Теегин герл 1961 номер 1

БОЛДРЛ ДАНДШ.

ӨДГӘ ЦАГИН БАЙН

(Келвр)

1.

Наһцх һәрә мини ээҗин ахнь. һучн үлү жилд нег-негән үзлцәд уга

бидн.

Намаг бичкнд наһцх һ&рә манад ирдмн. Орҗ ирн, үүднәс нама дууддм. Гүүһәд ирхләм, теврәд үмсчкәд, кслдм:

— Му зееһән басл саннав. Ай, Булһн (мини ээҗин нерн) тер даальнгт шикр, балта бәәнә, шулуһар зеедм өг!

Наһнх һәрә ямаран бәәдлтәнь нанд ода сәәнәр тодлгдхш.

Хөрн йисдгч җил би школд орвв. Нег үдлә, школас ирхләм, манад наһцх һәрә сууна. Наһцх мел шуукрад бәәнә. Аав, ээҗ хойр дун-шун уга. Ээҗ уульҗ, нүдндән нульмста, шаазңгудт цә кеҗәнә.

Би алңгтрад зогсхлам, наһцх һәрә намаг дуудад, теврҗ үмсәд, хав-

тхдм цаасн мөңг дүрчкәд:

— Не, һарад наад.дакад ирәд хотан уухч,—гив.

Аав, ээҗ хойр ду һарсн уга. Би һаза һарад уульнц дунд, халтр деер шаһа наачасн көвүдлә шаһа наадвв.

Зөвәр удан наадад герәдән ирвв. Наһц һәрә, аав хойр уга. Герт һанцхн ээҗ сууна. Хона деер бәәсн дееҗ цә ууҗаһад, экиннь ууляд, хав-

дрлсн нүдинь үзчкәд, сурвв:

— Ээж, чи юңгад уульвчи?

Ээҗ хажудм ирҗ сууһад, толһаһим иләд, экрәд уульв:

— Наһцх һәрәһичн байн гигәд ик холд нүүлһҗәнә.			Кезә	тендәс
әмд-менд ирхв? Кезә бидн нег-негән үзлцхв?
Байн гисинь соңсчкад, би ээҗән игж эвлв:			бичәтә	бәәнә:
— Ээҗ.бичә	ууль,	Наһцх —байн. Мана букварт
«Байн — угатя	улсин	цусинь шимнә».-.

Намаг күцц эвлүлл уга, ээҗ дун уга босад, һазаран һарв. Би арднь уутта шүүрмгәс хавтхан дүүргҗ авад, мини үр, мана колхозин дархн орсин көвүн Петя тал одхар һарвв. Асхндан школин ах классин көвүд күүкдин клубд үзүлх нааднд одх болад хоюрн күүндләвдн.

Дакж наһцх һәрә маиа тал ирсн уга. Ж,ил давад, бичг ирв.

Нег асхн цаһан мод наадҗахлам пошт зөөдг доһлцг Дорж өвгн на­ маг дуудад бичг өгв. Наад төгсгәд гертән ирхлә, манахн хотан ууһад,

шамин герлиг дор орулад, унтхар седҗәҗ. Шамин герлиг өөдән һарһад, хона деер бәәсн хотиг уужаһад, генткн өвгнә өгсн бичг санандм орв.

Хавтхасн бичг һарһад:

60

— Ээж, манад бичг ирж,—гивв.

Экм босад, хувцан өмсәд, нан тал ирв:

— Кснәс нрж? Умшлч.

Конверт деерк хайгинь умшхла— мини төрүц соңсад уга балһсн.

Кен бнчсп — иернь уга. Эцг орн деерән зәмлҗ сууһад закв:

— Бичгинь умш. һәрә бичсн болх. Нань, соңсгдад уга һазрас, би­ чг бичх күн уга.

Конвсртпг секәд, дөрв нуһлад дурен нк цаһан цааснд бичсн бичгиг би умшвв. «Эикр кургн Санҗ» — гигәд экләд умшхлам, эцгм орн деерәс босж ирәд, мини хаҗуд сууһад, келв:

— Мөн, һорәнәс. Арһул умш, һаза кун солсвзго.

Инр түрҗ бичгиг умшж луусвв. Түрдг учрм, бичгин зәрм үзгүд ми­ ни бичдгәс оңгдан, мел тасрлтан угаһар залһлдсн, оралдсн суңһуг мет.

Наһцх һәрә гер-бүлиннь тускар, ирсн даруһан узсн турү-зүдүһиннь

тускар, ямаран көдлмш кежәхиннь тускар бичгдән бичҗ. Көдлмшнь һазр дор көдлдг көдлмш чигн—чолун нүүрс малтдг чигн.

Цааранднь наһцх һәрәнәс сар болад бичг ирдг болв. Җил ирвәс улм

сәәнәр бәәхән бичдг билә.

Дөчн иегдгч җил хаврар бичсн бичгдән наһцх бичлә: «Хойр ик көвум ода поста залус болв. Бадм хөртә, Яван арвн нәәмтә. Бадмд хадмд хәәчквдн, зундан гер авч өгх саната бидн»—гиҗ.

