь манла сән-сәәхн бәәдгинь соңсдг болхт. Тиигхлә, дала әәх юмн уга!

Дорҗ ахлачнрларн әмн мет бәәдгинь әмтн меднә. Шишлң тоод бәәсн хальмгудыг чөдрләтә әдл бәрдг Чопоров, Дорҗла сәнҗ гиһәд дораһар зәңг һарсиг Булһн иткдго билә. Комендант Булһниг зәрм әмтнлә әдл засгла харһулсн уга билә. Тер бийнь, Чопоров ирҗ гиһәд оркхла, һуйнь чичрәд оддмн.

Комендант ирхләрн, колхозин конторур, эс гиҗ сельсоветүр кергтә улсан неҗәдәр дуудулдг билә. Нег дәкҗ Альмаг орҗ ирхләнь, Чопоров хаҗудк стулдан суулһчкад, ю-бис күүндҗәһәд, теврхәр седв. Альма терүг өрчәрнь түлкәд унһачкад, гүүһәд һарч одв. Гертән ирн, экдән үг келлго хувцтаһан түргүр унв. Тер дарунь, ардаснь күн неклдҗ ирәд:— Комендант иртхә гив, эс ирхләнь, районур дуудулхар бәәнә,— гиҗ зәңглв.

—Алв чигн тиигән одшгов,— гиҗ Альма керчҗ келв.

126

Булһн уңг-тохмднь хаҗһр һарһсн, үүллә харһсн күн уга бәәсмн. Тегәд күүкнь Чопоровиг түлкәд унһачксиг соңсад нөр-хол уга бәәв. Һазак үүдн секгдхлә, өсрәд оддг билә. Болв хөөнь тер төрәр күүкиг күн дуудулсн уга.

Эндр Цаһанас тедн тер күүнлә сән-сәәхн бәәхинь медчкәд, Булһна омгнь улм шантрв.

Эн асхн эк күүкн хойрин хоорнд иим күүндвр һарв.

Үдин хөөн Альмад бичг ирв. Күүкн көдлмшәсн ирчкәд, нүр-һаран уһахасн урд ирсн бичгиг секәд умшв. Бешин өөр хот кеҗәсн экнь, эс медмҗәр, нүднәннь булңгар күүкән тәвлго хәләһәд бәәв.

Альма бичгән умшчкад, хойр тохаһан стол деер тәвәд, альхарн шанаһан хавчад, дорагшан хәләв. Терүгинь үзсн экин зүркн менрәд, ууҗмас ирсн бичг зеткртә зәңг күүкндм авад ирл билтәл гиһәд, күүкнәннь толһаһинь илҗ эвлв:

—Юн болад одв? Ямаран зәңг илгәҗ? Күүкн зөвәрт хәрү өглго бәәв.

—Комендант тәвҗәхш гиҗ бичҗ. Ирҗ чадшго болҗ,— гиҗ келчкәд, хувцтаһан орн деерән буру хәләҗ кевтв.

Тер хоорнд Булһн цәәһән һарһв. Орс бешәс парлулад шарсн боднцг һарһад бас стол деер тәвб.

—Альма, һаран уһаҗ, босҗ хотан у! Үзәд уга көвүнд үрүдәд, мегшәд бәәх юн бәәдви тиигтлән! Бичә чигн ирг! Эн шидрт көвүд угай? Танядүзәд уга көвүнә төлә таңсглад гейүрәд бәәх!— болҗ экнь күүкән хөрв.

—Баава, намаг тер көвүн эс ирснд гейүрҗәнә гиҗ медҗәнчи? Уга! Ирхлә, ирг, эс ирхлә, бәг! Зуг күүнә одхар седсн һазртнь харш болад, тәвдго йос һарһсн улст һунднав,— гиҗ Альма босснаннь хөөн келв.

—Әрлһич цааран! «Нохала наадсн — хорма уга, нойнла наадсн — толһа уга» гидг үлгүр бәәдмн. Йос бичә му кел. Йос бичә уурулдг кен бәәдв, хәәрхн!

—Тиим улс һарх зөвтә!

—Зөвтә зөв угаһинь чи ман хойрар хаһлулшго. Түүнә орчд хәрд һардгин арһ хәәхнчн! Наснчн арвн нәәм-йис күрч йовна. Наснь ирсн күүкнәс эвго юмн бәәнү?

—Баава, нанд бичә сана зовтн! Би танд ацан болхн угав.

—Чамаг аца кеҗәхшв. Өөр шидр седклдән тааста кү олҗ, кенз дү көгшн эк хойртан дөң болх гиҗ санҗанав.

127

—Ода көдләд дөң-нөкд болҗахший би? Яһсн учрар нанас хуурхар седҗәхмч?—гиҗ күүкнь экдән йосндан өөлҗ келв.

—Альма, Альма! Ода бийнь юм медхшлч! Чамас хуурх биш, чини ормд үкх санатав, хәәмнь! Зуг чамаг күүнд зөвән эс өгхлә, зовад бәәнәв. Чамд санатань дала күүг бийчн меднәч.— Экнь улм күүкнләһән шахлдҗ суув.— Әмтн эврәһәрн эс болхла, хорлтан халдаһад оркдг болвза. Би бийәсн әәҗәхшлв, эн һанцхн дүүһәсчн әәҗәнәв. Ө-өшән болад...

