Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

салдс яһҗ ирсинь келв. Намҗл фермәсн ирәд, эгч гертән уга болхла, теднә арвта көвүнә өөр күүкән үлдәчкәд, адһхларн, герин үүд оньсллго, төөлгтнь оньсан дүүҗлчкәд, үкрән саахар һарч. Эгчиннь көвүн бичкн күүкиг һанцараһинь гертән үлдәчкәд, эврәннь кергәр һарч одсн бәәҗ. Һанцхарн үлдсн Кеемә үүд тәәләд, уульнцд һарч. Дигтә тер кемд эднә герин өөгүр йовҗ йовсн салдс таньдг күүкән ора болҗ одсн цагт һанцхарн йовсинь үзәд, теврәд, герүрнь авч ирхлә, оньснь үүднд өлгәтә бәәҗ. Тегәд салдс үүдинь тәәләд орҗ ирҗ. Залу болн гергн сууһад цәәһән уув. Хотын шимтә хамгинь гергнь залудан өгнә. Тер бийнь, эндр болсн ик әәмшгин хөөн сән күүндвр һарч өгчәхш. Залуһасн сурх үг Намҗлд дала. «Зуг иим зовлңта бәәх күүнәс салвлад дала ю сурхви? Цагнь ирәд, седклднь учрсн кирнь һарад, бийиннь дурн күрсн цагт эврән келх. Негхн җил үлү хамдан бәәсн бийнь кедү эвлүн болн килмҗтә үгмүд урднь эн келҗ чаддг билә»— гиҗ гергн ухалв.

...Тер әәмшгтә асхна хөөн сар шаху цаг болҗ йовна. Баһ насн гисн җигтә сәәхн юмн. Ямаран чигн шав түргн бүрлддг, ямаранчн түрү-зовлң дарунь мартгддг, әрвҗго байрин бийнь седклд нар урһаҗ, тиньгр бәәдл хаҗудк улст медгддг лавта. Намҗл, йирин тиньгр бер, сүл сарин эргцд өдрин дуусн болх болшго юмнд һочкнҗ инәһәд, хаҗудан көдлҗәх улсин кех тоот көдлмшинь булаҗ авад, кечкәд бәәв. Баһ наста берин бәәдл хаҗудк улстнь соньмста болв. Дәәнә гүргү болн догшн цагнь билә, эднә хотнас арвхн дуунад, нуурин цаад амнд, фашистнр бәәх кем. Хая-хая немшин самолетмуд ирҗ бомбсан хайна. Күнд товин дун тасрхан уга энд соңсгдна. Сө болһн автоматын болн бууһин хасн дун чик доңһдулна. Эн һучхн өрктә хотнас дөч һар күн дәәнд одла. Теднәс хойрхн залу күнд шавта болад ирв. Нәәмн салдсас дәәнд үксн цаасн ирв. Орн-нутгт тусҗ ирсн иим дәәнә цагла зовлң эс эзлҗәх күн уга. Кемр Намҗл невчк насарн ах бәәсн болхла, тер хамгинь тоолх бәәсмн. Цергәс орһҗ ирсн залуһан бәргдхлә, тер ямаран үүллә харһхинь Намҗл ухаһарн медә бәәнә, зуг асхнднь көдлмшин хөөн гертән ирхлә, хот-хол белн, асхн болһн эңкр залуннь дулан өврт орлһн терүнә толһа эргүлҗ генүлв. Ода деерән эн хойрин нег зовлңнь — күүкән унтулҗ, эврән орндан орх. Ях, ях! Баһ насн хойраннь толһа эргүлв!

Нег дәкҗ Тавлда эмгн өвгн хойрин негхн көвүнь дәәнд хоцрҗ гисн зәңг хотнд ирв. Җирәд һарсн наста өвгн болн эмгнә ор һанцхн көвүн. Хотна улс цуһар тер өдр һашудв чигн, яһҗ теднд дөң болхв?

31

Тер өдр Намҗл хамдан көдлдг гергтәһән өвс буулһҗала. Тергнәс өвс хатхҗ авад дорагшан хайхлань, терүнә биилнь ишәсн суһрад, буулһсн өвсн заагт үлдв. Терүнд эрүл күн инәх юн бәәдви? Хәрнь биилнь суһрҗ унснд уурлҗ, биил белддг улсиг му келхин ормд, нүцкн модн ишән һартан авчксн бер һочкнад инәв. Хаҗудк күүкд улснь цуг тагчг.