Бадм шахтер көдлжәлә. Яван горный техникумд сурҗана. Хойр кө-

вүнәннь дару бас көвүн күүкн хойр бәәнә. Тер көвунә нернь Чингс, күүкнәинь — Киштә. Тавдгч үрнь — дөчн негдгч жил һарсн отхн көвун

Урал билә.

Наһцхинәс сүл бичг намаг Әәрмд авхин ерәл сар өмн, дөчн негдгч жил ирлә. Тер бичгд Бадм наһцх хойриг Әәрмд авч бәәхш гиж бичсн билә. Бичгин хәрү өгхләрн, мана аав фронтд алгдсна тускар болн эврән Әәрмд һарад йовжанав гиж бичләв.

Дәәнд би Западный фронтд йовв. Дөчн хойрдгч хавр кундәр шавтвв.

Зурһан сар шахуд госпитальд Иваново гидг балһснд кевтув. Тер хоорнд ээҗм гемтәд, өңгрсн бичг авв, Госпиталәс наһцх һәрәнд хуучн хайгарнь бичхлә, бичгм «тиим күн уга» — гисн темдгтә, хәру курч ирнә. Тигҗ бидн дөчн хойрдгч жил нег-негән геелә бидн.

Дәәг би, Дорд үзгд, Маньчжурийд .чиләвв. Дөчн доладгч жил үвләр Әәрмәс султхгдв. Таңһч талан ирсн угав. Кенд одхв? Эцгм дәәнд алг-

дсн, экм өңгрсн. Өөрхн төрл-садн уга. һазран үзхнь эк, эцгм сангдад,

дотркм урсхмн.

«Найд мана Союзд хамань болв чигн төрсн-боссн һазрлм»—гижса- над, хамдан цергәс сулдсн, ур Семен Даниловла Красноярска ирвв.

Эн балһснд көдлн бәәҗ һурвн җилд, асхарнь сурһуль сурад, арвн класс чиләвв. Тер жилдән дорнь лесотехническ институтдорвв. Тәвн тав­ дгч жил институт чиләһәд балһсн деер мод эд-бод кедг комбннатд ин­

женер көдлвв.

Тавн жил Красноярска көдләд, эн җил амрлһнд һарад, хальмг теегән, өссн-боссн һазран, селәнәннь улсан узс гигәд һарув.

Урж өдр бн Элстд самолетар ннсҗ ирвв. Элстд хонад, өрүнднь ав-

тобусд сууһад, эврәннь селәнд ирвв.

Автобусас бууһад: «Кснәд оддм»—гнгәд зогсвв. Өмнм олн шин гермүдин дунд, х-автха шавр, хулен хашата, пошт эөөдг доһлң Дорҗ өвгнә гср үзгдв. Уралан ишкәд, Дорҗин тал һарад йовв. Хотн дотрнь күн үзгдхш. Яршгин модар кесн хашан үүдинь секәд, хоти дотрнь орвв.

һурв-дөрв уралан ишкхләм, басин булңгд, нанд нурһан өгәд арс

идәлж хальмг хувнта күүкд күн сууна.

61

— Мендвт! — гихләм, күүкд күн эргәд нац тал хәләв. Би чирәһнпь

үзн Дорҗин эмгиг таньвв.

—Болха, намаг таньжахшта? Би Санһжип Лнжв. Болха босад намаг теврәд үмсчкәд, усн-цасп уульв.

—Хәәмнь, хәәмнь, ээҗч чамаһан үзсн уга* Хая-хая танад одхла,

мел чамаһан келдмн...Яахв, арһ уга. Хүвнь тер болжана. Дорҗ бас чамаг үзсн уга, зөвәр удан гемтәд, эн хавр өңгрв.

Болха белдән бооһата ик цаһан альчурар пульмсан арчад, намаг дахулад герт орв.

Гер дотркнь урдк кевәрн. Зуг үүднд, зүн бийд өлгәтә пошт зөөдг хар сумк болн дакад герин шуһуд бәәдг хуучн хавал хонр үзгдхш.

Үрн-садн Дорҗинд уга билә.

Удсн уга, Болха цә чанад авад ирв. Би босад чсмодаһан секәд Болхад белгән өгвв. Кесг жил ууһад уга хальмг цәәһән йир таасҗ уувв.

Цәәһән уучкад хоюрн зөвәр удан хотнаннь шин бәәдлин, эврә уя­ сни тускар күүндвдн. Би сурнав, Болха хәрү өгнә.

—Нә, би һарад йовж йовад ирнәв,—гнгәд босхлам, Болха генткп

нанас сурв:

—һәрән тал кезә йовхвчи?

—Альк һәрән? Наһцх һәрәхн энд бәәнү?

—Э, э, наһцх һәрәнчн Дунд шохд бәәнә. Бн чамд эс келдгм чамаг

соңсад йовҗ йовна гигәд бәәнәв. Тәвн доладгч жил нүүҗ ирлә. һәрә

совхозин ах хөөч.