Ухалхнч, тоолхнч, санхнч... Чамаг сән-сәәхн бәәхлә, Сарң бидн хойр байрлхвдн!— Булһна нүднәс һооҗсн нульмсн Альман нүцкн күзүн деер дусхла, күүкн ардан эргәд, экүрн хәләчкәд келв:

Баава, би тегәд яахв: тааста, седкллә ирлцңгү күн эс харһхла?—Альма экиннь шүрүн һариг эвтәкн һартан авад илв.

—Альма, Дорҗ... дүүдән чамаг... саната бәәдгчн. Миниһәр болхла, ах-дүүһәрн әвртә төвшүн улс. Көвүн бийнчн номһн, сурһуль-эрдмньчн му биш. Ирснәс нааран гилтә колхозин учетчик көдләлм тер. Толһа уга көвүг тиим көдлмшт бәрҗ бәәшголм. Дәкәд болхла, му эк кенз дү хойртчн дөң-түшән болх. Тер таньдго күүнә көвүнд мордад, мөрн күршго һазрт һарч одхлачн, бидн яһҗ бәәхмби?

—Баав, негдвәр болхла, би хәрд һархар бәәхшив, хойрдвар, би альд йоввчн таниг хайшголм!

—Не, тегәд, маңһдур күн ирхлә, юн гиҗ келхви?—гиһәд, ууҗмас эргүлҗ авч ирҗ йовад, Булһн шамдад одв.

—Альдас ирхлә?

—Дорҗинәс...

—А-а, Саңһҗд мини седкл тусхш. Терчн модьрун болчкад, күүнлә ээлт уга...

—Ю келҗәх күмбчи! Хәрг көвүн болхгов тер! Әмтнә көвүдлә әдл өрәр орад, өрчәр һарад бәәснь сәний! Әрлһ цааран, кишгәсн күн тиигҗ зулдмн биш. Баһ күн цааранднь бәәһә бәәҗ төлҗхгов тер. — Экнь күүкән икәр эс буру гиҗәхиг медчкәд, улм мөрән шавдҗ өгв. — Хәәмнь, негнегнәннь ухан-седкл медлцхләрн, иҗлдәд, өргн таңна хойрла әдл болдмн.

Альма гертән ирснәс нааран Саңһҗла нәр-нааднд, хая-хаяднь көдлмшт харһлцдг билә. Зервк харһсар күүнә заң-бәәр медәд оркшго болҗахгов. Тер бийнь, Саңһҗ харһх болһндан Альмаг эзән үзсн нохан хәләцәр идн алдад, энд-тенднь һарч шарваддг билә.

128

Терүгинь Альма төрт авдмн биш. Зуг нег йовдл энүнә ухаг сольсмн. Тәрә хураҗах халун цаг билә. Комбайнд көдлдг хойр көвүн, Саңһҗин үүрмүд, ундасад ус уухар бригадт ирчкәд, альвлад, нег-негндән цацад наадҗаһад кадушкта ус көмрәд асхчкв.

Бригадур ирсн колхозин ахлач терүг медәд, кеер йовсн улст ус илгәхәр седв, болв белн усн уга болад, тер асхсн улсинь хәәв. Саңһҗ, күүнә нүд гетҗәһәд, кен ус асхсинь ахлачд келсинь Альма медв. Эврәннь үүрмүдән бәрүлҗәх күн, кениг амрах билә гиҗ, Альма дотран шиидсмн. Терүнә хөөн Саңһҗиг үзх болһндан Альман игзәрнь хутхгдад оддмн.

Саңһҗ теглг нурһта, тегш өргн ээмтә далта, далһа хар чирәтә, бүтү нигт үстә, бүргр нүдтә, эмәлин ардк бүүрг мет балцаһад наалдсн хамрта, нигт күмсгтә, залу күүнә бәәдлтә көвүн билә. Нәр-нааднд ирхләрн, наадк көвүдәр болхла, ке, үнтә хувц өмсҗ ирдмн.

Эндр асхн тер тоотнь Альман толһад ара-көрә болад бәәнә. «Тиигҗ җигшсн күүнләрн хамцҗ, яһҗ бәәхмб?» — гиһәд, санад оркхлань, нүцкн махмуд деернь киитн ус кесн мет махмуднь ирвәтрәд одна.