—Эн өдр инәхдән ичхнчн, Намҗл!—гиҗ цуһараһаснь медәтә, һурвн сар хооран залунь Ташкентын госпитальд дәәнд авсн күнд шавасн өңгрсн күүкд күн биилән чаңһур шааһад, тергн деерк өвснд орулчкад келв.— Шидрәһә хәләһәд бәәхнь йир тиньгр болн байрта болҗ одвч! Залучнь ирсн болвза?— гиҗ иләрнь тер гергн сурв. Терүнд хурц хәрү өгхәр бәәсн Намҗл мел дорнь хадчксн метәр көшҗ зогсв. «Альдас медсн болхв эн? Уга, медх зөв уга!»— гиҗ санн:—Альк залу? Кенә залу ирсинь келәд бәәнәт? — гиҗ арһан бархларн, худл келв.

—Юн альк залу? Чи кедү залутавчи?— гиҗ баһ наста бер терүг хазҗ келв.— Манд, күүкд улст, эн шатҗах дәәнә һалас залу әмд ирхлә, терүнәс үлү байр бәәхий?—гиһәд, йириндән хар санан уга бер, хаҗудк күүкд улсур эргн: — Нанд ирдг залу угаһинь меднәт, сәәнь орнд төрг мини Эрдни. Зуг тадна залусас кень чигн әмд түрүләд ирхлә, адг-ядхдан неҗәд асхн манла селәд-селәд унттха. Зөвән өгчәнта?— гиҗ инәв.

—Өгчәнә!— гилдәд, цуһар һочкнҗ инәлдв.

—Кемр күнд шавта ирхлә, яахмби?—гиҗ нег һуч күрсн наста бер

сурв.

—Гем уга, шавнь эдгх, цуһар нииләд чигн эдгәһәд авхвидн,— гиҗ саак баһ наста бер келв.— Зуг тер манд кергтә юмнь менд болсн хөөн болх!— гиҗ бер инәхлә, цуһар нирглдҗ инәлдв. Тедниг дахҗ һанцхн Намҗл инәсн уга. Теднә шүвтр үгәс ичҗ тер инәсн уга гиҗ болшго. Минь тер кемдән Намҗл теднәс дегү хөвтә болсндан ичҗ зогсв. Хойр халхнь мннчиҗ улав. Күүкд күүнд залу ямаран болдгинь эн ода ирҗ медәд, ик гидгәр ичв.

—Намҗл, чи нанд бичә уурл,— гиҗ медәтә гергн терүнә ээмәснь теврәд келв.— Мини күүкн чамас һурвхн дү. Ю медхв тер? Чи болв чигн, негхн җил залута бәәсн, амтынь сән медсн уга чигн болхч. Тер чини гем биш, мана цуһарамвидн. Хөв татун уршг. Эн Гитлер гидг андн альдас ирв гихв? Нанд бичә уурл, Намҗл.— гиһәд, дәкнәс бийүрн шахҗ теврхлә, тернь генткн уульв. Хаҗудк берәд болн күүкд терүг әрә гиҗ хөрәд, уульдгинь уурулв. Асхн орндан орчкад, фермд болсн күүкд улсин

32

күүндвр тер залудан келҗ өгв.

—Һәргтә баавһанрин келсн үгәр төр кеһәд бәәнәчи!— гиҗ Арслң гергндән келв.— Дән ямаранинь үзәд ирсн болхла, теднчнь тиим үг келхн уга билә. Баавһан седкл хаңһах биш, батхн мет миңһәд, саяд залус үкҗәнә тенд,— гиҗ залунь келв.

—Арслң минь, эңкр иньгм, күүкд күүнә седкл медҗәхшч.— гиһәд, Намҗл саналдчкад:—Намаг теврәд үмслч, Арслң!—гиҗ сурв.

—Юн болҗ одва? Минь ода үмслүв би.

—Дәкәд нег теврәд үмслч, сурҗанав, буйн болтха.— Арслң гергән теврҗ үмсәд, бийдән шахв.

—Чамд мана күүкд күүнә седкл меддг арһ уга, хәәмнь,— гиҗ гергн улм залуһурн шахлдв.— Иим ик һалв дотр, иим ик хөв-кишг учрна гидг!— гиһәд, невчк тагчг бәәҗәһәд:— Эн чини теврлһнә хөөн нанд ямаран сән болсинь медҗәнчи? Көөркс, тедн яахмби? Бүкл җиләс авн, зәрмнь нам хойр җиләс авн залу күүнлә өврлҗ кевтәд уга болх. Мел теднә кишг-хөвиг би хулхалҗ авснла әдл зовнав,— гиҗ саналдв. — Болх! Юн залу, баавһан тускар келәд бәәнәчи?—гиһәд Арслң генткн чаңһур келчкв.