•— Би танас эс сурдгм, тенд, холд йовсн наһих һәрәииг хамаһас медх билэ гигәд сурсн угав. Би дөчн хонрдгч жилое мааран теднитн хоәһәтәв. Хамаһас нүүҗ ирв?

— Хасгин орн-нутгас.

Болхаһас ним байрта зәңг соңсчкад би колхознп парпляп тал одв. Тигән машин йовҗахла сууһад, Дунд Шох орх санатав. Парвляна конторин үүднд баахн көвүн харһв. Көвүн колхозин завхоз болв. Би кср-

гән келвв.

—Нә, нама яһад болв чигн Дунд Шохд күргич,—гихлә, көвүнкелв:

—Миниһәр болхла, та машинлә бичә оралдти. Машин кезә йовхнь

темдг уга. Би танд мөр өгсв. Өрүндән мөрәр новтн. пәрән хош манас

һуч һар дууна. Дунд Шох цааранднь хөрн дууна.

«Мөрәр йовтн» гисинь соцсчкад, би кесгәс нааран мөр унҗ тесгәр новад угадан көвүнә селвгт дурлж зөвшәрвв.

— Ханҗанав. Мел чик селвг,— гивв.

Көвүн нанд һәрән хош альд бәәхинь зааж өгв. Тср һазринь би сәә-

нәр меднәв.

Колхозин парвлянас һарад, селәһән йовҗ хәләвв. Кесг таньдг улсла-

һан харһвв. Цуһар гиичд дуудна. Би: «Ханҗанав. Хәрх цагм ода чигя удан. Йрхв»,— гигәд келәд йовнав.

Мана селән зөвәр өсҗ, йир сәәхрж. Хуучи шавр полта, хавтха, гер-

мүд хая-хая үзгднә. Ода гермүднь шифрәр бүркәтә, хун мет	иаһан.
һо уульнцмудинь зергләд урһсн көкрҗ шавшсн модд ксерүлнә.	Зәрм
уульнимуднь балһснла әдл тротуарта.

Хотна тал дунд бәәсн, мана шаһа, мяч иааддг халтр деер дүүргәд ик-ик неҗәһәд, хошаһад давхр чолун гермүд бәргдж. Тедн — культурин Гер, бичкдин ясль, бичкдин сад, нань чиги олна гермүд.

Урднь мана туһл хәрүлдг көндлңгин булңгд стадион тосхгдж. Дотрнь баһчуд дала. Шуугад олн-зүси наад наачацхана.

һолии көвәд парк бэәнә. Хойр талнь сад тәрж.

Селәнәннь өдгә цагин бәәдл үзчкәд дотокм дала болв. «Колхоз җил

ирвәс байҗад, селәнә улс цань уга сәәиэр бәәдг чигн»—гиҗ би санвв-

62

Тигж санчкад, игж ухалвв: «Чи төрсн-боссн һазртан селәнәннь улснг инм бәәдлд күргхии төлә ю кевч? Яһад таңһчасн, селәнәннь улсасн

зулсн мст, бийән үзсәр, тенд холд йовнач?».

— «Уга, тпи.м биш,— гиж бийләһән зүтквв,— хамань көдлв чигн Төрскиопиь, таиһчиниь, селәнәннь тела көдлҗәнәч. Кемр бн эврәнньселәнәс, тацһчас холд йовхшв гихлә кен э.мнг һазр олзллһнд оч көдлхмб,

кен Братск ГЭС тосхх.мб?».

— «Чик, болв маиа халь.мг теегт көдлнә гиен амр биш... Ода тацһч-

дан ирҗ кедлх зөвтәв. Нә, ир... Ямаран кедлмшд чи көдлхмч?	Мана
танһчд Сибирлә әдл модна көдлмш уга»— гиж бас нсг санҗ	йовнав.

II.

Тсг. һал мергн үдлә. һаң халун.

Кссгәс нааран мөр унад угадан махмудм йнр зовб. Мөрн чигн халупд «хар хулһи» болад көльрв. темәчин хар толһа деер һарч ирәд хә-

ләхләм, дорд ар ташаднь наһцх һәрән хош үзгдв. ЛАөрән хош тал залвв.

Наһих һәрән хош: дөрвн төгәтә модн буудк, ус ачдг бочкта	хозлг
торги, тергнә ард цаһан нашар палатк татата, хошин хажуд	тушата
мери, хойр темой, нег ботхп ндшлҗәнә.	ирснь
Хошии захар орад ирхләм хойр ик шар ноха, хамаһас һарч

медгдл уга, мерно хойр талас хуцад, иамаг мөртәһнм бәрҗ пдх бәәдл

һарһад йовна.

Удсн уга, иохасин хуцлһид, буудкас күүкд күн һарч нрәд, нохасиг

нерәрпь дуудв. Тсдиъ сүүлән шарвадад ирхләнь, күзүндк буһуһаснь хо-

йраһинь борчкәд, көтләд хозлгин төгәһәс цевлв.