«Тер бийнь һанцхн эк нег му дү хойриннь төлә зөв өгәд оркхла, яһдмб? Хам-хоша бәәхләрн, эврәннь күч-көлснәсн эн хойрларн хувацад, эдлҗ болҗана. Хол һазрт йовҗ одхла, эдним хәәмнь гидг күн эн шидрт угалм. Экин келсәр: үзәд медәд ирхлә, үзм-шикр мет иҗлдәд, дурн чигн бүрдәд бәәх биз? Дурн гисн юмб? Мини зүркнд тиим юмн бүрдлү, угай? Хая зөрлцәд үзлцсн көвүд, хара бәәхәр авлдсн бичг, йосн Анна Каренинлә әдл, нүдн эрвлзгсн, зүркн догдлсн, седкл сольсн, сана өргҗәлсн дүр бүрдәхмн болхий? Эн хамг тоот эңгин дегтрт бичгдхәс биш, эн бәәсн җирһлд учрдгочн биз! Тер хамгинь би альдас медхүв? Һарт бәргдәд, нүднд үзгдәд, зүркнд медгдәд уга, седкләр бүрддг, санаһар тәәлрдг дурна төлә һазр деер өөрхнәс үлдсн эк дү хойрин седкл бертәҗ болхий? Эднәннь төлә эврә җирһлән биш, әмәнчн әрвлшгов гисн шиидвртә Альма унтв. Маңһдур өрүнднь көдлмшт һарчатлнь, экнь дәкн сурхла, күүкн келв:

— Эврәнтн дурн!

«Төмриг халун деернь давтдг»— гиһәд, Булһн Альман хәрүг адһҗ Цаһанд зәңглв. Тиигҗ эднә сансн санань күцҗ, сәксн бурхнь йевәҗ, Саңһҗ Альма хойриг хамцулҗ кү кесмн. Терүнәс нааран хойр җил давснь эн. Альма эднә герин үүд алхҗ орснь тер.

129

Тавн-зурһан җил наһцхиндән бәәхдән цевр-цер дасад, юмиг цутхлңднь күргҗ күцәдг болв. Хаҗуһас хәләхд уйн бәәдлтә болвчн, хатумөтү юмиг хамхлад күүчәд, ханьцулҗ нәәрүләд, эвинь олад оркдмн. Эн хамгинь үзсн хадм эк, көвүн, хара бәәхдән дурта хадм бергн Цаһан һурвнд хәәвчн олдшго зөөр бәәсмн. Тегәд, түрүн җилдән энүг толһа деерән бәрәд бәәцхәв. Зуг залунь өнгрснә хөөн Цаһана заңнь эвдрв. Өдр болһн болх болшго юмн деерәс авн цүүгә һарһдмн. Тер хамгнь Саңһҗ Альма хойр медвчн, ард-өмнән хайчкад, төрт авлго бәәцхәдг билә. Тегәд эндр өдр күртл керүл-цүүгән эднә герт болдго билә.

Хаҗуһас хәләсн улс эн өрк-бүлиг өмсәд һарад оддг хувц-хунрта, савасн деврәд һарн гиҗәх чигәнлә әдл хот-хоолта, өөкн-тосндан билгҗәх өрк-бүл гиҗ келдг билә. Түүг Альма соңсдмн.

«Эн хамг өнр-өргн кишг намаг байрта, хөвтә кевү?» — гиҗ Альма хойр җилин туршарт чееҗ дотран санад-тоолад йовдг билә. Ухананнь күрмгәр тер тоотан чиңнүрдҗ, ашинь диглх цаг ода ирв.

Альма Саңһҗин хот-хоолынь кеһәд, хувц-хунринь уһаһад, хамдан нег орн деер унтхас биш, ханьцсн иньгән гиҗ, халун-бүлән зүркәрн эңкрлҗ, махмуд-цогцарн шахлдҗ, залуһиннь седкл авлҗ чадсн уга. Саңһҗ асхн орндан орхларн, цутхад һарһснла әдл нигт, цогц-махмудынь эвлҗ, һарарн илн, бийдән шахҗ таалхар седхләнь, тернь туһлан һолсн үкр мет буру хәләҗ оддг билә.

Тер бийнь, Саңһҗ эврәннь баһ насан, элдү дурни көрңгән, бульңтрсн бүлән цусан, бульглсн цевр зүркән бүклднь хармншгоһар седв.

Хойр зүсн төгәтә хозлг тергн мольҗа-мошка йовҗ көшүрән эвднә гидг, тер мет эн хойрин хозлг җирһлин хаалһар изһлзә йовҗ, көшүртән түрүн һам орулснь лавта медгдҗәнә. Зуг тер көшүр җирһлин альк чигә кемднь күрч хуһрхинь кен медхв?

Сүл цагт Саңһҗ өдр болһн әрк уучкад, гертән ирдг болв. Тиигәд ирх болһнднь Альма моһа үзсн мет дотр бийнь ирвәтрәд оддг билә. Энүнә киитрхсиг өрк-бүлнь медәд, герт авч ирсн юмсан нуудг болв. Шуурһн шуурхин өмн Саңһҗ нег мишг һуйр авч ирәд буулһчкад, бийән саҗад, герт орв. Сиинц ахулҗ йовсн Альма герт келсн үг соңсв.

—Күүкд күүг һурвн үр һарһтлнь, залу күн һолдк ухаһан келдмн биш... Цаһана келсн тиим үг соңсчкад, зөрц хойраннь чирәд Альма сурв.

—Энчн юн һуйрв?

—Урдк авцас үлдсн буудяг теермдүлҗ авч ирүв,— гиҗ Саңһҗ

130