—Мама!—гиһәд, Кеемә генткн уульв.

—Би энд бәәнәв,— гиһәд, Намҗл залуннь орнас һәрәдҗ бууһад, күүкнүрн ирхлә, тернь босчксн орн деерән сууҗ. Экнь теврәд, таала бәәҗ күүкнәннь уульдгинь уурулв. Намҗл күүкән аатрулҗ хәрү унтулхар өрчдән шахад кевтв.

—Мама, мама!—гиҗ күүкн дуудв.

—Унт, күүкм. Мамчнь өрүндән эрт босхв,— гив. Күүкн невчк тагчг кевтҗәһәд:—Мама, тер орн деер кен кевтнә?—гиҗ экәсн сурв.

—Кен болх билә?— гиһәд, экнь улм күүкнәннь чирә өрчдәншахн йовҗ келв.— Би тенд кевтләв, ода чини өөр бәәнәв,— гив.

—Уга, чи худл келҗәнәч,— гиҗ күүкн дәкнәс келв.

—Дядя чамла ду һарчала. Ода тенд кевтнә,— гиҗ күүкн экиннь худл келсиг бәрчкв.

—Уга гинәв, тенд күн уга.

—Би үзләв, дядя бәәнә. Чамла ду һарчала,— гиҗ күүкш давтв.

—Юн дядя, дядя гиһәд давтад бәәнәчи!—гиһәд, экнь күүкндән уурлад:—Энчнь чини папа,— гив. Күүкн невчкн зуур тагчг бәәҗәһәд:

—Мини папа дәәнд одла гиҗ эврән келлчи,— гиҗ күүкн арһул келв.

33

— Не, папа дәәнд одла. Эндр ирвә, маңһдур хәрү йовхмн,—гиҗ экнь келәд, күүкнә хучаһинь ясв, терүгән унтулхар саатулв.

Күүкн унтв, зуг экнь болн эцкнь унтҗ чадҗахн уга. Хойраднь чигн тоолвр дала. «Ор һанцхн күүкнәсн бултҗ цааранднь яһҗ бәәхмби? Эгчин келсн сарнь давҗ одв. Кезә эн фашистнриг көөҗ амрх цаг ирхмби?—гиҗ гергнь ухалҗана.— Амрх? Җирһх?—гиһәд, Намҗлын толһад очн мет өсрсн ухан ирв. Одак фермд көдлдг күүкд улсин наадлн шоглад залу улсин тускар келсн үг яахмби? Үнәртнь келхлә, тер күүкд улсин келсн үг шогий? Уга. Би эврән залуһан иртл бас тиигҗ эс ухалҗалу? Ода залуһан асхн болһн хаҗудан кевтүлчкәд, күүнә уха меддгән уурвчи? Тегәд яахмби? Теднлә дүңцхин кергт эврәннь залуһан көөһәд һарһчкхмби, аль милицд бәрүлчкхмби?»— гисн ухан түрүн болҗ энүнә седклд орҗ, тер тоолврасн эврән эн йосндан әәв. «Уга, уга, уга!» — гиһәд хәәкрх дурнь күрв. «Бәрүлҗ өгх биш, тиим уха толһадан орулҗ болшго. Түүни ормд би эврән энүнлә хамдан үкнәв! Залуннь җирһл харсхин төлә кенлә чигн ноолдҗ чадхув!»— гисн бат шиидвр Намҗл бийдән авчкв.

«Яһад эн күүкн серҗ одва? Иим келтә күүкн маңһдур садиктән одхларн, кенд чигн келхмн. Тиигхлә, болснь тер. Гетҗәһәд, бәрәд авчкх,— гиҗ Арслң зовҗ кевтнә. Гетлдән угаһар һоодан ирәд, үүд хамхлад чигн орҗ ирх. Яха-яха! Тиигхд бууһан эс геесн болхнь яһна?»— гиҗ эн һундв.