Би бууһад мөрән сөөһәд, зеләс уйвв. һанзһасн наһцх һәрәд авч

йовсн дорвата белгәп тәзлж авв. Гергн нан тал эргәд һархлань, меид-

лвв. Мендип хәрү өгчкәд, гергн пнәмсклҗ сурв:

— Яһи? Тапиг мана нохас бәрәд ндн гивү? Цуһар бәәсн болхнь та-

ииг хош тал өөрдүлх уга бплә... Нә, гинч герт ортн.

Будкд орҗ прәд авдрин өмн делгәтә ширдг деер суувв. Гер дотр модн авдр, деер радиоприемник «Родина» арһул дуулжана, хураһад

авчкдг хойр алюмин орн үзгднә, үүднә хажуд керогаз бәәнә, будкин

тал дунд, хона деср ааһ-сав тәвэтә.

Герин эзн гергн мини ардас орж ирзд, үүднә тус суув. Гергн пуч давси наста, төгрг чнрэтә, минчхр улан халхта, өкәр хамрта, ут нәрхн

хар күмсгтә нәрхн шар күн. «Күүкн цагтан кесг көвүднн зүркинь догд-

лулсн болхмч» — гиж дотран санвв.

Би пиджакан тәәләд, хавтхасн альчур авад көлсән арчвв.

Гергн хонан хажуһас урднь өлгжәсн сернжлән эвкҗ авад, босад при-

емникин хаҗуд оркчкад, келв:

—- Эндр цань уга халун болв. Иим халун эн зун эклҗ болжаснь эн.

— Кслхм биш. Би басл уидасвв,— гиҗ хэрү өгчкәд,— Кинтн ус

өгит? — гиж сурвв.

—• Ус уухар әәрг уутн. Зуг невчк ишклң.

— Әәрг болхла улм сән.

Гергн һазаһас ик далһа цаһан шаазнгар дүүргәд әәрг авч ирв. Цахрсн көестә киитн әәргиг нег кииһәр уухлам дотркм серд гигәд одв.

Гергнәс наһцх һәрәг хамаран одсинь медчкәд, соньмсж сурвв:

— Таднд әәрг хамаһасв? Хошдан үкр саацхант?

— Уга. Хотнас— пәрән эмгн, эсклә мана ээҗ — мини залуһин эк

маид авч ирнә.

— Хотнтн холд бәәнү?

63.

— Херн дуунад, Дунд Шохд.

Дарунь таньлдвдн. Гергнэ нернь — Ноһан. Залунь Адучин Хөөч гидг күн бәәж. Хөөч бийнь өвдәд Дунд Шох тал эмчд оч.

Гергн керогаз авад, цэ чанхар, һазаран һарв. Дарунь орж ирод

миск, ковшг хойр авчкад, келв:

—һәрә удл уга ирх. Та амрхар седхлә палаткт амртн. Тенд ссрун.

—Ханжанав,— гигәд, би босад Ноһаниг дахад палаткт првв. Палаткд хураһад авчкдг бас хойр алюмин орн бээж. Ног орпаннь

келд бичкн модн авдр, бас негнәннь көлд — чемодан бээнэ. Хойр орна

деер хаҗуд тумбочк деер дегтрмүд узгднэ, тедн дунд	Кектэн Элдэн
«Ончхан Җирһл» гидг дегтр бәәнә. Дегтрмүдин ик	зунь —сурһулин

учебпикуд. «Эн дегтрмудин эзнь кемб? — Бэәдлнь көдлн бәәҗ сурһуль дасжах кун. Наһцх һәрән отхн кевун болхий?» —гиж санжанав.

Махмдм икэр зовсн бийнь неерм курхш. Босад «Ончхан Җнрһлиг»

авад невчк умшжаһад, ормднь оркчквв. Хэру орн деер амрад кевтвв.

Ш.

һаза күүнә көлин ә сонсгдв. Удсн уга палаткин үүднәс Ноһана цәң-

нсн дун сонсгдв:

— Гиич, цэ уутн. Би таниг цэ болхлань серулхэр седчкэд: гиич

амртха, иә көрчәтхә гигәд бәәләв.

Цэ уучкад би босад һазаран һарвв. Мерн талан одвв. Мерн амраһан авч. Эмэлинь авад, хошас уухнд көтлҗ һарад, тушад тавчквв.

Палаткин сүүдрт бәәсн суулһта уснас утхж авад, чирә, күзүһән уһа-

һад сергхәр бәәтлм, толһа деер мөртә күн һарад ирв.

Нүүрән уһаһад, палаткт орад һар арчдг кенчр авад һарч иртлм, мөртә күн хошд өөрдәд ирхләнь хувцнь, чирәнь тодрхаһар үзгдв. Хозлгин төгәһәс уята хойр ноха, хуцл уга, босад сүүлән шарвадв.

Мөртә күн хальмг бишмүдтә, зегсн тиирцгтә, ик цогцта, шатен хар сахлта, өвгәрг күн. Арднь зөвәр ик боодг көк өвсн һанзһлата.