Тиигхд, нааран хәрҗ йовад хаалһдан хотан хәәх, сөөднь йовх цаг билә. Нег ик селәнә захд ирәд хәләхлә, боднцгин һаруд бәәҗ. Бүкл өдртән өлн йовсн күн бууһан өвсн заагт оркчкад, нег төмр олҗ авад, боднцг малтв. Зах талнь үүрмг боднцг бәәҗ, цааранднь малтхла, зөвәр ик боднцг харһв. Терүндән җилвтәд малта йовҗ солдатск мишгин өрәлцә боднцг малтҗ авсн цагт, цевд суусн нег ноха зогслго хуцад бәәнә. Сарин сарул сө билә. Эзнь гертәсн һарч ирәд, боднцг дунд кү үзәд: «Эй, кембчи? Ханав!»— гиһәд хәәкрәд, цааһасн мини бу авч ир гиҗ ардан тер келсинь соңсад, Арслң һарч зулхар бууһан хәәхнь, һацата юмн кевтә олдхш. Герин эзн залуд бууһинь авч ирҗ өгсн болҗ медгдв. Бууһин затворин ду соңсн, эн хәәврән төгсәд һарад зулв. Тер сөөдән хәрү ирхдән әәһәд, зөвәр холд һарад, нег салад бәәсн модд заагт бултад, маңһдуртнь хәрү ирәд хәәхлә, бу ормдан уга. Тер кевтән эн бу уга, бийән харсдг арһ уга болҗ үлдснь тер. «Зуг тернь мини хөв чигн бәәсн: негчн кү эс алсн»— гиҗ эн ухалв чигн, хая-хаяднь зеткр харһад одсн цагт бууһан хайсндан зовдмн.

34

Тиим ик зовлңта эн хойр күн болһн эврәннь орн деерән унтв. Хаҗуднь, эднә ухаһар болхла, мел әәмшгтә гисн бичкн күн зовлң угаһар сүркрәд кевтнә. Болв өрүнднь эн хойриг уханднь эс орсн әәмшг гетҗәсмн.

Намҗл өрүнднь дөрвн часла босад, үкрән сааһад, цәәһән эврән чанҗ ууһад, өдртән Арслң уух хүвинь үлдәдг билә. Юңгад гихлә өдрәр күн уга герин өркәс утан һархла, әмтн харлад чигн бәәх гиҗ эгчнь эднд келлә. Кеемәг хот угаһар нөөрмүһәр теврәд авч һардг билә. Тенд күрәд, садикт шаңһа хот уух. Өрүнднь нөөрмү күүкиг босххд күчр болдмн. Эндр Намҗл адһмтаһар цәәһән буслһчкад, бешиннь өөр буру хәләһәд, цәәһән ууҗала.

—Мини папа яһлт?—гиһәд, күүкнәннь келсн үг соңссн экнь ардан хәләхлә, тернь орнасн буучксн герин тал дунд нүцкн көләрн зогсҗана.

—Йовҗ одла,— гиһәд, экнь халун ааһта цәәһән беш деер тәвҗ бостлнь, күүкнь орнур өөрдәд, нег бийдкнь шамлгдҗ одсн кевс секәд:— Энд кен кевтнә?— гиҗ өкәр келәрн сурв. Орн дор кевтсн эцкиннь киртә болн нүцкн көлинь эн үзв.

—Яһсн ут көлвә!— гиҗ күүкн келлһнлә, экнь гүүҗ ирәд, терүнә барун һараснь шүүрч авад, халхарнь ташв. Чишкәд уульҗах күүкән тер кевтнь нүцкәр теврҗ авад, хаҗудк эгчиннь герүр ирв. Эгчтәһән хоюрн будглсн күүкиг әрә гиҗ уульдгинь уурулсна хөөн юн болсинь Намҗл эгчдән келҗ өгв.

—Күүкиг садикт орулҗ болшго, томан уга күүкн үг алдад келчкх. Бичә кел гисиг медшго. Эндрәс авн мини үкрмүд чи саачк. Би гемтсн болад, гертән үлднәв, күүкичинь хәләсүв.— Урднь чигн эгчнь гемнхлә, Намҗл терүг сольҗ үкринь саачкад, эврәннь туһлмудан асрдг билә. «Цагин зуур ирх зеткриг холҗулвидн»— гиҗ эн медәтә болн баһ күүкд улс, тиим ик зеткр болн зовлң авч ирсн Арслңгин эгч болн гергнь невчк санамрдв. Зуг Кеемә үзсән мартҗ өгчәхш.

Экнь йовсн хөөн зөвәр болҗаһад:— Гага, папан көл ут?— гиһәд эвцңгүһәр һаһаһасн сурв.

—Папан көл уга, дәәнд одла,— гиҗ һаһань келв.

—Уга, папа бәәнә. Мана орн дор бәәнә,— гиһәд, күүкн зүткәд бәәв.— Худл гихлә, мана герт одад хәлә,— гиҗ арһан бархларн, тер келв.

—Папчнь дәәнд одла,— гиһәд, һаһань терүг әәтрүләд унтулхар седв. Зуг хойр нас күрч йовх күүкн саатулсар унтҗ өгхш.