Өвгн зелд күрәд уга йовж:

— Ай, Ноһан, одак һурвн му хурһн яһла? Нег боодг көк ноһа таслж

авч ирвв. Өгич, авч одад теднд,—гив.

Ноһан һарч ирәд өвсиг авхлань, өвгн сурв:

—Ай, гиич хамаһасв?

Ноһан йовн йовҗ:

—Гиич тана зе, удлә ирлә,—болв.

Тигж Ноһаниг келхләнь, би уралан хурдар ишкәд, күрч ирәд: _ Мендвт, наһцх һәрә!—гивв.

Наһцх һәрә нанур ишкәд, арзһр ик хурһдарн бийим атхад, шүрүн сахларн зүлгәд, зүн халхасм хойр үмсәд, доһлңг нульмсан бишмүдиннь

ханнар арччкад:

— Э, э. сәәхн иным, му зем, Лижм. Чамаг мел әмд йовна гпҗ сансн угав. «Көлэр одсн ирдг, күрзәр дарсн ирдго»—гидг. Хуучна үгд ху-

дл уга.

Наһцх һәрә бидн хойр буудкд орҗ ирв бидн. Хона деер бүркәтә мисктә нә, хажуднь ковшг, шаазнгуд бәәнә.

Наһцх һәрә ширдг деер зәмләд суув. Би хажуднь зергләд суувв.

—Наһцх Һәрә, мини белг бәәнэ, йөрәл тәвти,— гивв.

—Бәәжәг. Ноһан ирәд, мах чанх,—гичкәд, шаазнгудт нә кен бәәж

келв:

—Саңһҗин тускар чи манд бичләч. Булһниг энд ирәд соңсв бидн.

Эк, эиг бәәхлә сән — барань дала. Э, э,		Санһж, БулҺн, Бадм эдн мана
өдгә җирһл үзсн уга...	’ '	'

«4

Наһцх һәрәг Бадм гигэд келхләнь, би сурвв:

—Балм ксзә Әәрмд одла?

—Дөчп хойрдгч жил үвләр. Удсн уга дөрвн сар болад өңгрсн цаа-

сн ирв,—гпҗ наһих хәру өгв. Яахв ода...3овб биди теднд. Нань манд кедг арһ уга. Хүвпь бәәсн болхла — манла хамдан җнрһх билә.

Дарупь паһцх һәрә нан тал гнлс гиҗ хәләһәд, шаазңгта цәәһән хойр-

һурв балһад уучкад:

—Нс, бийиннь тускар келич?—гиж сурв.

Би эврэпнь туужан ахрар келҗ өгвв.

—Көвүп, күүкн хойртав. Гергм, орс,—гпвв.

Наһцх һәрә, паи тал хәләһәд, тачкнҗ инәһәд:

—Вай-вай. Иим көвүд бәәдв. Төрл-садарн йоста ентрнасонал болввидн. Яван бас орс гергтә. Чингсм — хальмг гергтә. Отхн Уралм моңһл, аль китд бер авч ирх.

һазаһас Ноһан орж ирв. Наһцх һәрә келв:

—Ай, Ноһан, мах чан. Ноһаниг наадлж келв:—Зеег түрүләд хош-

дан нәәрлүлхмн, чн домбр цок. Биилх, дуулх улс олдх. Ноһан тавг, утх авад мах чанхар һазаран һарв.

— Чи маниг геедг учрнь иим,—гигәд наһцх һәрә эклв.—Дөчн хойр­

дгч хавр мана шахтас кесг улсиг Казахстан тал Караганда балһснур йовулв. Тедн дунд би одув.

Карагандад долан җнлд шахтд көдлвв. Дөчн нисдгч җил гемтәд, дакж шахтд орҗ көдлж чадш уга болад пенсд һарвв. Тер җил намаг

хойр сарар амрлһид Хар тецгсин көвә тал йовулв.

Хойр сардан амрад хәрү аашад, зуур Арал теңгспн өөр мана хальмг тееглә әдл теегт идшлҗ йовсн дала мал вагона терзәр үзчкәд ухалвв: «Би теегин үрнлм, малнн көдлмшин эвинь меднәв. Хойр-һурвн җилд эн Арал тсңгсин көвәд малд көдлхмн болвзав? Цааранднь Хальмг таңһч-

дан малин көдлмшд оч көдлнәв. Таңһчасн көөгдсн му нерән, тенд, таң-

һчиннь, хотнаннь улсар оч хусулнав».

Тәвдгч җил Карагандаһас нүүвв. Арал теңгсәс хол биш «Казахстан» гидг совхозд ирҗ бүүрләд, малд кадлвв. Хойр-һурвн жилнн орчд долан

җил шаху көдлүв.

Тәвн доладгч җил тендәс нааран нүүҗ ирәд, Дунд Шохин совхозд

көдлжәсм эн.