—Гага, юңгад папад көл уга гинәчи? Көл угаһар яһҗ тер герүрн

35

ирхмби?—гиҗ Кеемә келв.

Көл угаһар ирҗ чадшг, үнн үг келҗәнәч. Зуг чи ут көлтә гихләчнь келҗәнәв,— гив.

— Ут. Көлнь йир ут, эврән үзләв,— гиҗ күүкн һаһаһан шахв.

Бичкн күүкдин психологий йир соньмҗта. Юңгад гихлә Кеемә экиннь «папа» гисн үг соңсхас биш, терүнә чирәһинь, цогцинь чигн үзәд уга. Эцкән цергт йовхд эн бичкн, ухан-томан уга билә. Асхн серәд, экнь «чини папа» гисн үгд эн йир икәр соньмсв. Өрүнднь лавта үзхәр седәд, цагасн урд серснь тер. Урднь энүнд келн орад, күүнә келсн үг меддг болснас авн эцкиннь тускар кесг таалмҗта үг энүнд экнь келдг бәәсмн. Тегәд чигн тиим «сән» болн «сәәхн» кү үзхәр эртәр босхла, хойр ут көләс талдан юмн үзгдсн уга. Яһад бийәснь терүг бултулҗахинь терүнд меддг арһ уга. Зуг эврәннь нүдәрн орн дор үзсн хойр ут көл энүг йир икәр соньмсулв. Энүнә соньмслһ секҗ болн цәәлһҗ өгхин ормд, һазр деерк улсас эңкр экнь болн һаһань энүг нам цааҗлв. Яһҗ эн ик улсин уха медхв?

Һаһань эвләд болн наадула бәәҗ Кеемәг тогтнулад авв. «Зуг цааранднь яахмби? Кезә эн немшнр көөгдхмн болхви? Мини һанцхн дү хөв уга болхий? Эн хотнд орс кел меддг Бемб өвгн удлго немшнр көөгдх гиҗ келнә. Орс цергин командирмүдлә күүнддг болн нәәҗлдг Бемб эс медхлә, кен медхмби? Не, кемр немш көөгдәд, мана церг эндәс йовсн хөөн яахмби? Бас пигәд орн доран кевтхмби? Тер цагт медгдх. Хәрү дәәнд орхларн, яахмби эн? Энүнлә әдл цергчнр басл йовналм. Әмн кенд чигн дота. Ямаран дән чигн күн болһниг авч чадшго. Бемб өвгнәс нег селвг сурхла, яһдмби? Ухата, цевр болн үннә төлә толһаһан әрвлшго өвгн генткн терүг гемшәхлә, яахув? «Мини хойр көвүн толһаһан эн дәәнд өгв, дәкәд негнь ода дәәлдә йовна. Чи теднәс деервчи?»— гиҗ сурхла, яахмби? Тиигҗ тәвсн сурвр чик эс болхий? Зуг эврә хотна күүһән тер бәрүлҗ чадхий? Кен медхв? Уга, келәд керг уга. Хәләҗәһәд медхмн»— гисн ик зовлңта эгчнь бәәнә.

Терүнә хөөн арв һар хонад күүкн эцкиннь тускар үг келдгән уурв. «Мартҗ»— гиһәд, экнь болн һаһань байрлҗала. Эгчнь урдк кевтән саальч көдлмштән оддг болв. Бернь болхла, бас туһлмуд асрлһна көдлмштән одад, седкл санамрдв. Дәкәд нег цөөк хонсна хөөн Намҗл цәәһән ууһад, нөөрнь сән ханад уга күүкән серүләд, хувцинь өмскҗәлә. Һазаран һарх күн болад, бер үүдән төдглсн уга билә. Дәкәд иим эрт күн

36

ирх гиҗ кен медҗәсн болхви. «Зеткр һанцар ирдго» гисн үнн үг.

—Мендвта!— гиһәд, ә чимән уга бәәсн үүд түлкәд, Бемб өгн орҗ ирв.— Би ода колхозин парвля орҗанав. Тегәд сүл тавн хонгин туршарт мана саасн үс күргсн квитанц авхар ирүв, гиҗ Бемб күүкән әрә серүлҗ авчасн Намҗлд келхлә, тернь адһхларн, яахан медҗ чадад, гер дотраһурн сахняд гүүв. «Арслң ор доран орснь сән болв, о, хәәрхн!»— гиҗ тер дотран зальврв. Арслң цергт мордсн хөөн Бемб үснә фермин һардач болла, зуг бийиннь нүднә харунь тату болад, Намҗлар накладной цаас бичүләд тооца кехд нөкд авдмн.

Намҗл баран деер бәәсн көк ширтә модн авдр уудлад, тер цаасд хәәв.

—Аава, тергн деерән намаг суулһнчи?—гиҗ хувцан өмсҗ өглго заңнҗасн Кеемә өвгнәс сурв. Тиигдг учрнь — урднь эктәһән Бемб өвгнә тергн деер кесг дәкҗ фермәс сууҗ ирлә. Тер хоорнд түргн көлтә күүкн гүүҗ одад, орндгас унҗсн кевс секәд:— Аава мана папа бәәнә,— гихлә, орн дор делгсн цаһан ширдг деер кевтсн кү өвгн үзв. Зуг харңһуд кен кевтхинь медҗ болшго, болв залу күн кевтхинь лавта тер медв. Ухаһан геесн Намҗл күүкән һараснь шүүрч авн, түлкәд унһачкв.

—Мамачнь цаас хәәһәд авч ирх,— гиһәд, өвгн һазрт унсн күүкиг теврҗ авад адһҗ һарв.— Бидн тергн деер сууһад күләҗхм,— гиҗ уульҗасн күүкнд келв.

Зөвәр удан болҗаһад, үмггдҗ одсн тавн-зурһан цаас болн нег цевр квитанцин книжк Бембд Намҗл авч ирҗ өгв.

—Яһснднь бичкн күүкд цокнач! Папчнь ирх гиһәд чамаг келәд бәәсиг Кеемәчнь эврәннь седкләрн ирчкв гиҗ келҗәнә. Терчнь бичкн күүкдин наадн болҗана. Байрлх кергтә, бичкн күүкдин йор күцдмн. Арслңчнь ирәд чигн бәәх. Бичә санаһан зов. Эднә келсн үгиг күн ацгт авдва,— гиҗ Бемб орн дор лавта Арслң кевтсн нь медә бәәсн бийнь, баһ наста бериг зовашгоһар келв. Хәрнь Арслң ирсн цагт, түрүн цөгц әркинь нанд өгхмч,— гиҗ Бемб инәһәд:— Не, Кеемә, мамдан од, би колхозин парвля орхув. Эрт эс ирхлә, ахлачнр тарҗ одна. Но, но!— гиһәд, өвгн мөрнә җолаһинь көндәв. «Тиигхд күүкн орна кевс секәд, эцкиннь кө үзснәс авн кесг цаг давҗ одв. Адгтан сар үлү болв. Тер өдрә нааран эн чигн, би чигн терүнә тускар негчн үг келәд угавидн. Альдас эн төр шинәс эклв? Оңдан улст чигн келсн болх. Ода яах; арһ уга. Одак өвгн эс медснь сән болв. Кеемәг зөрц ухана билгәр келҗәнә гиҗ тер санв. Йир сән!»— гиҗ Намҗл бийән аатрулҗана. Дәкәд эгч көдлмштән йовҗ одсинь медчкәд, хәрү орҗ

37

күүкнәннь өөр үг күүндҗ чадшго болад, һазаһаснь үүдән оньслчкад, күүктәһән ферм орад, туһлмудан асрхас урд фермин үкрән күцц сааһад уга эгчдән ирҗ юн болсинь келв.

Тер йовдлын хөөн үүдән оньслчкад гергнь йовҗ одсинь медсн Арслң орн дорасн һарад, цаһан кенчрәр хаачксн хойр терз хоорнд төмр термд бәәх зерлг аң мет гүүв. Терз хаасн цаһан кенчрин заагур өмн үзг болн барун үзгүр терз болһнд селәд-селәд шилтҗ хәләв. Мел дала күн сеҗх юмн үзгдхш. «Зуг тер өвгн колхоз орнав гиҗәлә. Тернь эндәс арвн дууна. Тер өвгн тиигән күрн намаг бәрх цергчнр йовулхий?.. Кемр намаг бәрүлҗ өгхәр седсн болхла, энд чигн цергчнр дала... О дәрк, дәрк! Бурхн багш, хәәрлтн, бийим бичә эднд бәрүлтн... Ээҗ, аав минь, әмим хәәрлтн!— гиһәд, болд терм дотр дүрчксн ирвсг кевтә нааран-цааран гүүһәд бәәнә.— Ода яһдмба? Терзәр һархла, һал цаһан өдрәр үзчкх. Нам хадата терз секҗ һарч болшго. Хойр сар шаху энд хара кевтхәр юңгад эн терз секгддгәр эс кеһәд авчкув»— гиһәд гүүһә бәәтлнь, үкрән бачмар саачкад, эгчнь болн Намҗл гүүҗ ирцхәв. Энүг ямаран зовлң эдлҗәхнь теднд ил медгдлә. Хәрнь үснә ферм эднә герәс хол биш, хойрхн дуунад бәәхнь сән болв.