— Нә, көвүд, күүкд,—гиҗ наһцх цааранднь келв — үзг болһнд иовна. Яваи ярплаһар нисдг манур, Гермәнд; Чингсн—гүн номт, Ташкентд; Киштә — эмч, күргтәһән хасгин нутгг кызыл—Орда балһснд. Эмгн ман

хойрла үлдснь — отхн Урал. Арвн класс чиләхләнь эвләд бийнннь хажуд көдлгвв. Эн җил Сарпуль балһснд малин эмч дасхдг инстнтутд одхмн.

Зөвәр удан ю-бис күүнджәһәд, би сурвв:

—Нә, көдлмштн ямаран йовна?

—Сән. Хойр жил дарандть совхозин Улан туг наһцхинчнь һарт

бәәнә.

IV.

Нарн зөвәр хурдндан орсн кем билә. Деед өмн үзгәс хөд талваһад идшләд аашна. Хошас өрәл дууна дүңгәд бәәсн кец күрәд хөд тогтнад зогсв.

Гирлгән һартан бәрсн, хойр ноха дахулсн күн кец деерәс бууһад хош тал аашна.

Наһцх һәрә хар цемгн костюм өмсәд палаткас һарч ирв. Зүн өрчднь хойр орден, нег медаль бәәнә. Кец талас аашсн кү хәләжәһәд наһцх һәрә мини хажуд ирәд, нопаниг дуудад келв'

5 зак. 464	65

— Ай. Ноһан, хотан һарһ. Урал аашна. Хөөч Дупд Шохд хоиад,

өрүндән эрт ирхэр келлэ.

— Хот белн,—гиж Ноһан хәрү өгв.

Удсн уга Ноһан будкин сүүдрт ширдг делгв. Ик төгрг хоиад клиснк делгв. Деернь тавгта мах, тәрлктә өдмг, шаазнгудт шел кев. Ааһта шу-

үс бас тэвв.

Наһцх һәрә суув. Би белгэн авч ирэд, хона деер тэвэд, бас суувв. Ширкст әрк кеҗәтл Урал ирв, нанла меидләд, наһцх һәрән ца бнид

суув.

— Урал: намаг таньжанч? — гиж би сурвв.

Урал «уга»—гиж келчкэд:—«кемб?»—гиен бәәдлтәһәр Наһцх һәрә

тал хәләв.

— Таньжахшчи? Зургинь мартчквчи? Э, э. һанцхн зееһэн эс таиьд-

ви, зе Лиҗлм,—гиж наһцх һәрә келв.

Наһцх һәрә ширктә әркиг нанд, дарупь Ноһанд бэрүләд, эврәннь

ширктә әркән авад йөрәл тәвәд уув.

Махна хөөн Ноһан нежәһәд шаазң әәрг кеж өгв. Уралиг әәргән уух-

лань, наһцх һәрә келв:

— Нә, чи хөн талан йов. Би Лнҗлә куүнджәһәд чамаг ирж сольпав. Урал босад гирлгән авад, нохасиг цуһараһинь дахулад. хөн тал һа-

рад йовб.

Наһцх һәрә зөвәр удан ду һарл уга, уха туңһаһад суув. Тигҗәһәд

генткн инәмскләд келв:

— һәрә байн...Кезәнә тиим байн бәәлә. Тер байп, Лижи, чини наһ-

цх билә. Мана Тең көвән әәмгтон әвртәл байн болж тоолгддг. Мнцһн хальмг тохмта хөөндән һурвн яльч зардг. Яльчнрнь үвлднь көрәд, зунднь шатад малинь өскдг. һәрә байн тедниг күүнд тоолдг уга билә.

һәрә байн... толһаһичнь ноха чир.

һанздан тәмк нерәд хойр-һурв утаһинь пүргүләд татчкад, ухарлһж.

арһул келв:

— Ода бийнь Лижи «Кезәнә би байн биләв» гигәд санхла, махмдм нрвәтрәд менрсн болна...Э, э...Кезәнә хөөч ноха хойр әдл бәәсмн. Теегт идшлҗәх хош хөөг, «кенә хошв?» — гихлә: «Тер байна» гидг билә. Үвл зунднь үктлән көдләд асрж, өскжәх хөөчин нсриг күн меддг уга билә.

Чи, Манжин Окниг эс таньнчи? Окн кезәнә мини яльч билә. Эмгн эктә һанн көвүн нанд арвн һурвтадан ирҗ заргдла. Ирҗ заргдхдан буурха жолмта, һазаһан нохан кичг уга билә. Тавн җилд нанд заргдсн бийнь терүнәсн өөдән һарсн уга. Яһҗ өөжрхв тер? Заргдҗ, заргдҗ —

хотин төлә заргдҗах күн. Хотнь болхла, усн тосн уга хар цә, аадмг, хая-хая үкн гихләнь алсн хөөнә зовлһ махн.

Тигж йовсн Манжин Окн ода таңһчд нернь туурсн, мана совхозин ах хөөч. Хальмг таңһчин Деед Советин депутат, Социалистическ Күч-көл-

снә Герой.