Арслңгин эгч олмһа үгтә, түргн шиидвртә, цецн ухата төләдән хотна күүкд улсас йилһрдг билә. Энүнә келсн үгиг болн авсн шиидвринь кен чигн күн сольхд дашката бәәсмн. Ода иим җаңһрта төрәс дүүһән алдулҗ авна гисн күчр берк төр бәәсмн. Фермәс гер күртлән эн иим бат шиидвр авсан дү көвүн болн бердән иигҗ цәәлһв:

—Өрүнәс авн үкр орулдг хаша шалдхмн.

—Бидн ниднәһә шалдлалм,— гиҗ бернь келв.

—Бичә бийим салвлҗ үг кел! Кезә шалдсан эврән меднәв. Зуг сәәнәр соңс. Маңһдурас авн герин ард хаша шалдх шавр һарһх нүк малтхмн. Эрсинь ташр деерәснь шалдхмн, әмтнд үзүләд. Эрснь шуурч одв, үвлдән цасн дотрнь орх гиҗ соньмссн улст келх кергтә. Энүг хоюрн сәәнәр соңстн. Маниг һаза нүк малтхла, Арслң эн орн дор нүк малтг. Һарсн шавринь тер мана һаза малтсн нүкнд даальңгар болн суулһар зөөһәд асххмн. Мини келсн үг медгдҗәнү, Арслң?— гиҗ эгчнь дүүһәсн сурв.

—Медхд юн бәәх билә,— гиһәд, Арслң инәмсгләд:— Һаза болн гер дотр нүкд малтх,— гив.

—Яһад гер дотр малтҗахинь медвчи?

—Медҗәхшив,— гиҗ дүнь келв.— Нүкәр ю кехмби?

38

—Тиигхлә, медҗ ав,— гиҗ эгчнь келв.— Чини орн дор күн орад кевтм чигә нүк малтад, чи терүнд бултхч. Цааранднь иим әәмшг дааҗ чадшгов,— гиҗ эгчнь саналдв.

—Би нүкнд кевтхин ормд, сөөдән әмтн унтхла, һарад йовнав,— гиҗ тернь келв.

—Бичә һәргтә үг кел!—гиҗ эгчнь хөрв.— Мана хотнас авн Иҗл күртл зү тәвдг зә уга церг. Удлго мана церг дәврлһ кехмч гиһәд, Бемб өвгн келнә. Тер цагт чини дурн,— гиҗ эгч келв.

—Иҗлүр ю хәәхвү?— гиҗ дүнь дәкн эклв,— Кемр эн хотндан бәргдлго менд һарсн хөөн фронт һатлад, немшт күрч үзнәв, — гив.

—Чамаг немш хәәҗл бәәхмн! Тиим күн нааран кесг зун дуунад йова йовхар тендән үлдхмн билә. Ода немшт орҗ өгхәс оратҗ одв. Дәкәд немш чамаг хәәҗәнә болһнчи? Кергтәл күнч теднд! Бәрҗ авн, хаһад алчкх,— гиҗ эгчнь келв.

—Намаг алхн уга,— гиҗ Арслң омглҗ келв.

—Яһад чамаг хәәрлх билә тедн? Теднә хаһад алад бәәсн миңһәд улсас юуһарн деервчи?— гиһәд, эгчнь уурлад одв.

—Юңгад гихлә мини эцкиг советин йосн тууһад, Уралд күрглә, әрә арв күрсн намаг бас йовулла!—гиҗ Арслң келв.

—Аа, эн йоснла өшә көөлдҗ йовнчи?—гиһәд, эгчнь һартан бәрҗәсн даальңган һазрт хайчкад:— Хойр сард энд орн дор бүгәд кевтхәр, бу авад эднлә, мана цергчнрлә, юңгад эс дәәлднәчи?— гиһәд, ардан өскәһәрн үүд цокҗ тәәләд:—Тиим уха зүүсн болхла, ода чигн йов! Зуг мини үрн-саднд бичә му нерән күрг. Мини залу болн көвүн дәәнд йовна, ода нег көвүн дәәнд одхар бәәнә! Тедн немшүр орҗ эс өгхнь лавта!— гиһәд, эгчнь үүдән ардан хаалго һарч одв.