Окна хош манас хол биш бәәнә. Кезәнә баахн цагтан тер йир хөкр күн билә, ода улм давҗ. Ирәд, ирәд мини кезәңк байниг дураж, көвү-

диг һолһаһинь хаһртлнь инәлһәд, намаг зәрмдән уурлулад йовад одна. Би инәһәд наһцх һәрәһәс игж сурвв:

— Яһҗ, хамаһас күч авч та байҗсмбт?

Наһнх һәрә сахлан ясад, тәмкиг утар кииләд татчкад, игҗ хәрүөгв:

— Мини эмгнә энгнь зөвәр нертә байн бәәсмн. Гражданск дәәнд малнь үкәд, үлдсинь хазгуд көөһәд тарала, болв өвгнә авдрнь хоосн биш бәәҗ.

Хөрдгч җил зунар доск угатя би өвгнә күүкид үг орулвв. Өвгн буру

гисн уга. Күүкн тер эк эцгин үгәс һардг уга билә.

Намрлад өвгн өңгрв. Өнгрхиннь өмн нама дуудад келв: «Чи һанцхн

66

күукном кургнч. Бк чамаг көвуһән гиҗ тоолжанав. Чи угатяв—гиж бий-

ән бичә саи. Чи байжхч—толһата залгч. Зут чамд мөңгн кергтә. Л1өнгәр чи турх угач. Мөцгн олдх».

Өвгиг өнгрспә дару бн куукнә герт орж ирәд, гер-бүл болад бәәввдн. Өрәл жил болад, пег ас.хп змгн пк үнтә өлг-эд, алт узүләд:

— Нә, һәрә, чамд өвгн келсн болх. Эн тоот, үрдудм, ода тадна. Яһҗ эдлнәв гииәт— дурнтн. Миннһәр бол.хла, хөөткән у.халтн — мал өсктн».

Тер ас.хпас ави байжх у.хан намаг унтулл-кевтүлл уга бәәв.

Тср асхпг ода куртл хараиав.

Наһцх һәрә босад, хөд пдшлж йовсн кец тал хәләһәд кслв,- Би хөөчв. Болв кезәцк һәрә байпас би ода хөөч һәрә кесг холвадан

байнв. Көвүд-күүкднн сурһуль-эрлмәр байнв. Өлг-эд мөцгәр болхла. урдк напла әдл байна хойр-һурвииь гестә-гузәтә1шнь хулдад авх арһ

бәәно.

Яһсн сәәхи иаг. Ямр сәәхн жнрһл. Көвүдм, күүкдм, таднас улү хүв-

тә, /кирһлтә улс һазр деер уга.

Наһнх һәрә күүрәп төгсәв. Хоюрн палаткт орж ирввдн, наһцх һәрә костюман тәәләд, көдлмшии хувнан өмсв.

_ Чп> Лпҗп, Дунд Шох тал машиһәр йов. Өрүндән				лөөч,	эсклә,
Урал хойран нсгнь чамаг күргчкх,—гпв.			гих сурвв.
Машин гнспнь соңсчкад: «Маши хамаһас авхмо.»
Наһцх һәрә цааран хәләһәд ор-дер ясжаһад. келв:			машиһәр		иовҗ
— М1П111 машин бәәнә. Хөөч Дунд Шох тал мипи
одла, Нидипн намаг Москван һәәхулд машиһәр шаңнла,				гив.
Наһнх һәрә эврәниь оран нанд ясад:—Нә,		амрад	кевт, гнчкәд,
Уралнг сольхар йовҗ одв.	Хоюрн күүнджаһәд \нтв опдн.
Удсн уга Урал орж ирв.
Өрүндвь босад нур-һаран	уһахар һархлам,	ус ачдг	хозлгин		өөр

«Вол?а> машнн бәәнэ Машина хажуд Урал ю-бнс кежәнә. Хөн талас наһцх һәрә аашна. Хеөч үзгдхш-бәәдлнь, хед тал иовж одсн бәәдлтә.

НяһмЧэпз мини өөр Нрәд, манла мендләд, Уралиг дуудад келв:

- Ура^ чРи Лижпг Дунд Шохд күргәд ир. Би мөрәр ардаснь ирнәв.

Нан тал эргәд келв:

— Нә, йовй, хот ууй.

Хот ууһад һарч йовад, наһцх һәрә Уралд закв:

— Чи эууран Лижд худгин ца хотхрт тәрсн модд үзүл. \влзңгәр бас дәврәд һартн. Кошарин ардаһар тәрсн модд бас хәләтн.

Би палаткт орад дорваһан, пиджакан, авв. Машинд орад суухлам,

Урал машиг арһул көндәһәд, һарад йовад бәәв.

Наһцх һәрә манд дайлад үлдв.

Удл уга бидн худгин цаадк хотхрт ирввдн. Хотхрт тәрәд хойр жил

болен модд урһжана.

Модд хәләснә хөөн Урал келв:

— Эн модд тәрхин өмн Хөөч бидн хойр аавла икәр зүтквдн. Аав зүткнә: «мана теегт модн урһш уга» — гиҗ. Бидн: урһхм-гннәвдн.— Ду­

нд Шохд урһсн модн теегт яһад эс урһжахмб?—гнж. Ода модн урһҗана гнгәд байрлад бәәнә.