Эгч дү хойрин күүндврин туршарт тагчг зогсҗасн Намҗл адһҗ эгч һарсна хөөн үүдән хаачкад:

—Ю һарһҗах күмта, Арслң! Тана төлә эгч ямаран зовлң эдлҗәхинь медҗәнта? Намаг бас амрчана болһнта? Тенд көдлмшт йовсн бийнь, энд таниг яһҗадг болхв гиһәд йовнавидн. Та эгчин өмнәс ю келҗәхмта?— гиҗ келв.

—Би таднд һә болҗанав! Тадн нанар аца авчанат! Иигҗ бәәхәр үкнәв,— гиһәд, хойр оочаснь көөсн һарсн Арслң гер дотраһур йовдңнв.— Намаг үкхлә, медхт. Ода һарад, турун харһсн салдстнь бәргднәв!—гиһәд, тер генткн бийдән өр өвдәд уульв, орн деерән түргүр

39

унв,-— Эврәннь гертән бәәдг арһ уга. Һанцхн күүкнәсн бултх кергтә. Ямаран җирһл болҗана?—гиһәд, хоорнднь үг келн, эгзңнәд уульв.

—Арслң, яһҗахмта? Һазаһас күн орҗ ирхлә, яахмби?— гиһәд гергнь келлһнлә, эгчнь орҗ ирәд:

—Иовий көдлмштән, Намҗл. Тер малан асрх кергтә. Чини туһлмуд чигн өлсҗәх, өцклдүрәс нааран хот уга. Яһна-кегнә Арслңгин бийиннь дурнь. Үүдән бичә һазаһаснь оньсл. Намҗл. Йовх дурнь күрхлә, йовг!— гиҗ эгчнь, бийүрнь алңтрҗ хәләҗәсн берүрн нүдән чирмчкәд келв.

—Тадн намаг хаҗ алулхар бәәнәт!— гиһәд, түргүр кевтсн Арслң босҗ ирв. Чирәнь чиигтә нульмсн.— Түүнәннь ормд эврән алтн, эврән алтн!—гиһәд, тер киилгиннь зах татад шуулчкв.

—Хәрнь, бидн чамаг харсҗ авхар седхлә, чи мана өмнәс дәврнәч,— гиһәд, эгчнь келв.— Чини аврлт һанцхн нүкнд. Дәкәд эн ухан-томан уга күүкн ю һарһхинь кен медхв? Бемб өвгн күүнд келхн уга. Цааранднь иигҗ бәәҗ болшго. Тер хашад бәәсн күрз авч ирәд, энд үлдәчк. Асхн күртл Арслң зөвәр нүк малтчкх, үлдлинь маңһдур өдрәр маниг көдлмшт одсн хөөн малтх,— гиҗ эгч закв.— Арслң, ут турштан тер төмр орнла әдләр малт, өргнднь бас. һазаһас хәләсн күүнд медгдшго чигәһәр,—гиҗ мел чинәнь алдрсн бәәдлтә орн деерән суусн дүүдән келв.

—Орс улс боднцг хадһлдг нүкнлә әдл малтхла, болх, деерәснь модар бүркәд шалдчкхла, медгдшго,— гиҗ келәд, һаза һарсн эгчиг Намҗл дахҗ һарад, күрз авч ирәд, үүднә өөр түшүләд тәвчкәд, һазаһаснь үүдән оньслчкад йовҗ одв.

Асхн көдлмшәсн Намҗл эгчтәһән күүкән селәд теврсн хәрҗ ирв. Эгчин келсәр Арслң лавта гер дотран нүк малтсн болх гиҗ эдн иткҗәлә. Тегәд Намҗл күүктәһән эгчин герт ирв. Өрүнә үлдсн хотыг халулад, ач күүкән эгчнь асрх хоорнд, Намҗл герин үүд тәәләд орҗ ирхлә, герин тал дунд овалчксн улан шавр, махмуд-цогцнь цуцрсн Арслң хаҗуднь тәмк татад сууҗ. Терүг үзсн Намҗл бас ик гидгәр байрлв. Юңгад гихнь тер нүкнәс талдан Арслңгиг харсҗ, әмд авч үлдәдг арһ мел уга болҗ медгдв. «Тер нүкиг эгчин келсәр малтад, деерәснь модар бүркәд, бүркгдсн деернь күн багтҗ һарм чигә төгрг нүк үлдәчкәд дотрнь орхла, бичкн күүкн биш, кен чигн тенд күн бәәхинь медшго»— гиҗ Намҗл шиидв.

Намҗл күүктәһән эгчиндән хонв. Күүкән унтулчкад, эгчтәһән хоюрн хойр суулһар герин ард бәәсн, урднь шалдвр кехләрн, элс авдг ик нүкнд зөөҗ асхв.

40