«Эн хотхрт яһад мод тәрсмб»—гиҗ санад, би Уралас сурвв:

Нә. кошарпн ардаһар тәрсн моднтн нанд медгджәнә. Мана тр- егт салькн, шуурһн ар хажуһасн көдлнә. Тер учрар модн, салькнас халхлх зөвтә, дакад шуурһнд кошар дарулш уга. Эн—хотхрт, худгас хол тәрсн моднтн, япад тәрсн учрнь нанд медгхш. Юуни төлә тәрсмт?»

Ьи машинд орад суувв. Урал машина үүд секәд зогсжаһад, нанд хо­

ру өгв:

67

— Хөөч улсд, йовццн күүнд, ХӨӨДТ сүүдр болтха гигәд суулһсмн.

Хөөдиг идүлҗәһәд, халун унхин өмн услад авч 'ирхлә — сүүдрт амрад кевтцхәнә. Хөөч бийнь бас сүүдрт амрна. Худгас холд тәрдгнь-худг деер тәрхлә, йовццн көлгд, хөд урһтлнь хамхлад урәчкхмн. Ода чигн эн модд зурһан-долан җил болад сән сүүдр өгхмн.

Урал суув. Бидн гүүлгәд үвлзңгәр дәврәд, Дунд Шох хәләһәд һарв-

вдн.

Теегт урһсн модд үзснэ хөөн нанд иим ухан орв: Теегт модд урпана гисн ик ачта көдлмш. Кедү хеөчнр, кедү әмтн ханх, йөрәх. Би таңһчдан ирж. көдләд, модд тәрнәв. Тег көк модар кеерч, шуугх зөвтә.»

ДЕНТЕЛИНОВЛ РАИСА

АЧ КӨВҮН

Келпр

Белг хойрдгч класст орна. Экнь колхозин саальч, эцгнь малин эмч. Эк эцг хойрнь өрун эрт көдлмштән одна, ора гертән ирнә. Эн көвун бичкн дуутә, көгшн ээҗтә. Номан Лнр сән дасиа. Көгшн улсиг кундлнә. бийәсн бичкм күукд һупдахш. Сансн санаһан куцәнә.

Герин даалһвран куцәчкәд, герән ахулпа, дууһән наадулна. Пластилиһәр олп зусн наадһас кеж өгнә. Ду дуулна. Наадсн цагтан дууһән һанцарһинь улдәхш. Бичкн дунь ахдан йир дурта.

Бс.тг — ээждән сән нөкд. Ю кехән эврән медиа. Унтсн оран хурал- һн—шишлн бийиннь керг. Өдр болһн полан чингтә кенчрәр арчна. Ус

авч ирнә.

Нег дакҗ полан арчҗахлань, ээҗнь ач көвундән игж келнә;

— Белг, кукн минь, өдр болһн кенчрлә ноолдл уга, зәрмднь сәвурәр

арч, бпйдчн амр болх.

— Уга, ээҗ тигхмн биш. Хагсуһар арчхла тоорм һарх, тер тоорм

заагт олн зусн микробе бәәдмн.

— Күнн угинь сонсл уга, ээжнь шурулкв:

_ нохадич цааран, бийинь әрвлхлә, энчн нанд олн-зүсн «мик-

рә-сикрә» гигәд ю келнә. Кезәнә бидн шавр пол деер өсәд-босад яһад йовсмб? Ода би жиртәв, Хәләһич энуг, йистә көвун нанд уха заажахинь.

Эцгичн өскәд кү келәв.

Көгшн ээжнь ачдан зөвәр өөлв.

Ээжнь цәәһән ууһад, тингр бәәсн цагла Белг буруһан сурн, һундасн угиннь учринь ээҗдән цәәлһж, өгв.

— Ээж, а ээҗ, мини буруһнм тәвж өгтн. Мана багш цевр-цер бә-

әлһнә тускар нәәлһҗ келнә: «Герпннь полая арһта болхла хагсуһар

бичә сәвурдтн. Терзән секәд сальк орулҗатн. Цсвр аһар кпплхлә күн

чанһ-чипрг болдмн. Тиим куүнд ямаран чиги гем хәлддмн биш. Тоорм заагт нуднд үзгддго микробе йовдмн. Кпилсн цагт тоормта аһар дахад күунә оошкд тер суудмн, тигәд оошкд гем ирдмн», гиж маид кслҗ өгв. Намаг эпуг цәәлһж келтл, та уурлвт, тнгәд тагчг бәәвв.

Эн келсппь соңсчкад, ээжнь ач көвүһән бийүрн дуудад, өрчдән шахв,

- - Көөркү минь,	нас эдл.
Ээҗ ачан таалад, хойр халхаснь сели умев.

Бер, көвун хойран көдлмшәс ирхлә эмгн юмнд һундсн бәәдлтәһәр,. саналдж келв;

69: