1962 1-2 теегин герл

гүүнд суулһад ксрг \та». Би дакж түүнд үг келсн угав. Түүнлә хальдшгоһар седүв, юигад гихлә, кемр мини селвгәр суулһсн боднцгнь эс урһхла па.мртан панд үүл буух гпж санув. Болв терүнә тоолврнь чик болх гиж’ би'догран санпав. Ыпдн жпл һацта болен, үвләһә иасн башта эс орсн, тпгәд эн зун һаңта болх зөв уга. Хәрнь тигәд, игәд суулһтн. Не,

менд бәәтн. Үүлдвртп куцлтә болтха,— гиж йөрәһәд, мөрн деерән мордад. агроном йовж одв.

И.

Боднцгин бригадин күүкд улс саак кевтән зууньрлдсн бәәдлтәһәр

көдлмштән орцхав. Агрономии келен үгмүдин тускар эдн хоорндан хая-

хая тодлж күүнднхәнә.

Долдад болхла, Улан Алгаевичин кесн ахр күүндвр, терүнә шог үнн хойрин заагур келсн үгмүд кесг уха тоолулв. Эн боднцг лавта урһх гиж

агрономии келснь энүнд хамгин түрүнд тодлгдж, ханлтта седкл үүдәв. Ханлтта седкләрн байсхларн, Долда, хамаһас, юунас авн эн боднцг тәрлһнә төр экллә? гиж бийәсн сурад, элстәвр жөөлкн һазрт шурд-шурд гижәх күрзиннь ә соисн бэәж. эн боднцг тәрлһнә бичкн туужин экнә-

снь авн уха дотран гүүлгв.

Би мел оньдин зүркнләрн күүнднәв, аль зүркн нанла күүнддв,— гиж Долда дотран санв.— Аль күн болвас зүркнләрн күүнддв? Би доладгч класст бәәхдәп нег үр күүкнәсн сурлав: чн зүркнләрн күүнддвч? Тер күүкн: Долда, чи зәрмдән йир акад үг келнәлч, зүркн үг келдви? Зүркн яһж күүндҗ чадх билә? Зүркнд келн бәәдви? — гигәд кесг үг келлә.

Түүнәс хоорандан бн тигҗ күүнәс сурдган уурлав. Юнгад гнхлә, күн болһн зүркнләһән күүнддгән эсклә зүркнь бийләнь күүнддгиг меддго бәәж. Не болҗл, әрлһич энүгән. Одак санжасм юн билә? Э, эн боднцг суулһлһна тууж биший. Тер юунас экллә? Кулундаһас экллә. Яһад Кулундаһас экллә? Э, мен-мен. Кулундаһас лавта экллә.

Бидн Кулундад, Алтайск крайни Кулундинск теегт бәәсн цагт кесг олн баһчуд Мосюваһас, Ленинградас, Минскәс, Киевәс, нань чигн ик-ик

балһсдас геиткн шуугҗ нрцхәв. Эн мана хальмг һазрин өңгтә Кулун-

дипск элвг тесгин бәәдл генткн оңдарсн болад одла. Көдә болҗасн һазр күүһәр, машидәр, гермүдәр дүүрсн болад одла. Бидн, сурһульчнр, тедпнг теңкәп угаһар өврж, соньмсцхадг биләвдн. Олн зүсн нк-ик балһсдас ирцхәсн ончта серглң, омгта, күчтә, оларн ниицңһү улс маднд йир соньн болж медгддг бнлә. Никита Сергеевич Хрущев бийнь тедниг илгәҗ, бийиь теднлә күүидж, бпйнь тедниг йөрәҗ гиҗ әмтн келцхәдг би­ лэ, нам газетмүдт чигн бнчцхәдг билә. Тигәд чнгн тер һазрин әмтн цуһар тер баһчудин тускар икәр соньмсцхадг билә, бидн, сурһульчнр, нег үлү икәр соньмсцхадг биләвдн. Тедниг дахад, Кулундад төмр хаалһ

ирлә, олн поселке, сад өсцхәлә...

Айд, айд, эн боднцг суулһлһна бичкн туужмартгдж эс одву? Уга, уга. Мартгдхн уга. Терунә селгәнь ирх, невчк айдҗа. Урднь кезәд чигн

эс эдлгджәсн, күү>һәр хәтәр, көндә, көдә, эмнг һазр,			Кулундинск тее-
гин элвг һазр, хаһлгдад, кесг	зүсн урһмлмудар дүүрәд, кеерәд,			шав-
шад, дүүгәд, дүркләд бәәв.			нанд эн	мана
' Хәрнь тигәд, тер Кулундинск теегин тускар санхнь,
хальмг теегин тускар сангдна,	эсклә эн мана	хальмг	теегин' тускар
санхнь, тер Кулундинск теегин тускар сангдна.				чигн
Хэрнь тигэд игж. сангдна:	мана хальмг	теегин альднь болв

кесг зүсн өвсн урһна. Хаврин цагт көкрхләрн, мана теегин дүрсн эрәтә кевсин өңгтә. Хәләлчн, тер өнлрнн ташу ямаран? Цааранднь уужмд

49

4 Свет в степи

хәләлчн —эндән жунһарад бәәнә. Байн-байн совхозмудин чнгн, колхозмудин'чигн өнр малмуд эн җуңһарсн өнгтә теегәр идглцхәнә. Горлзсн хурдн машид тоос бүргүлҗ гүүлднә, тенд-энднь трактормудип мо-

тормуд лугшцхана.

Айдҗа, одак боднцгин туск бичкн тууҗ я-һла?

Түрд гиҗә, терүнә туужин селгән удл уга ирх. Хәрпь тигәд, мана хальмг өргн теегин өңг һәәххлә, басл байн болж медгднә. Кезәикәри

болхла, ода эн һазр кесг холван байн. дүңцвр уга сәәхн гиж медәтә улс келцхәнә. Тиим болснь лавта, иткжәнәв. Болв,'эн өргн теегән хәләһәд бәәхнь, энүнә тускар ухалад бәәхнь, иим ухан нанд орна: эдлврт орулгдад уга, эд-бод кегдәд уга һазр ода бийнь дала. Терүг мел кевтнь эс болв чигн, дав деерән терүнә зәрминь эдлврт орулх, эд-бод ксх ар'һ-чидл ода бийнь болмар дүңгә бәәнә. Тиим болв чигн эн керг күцәгджәхш.

Хәләһәд, шинҗләд бәәхпь, мана совхоз «харслтин» көдлмш кехәс давулж юм кехәр седсн болҗ медгдхш. Олн малднь әәмшг үзүлдг үвлин аюлас, зудас харслтин көдлмш кенә. Мал зутшго болдгар өвс белднә. һазрт эврән урһсн өвсн малд эс күрх әәмшг үзгдәд ирхлә, тәрмр өвс урһана, эсгхлә хар 'буудя урһана. Өсж йовх малд тернь чигн баһдад

ирхлә, эрдни-иш урһадг болв. Малд күчтә хот эрдни-иш урһадг дассна хөөн айта юмн болҗана. Үвлин аюлас, зудас малан харсдг әвртә бат шивә тосхгдв. Эрдни-ишәр кегдсн элдв ицгтә «харслтин» хөөн мана совхозин директор «дәврлтин» көдлмш кех санан угаһар бәәх болҗ нанд сангдна.

Урзн җил күртл мана совхозин малыг бас нег ик әәмшг зоваҗала. Тернь усар мәәртәлһнә аюл билә. Усар мәәртәл|һнә аюлас малан «хар­

слтин» үүлдвр кехләрн, мана совхозихн кесг олн саласиг бооһад, элвг ус тогтацхав. Тигәд улм айта болв: эрдни-ишәр батлгдсп элвг хотнь бәәнә, эргмднь ик уста боодгуднь бәәнә.

Бәәх малднь кергтә тоотнь цуһар учрснд мана директор чигн, бидн чигн икл гидгәр хаиҗанавдн. Тигх чигн зөвтәвдн.

Не, цааранднь яахмб? Болад бәәспь энвн?

ЧлҖ Кемр сурхла’ мана Директор: э, болад бәәснь эн. Нань ю кехви? Мана совхоз — мал есклһнә совхоз, малд кергтә тоотнь ода цуһар

бәәнә, гиҗ келх бәәдлтә,—мана зөөр—мал, әәмшгүдәс мана мал «харслата»...

Иим бәәдлтә директоран үзхнь, энүнд игҗ келх седкл нанд орна: харслтин керг меддг күн дәврлтин керг чигн медх зөвтә. Харслт кедг ар'һта күн дәврлт чигн кех арһта болх зөвтә. Дәврлт кедг арһ бәәнә ма­

на совхозд, зуг тер арһан медх кергтә, үзх кергтә, олзлх кергтә. Ямаран арһ бәәнә?

Болһаһад тоолтн, сантн. Невчк ууҗмд хәләтн, үзхт. Дәврлтин арһ мана совхозд олн бәәнә. Би эңгин баахн күүкмб, тиим болв 'чигн тер

арһсин зәрминь медҗәнәв, үзҗәнәв. Соңснт?

Кесг боодгин усн күцц олзлгдҗ бәәхш. Малын услврас нань тусан

мел хальдажахш тедн. Боодгудин өөгүр зер-земшин урһмл урһаҗ бол­ ями. Сад, темснә модн чигн урһхмн. Уснд өөмдг шовуд, һалу, нуһс өскхд йир айта таалта. Эрдни-ишәс талдан чигн буудян күльтурмуд тәрҗ урһаҗ болх элвг өргн һазр эдлгдлһн угаһар кевтнә. Мал өскЛһ

совхозд эн хамг үлүдхий? Ленина нертә совхоз басл мал өс хоз. Терүнә Нуһра гидг салад кегдсн боодгин эргмд зер-земшин әвртә

ик урһц өгдг плантац бәәнә. Эн плантац бәәх һазрнь улан моңпл. Плантации толһач болҗ кесг жил көдлҗәх Сафар Галиев гидг маңпд

келнә: усн бәәсн хөөн улан монһл һазр чигн урһцан һундл угапар өг-

50

но... Тер плантац бәәх һазр мана совхознн боодгудин өөрк һазраскемр му эс болхла, сән бишнь лавта. Энүг би сәәтүр медҗәнәв...

Күүкн, айдлчн, эн боднцг тәрлһнә туск бичкн тууҗ яһла? Зогсҗа,

медә бәәнәв. Терүнә селгәнь ода мел өөрдәд ирчкв. Удл уга келгдх. Бидн, зурһан күүкн, хойр көвүн, ут-турштан нәәмн күн, һурвн җил

хооранд, хамдан арвдгч класс төгсәһәд, хамдан совхозд ирләвдн. Школд бәәхдән бидн кесг дакҗ совхозмудин чигн, колхозмудин чигн олн зүсн көдлмшт, сурһульчнрин бригад болж, орлцҗ йовлавдн. Эн кергт мадниг экн түрүлж бүрдәснь, ташр көдлмшт һардҗ, дахулҗ, йовснь

мана көгшн багш, тууж заадг багш Алексей Иванович билә. Намаг нәәмдгч класст орх болен жилин хаврар Алексей Иванович, наснь ир­ од, пенсд һарла. Айта сурһмж өгсн таииг, Алексей Иванович, альк паспдан мархв! Уга, төрүц мартшговдн...

Алексей Иванович маднд дацгин сәәни уха орулхар седәд, селвгән келж, сурһмж өгдг билә. Олн үгтә биш билә. Тодрха иөн үгәр хая-ха- яд келснь ода чнгн мини седклд төөнрнә.

«Орн-нутгтан ямараи туста улс болж һарн гижәхән тоолдвт аль

угай?» «Тадн коммунизмип тосхачнр болхд дуудгдси улс болҗанат. Энүгән

медцхәдвт аль угай..?

Бидн цуһар толһаһарн геклдж, «меднәвдн, Алексей Иванович»,

гнцхәдг биләвдн.

Мана классин сурһульчнр экн түрүлҗ сурһульчнрин производственн брнгадт орулгдхд Алексей Иванович генткн нгҗ сурла:

«Күүг юн кеерүлдви?» Бидн энүгинь экн авгтан амрхн сурвр гиҗ санлавдн, тпгәд һаран

өргцхәвдн. Негнь келжәнә: «һольшг боллһн», негнь —«сәәхн хувцн», нсгнь — «цевр хувцн», негнь — «өндр нурһн», негнь — ««сурһуль», не­ гнь— «ухан», негнь —«атхр үсн». Кенәннь хәрү чик болҗахнь маднд дав деерән медгджәхш. Алексей Иванович, инәмсн бәәж, һарарн занһад, хәрүд өгчксн сурһульчнриг суулһад бәәв.

Тнгәд, Алексей Иванович келв: «Эңкрмүд минь, тадн ода чигн генн бәәжт. Газет, дегтр баһар умшдгҗт. Бидн ода колхозд дөц болхар йов-

жапавдн...

«Көдлмш! Көдлмш!»—гилдҗ бидн багшин үгинь күцц келүллго шу-

углдвдн.

Келҗ йовсн үгән күцәл уга зогссн Алексей Иванович, гилс гиж инәһәд, келв: «Мел чик! Күч-көлсн, көдлмш күүг кеерүлнә».

«Квдлмш! Күч-көлсн күүг кеерүлнә...» гиж бидн цуһар дотран кесг

давтж келцхәвдн.

«Тер болҗана, эңкрмүд минь, көдлмш, күч-көлсн күүг кеерүлдг мөн.

Одак тадна келцхәсн «сәәхн хувцн», «цевр хувцн», «сурһуль», «һольшг боллһн» цуһар күч-көлснәс, көдлмшәс иштә. Тигәд чигн бидн көдлмш кедг дасхар, колхозин көдлмшт нөкд болхар ода йовҗанавдн...» гиҗ Алексей Иванович мадниг дахулад, колхоз тал һарв.

Терүнәс авн бидн җил болһн бригадарн колхозин эсгхлә совхозин

оли зүсн көдлмшт орлцдг болвдн. Эрднь-иш тәрлһнә, урһц хуралһна чигн, мал хәләж асрлһна чигн кергин дамшлт невчкнәр медж авц-

хавдн...

Хәрнь тигәд, бидн, хамдан арвдгч класс төгскәсн нәәмн күн, эн сов­

хозд көдлхәр ирвдн. (Эн бодицг суулһлһна туск бичкн тууҗд өөрдҗ йовнав). Совхозд ирәд бидн олн зүсн көдлмшт орцхавдн. Көвүд меха-

низатормуд болцхав. Би һурвн җилин эргцд альдаран илгәсн талнь одад, кесг зүсн көдлмшт — эрднь-иш тәрж, урһаҗ хуралһна чигн, клу-

4*

5!

бин чигн, сакмана чигн, евс хадж хуралһна чигн, нань чнгн кедлмшг

бәәвв

Ямаран чигн көдлмшт йовдг болв чигн, эн совхоза кеж болх кесг зүсн керг эс кегджэхнь мини седклд оньдин киләсн болад бээв. Тер кеж болх кесг кергүдин тускар эн совхозин толһачнр ухалжах, тоолжах бэ-

эдл нанд мел медгдж өгхш. Тер кергүдин цуһараннь тускар				эс	болв
чигн, нам зэрминнь тускар келҗ үзхәр шиидлэв.		энүг		би Кулун-
Мини сәәтүр меддг керг — боднцг суулһҗ урһалһн,
дад бәәхәрә медж авлав. Ай, боднцг!	Боднцгин әвртә	чинринь			дәәнә
цагт батлҗ медлэв. Боднцгас биш би	нам яһж әмд үлдх		бәәсән		ода
чигн меджәхшив... Баав дәәнд йовла.	Бичкн би аактаһан		билэв.		Аак

боднцгтл икәр шүлтдг билә. Невчкн һазрт аак боднцг эврэн тэрсн деерән, өөрк шидр улст боднцг малтлһнднь нөкд болад, боднцг авдг билэ. Тигэд манакн, хойрхн бүл, оньдин зөвәр элвг боднцгта бээдг болвдн.

Тигәд бәәжәтлмдн, Лепинградин блокадас һарсн кесг өрк мана бээсн һазрт ирцхэв. Хойрхн наста хатмл күүктә, ташр бийнь дээнэ бло-

кадт харһнсн, хавдрта күүкд күн мана бичкн герт дав деерэн, цаг-зуур

хошлхар сурв. Җөөлн зүрктә мана аак, буру гих бэотхэ, нам буйн гиж

санад, гертән тедниг орулҗ авла. Бээсн боднцгап хувацад, биди шуд тедниг ирсн өдрәснь авн нег өрк-бүл кевтэ бээцхэвдн. Тигэд, невчк бэ-

эжэтл, кецү һундлта йовдл үзгдв: одак күүкд күн, Сергеева Анна Ва­ сильевна өңгрв... Хойр наста хатмл күүкнь —Шура манад үлдв. Аак, арднь орад, асра бээж, Шураг боожаж ясрулв. «Алтп шар үстә, аакин күүкн Шарда» гиһәд, аак таала бээж, Шарда гиен нер энүнд шиңгрәв. Чавас, мана Шарда ода чигн, Ленинградин күүкн гиж, бийэн медэд уга...

Тигэд, боднцгарн теҗәл кеһәд, һурвулн торлцад бэәҗәтлмдн, генткн манад байр учрв: дээнд шавтад, госпитальд бээсн мана баав ирв. Баав ирәд, Шардаг үзхләрн, алң болен уга, юңгад гихлэ, бидн Шардан тускар баавд урднь кесг бичләвДн. Буйнч гиһәд, аакиг баав нам таасв. Мана күүкн болг, Долдан дү болг гиж Шардаг эн таалв. Тигэд Шарда мана болад, өсәд бээснь эн. Шарда эврәннь тууҗан эртәр, генн баһдан медэд орквза гиһәд, медхлэрн генн бичкн күүкн саначрхад, зовад бээх гиһәд, баав аак хойр мел саглад бәәцхәнә. Би чигн саглнав. Эн күүкән зэрмдэн, иим-тиим учрар, атхр бәәдл һарһад орскн цагт, эврэннь туужан эн аңхрад, медэд орксн болвзго гиҗ санлдад, кееркс,' аак баав хойр саначрхлдад одцхана. Тигэд'манакс эн күүкнәннь туст нанас даву ээлтәһәр бәәцхәнә. Бийиннь туск туужинь өстлнь энүнд медүлхмн биш. Ухань күцлдәд, төлжәд өсхләрн, медв чигн гем уга. Тер цагт бидн Ле­ нинград тал зар тэвэд, һарлдсн улсинь олад, эн күүкән үзүлхвдн. Дээнд йовен эцгнь менд үлдсн чигн биз,—гиж баав келв...

Хэрнь тигэд, совхозд бээх, болв эс эдлгдҗәх зәрм арһсин тускар “олна хургт келхэр би шиидлэв. Үр күүкдләһән күүндҗәһәд, колдоговор яһҗ күцәгдҗәхин тускар кегдсн хургт босад, эврәннь сансн седклән келж өгүв. Келхләрн, олн төр көндәҗ салврл уга, онцар, тодрхаһар нег төр хатхҗ келвв. Терм — боднцг суулһлһна туск төр билә.

«Комсомоле Натра Долдан келен селвг йирин, үндсәрн сэн чинр-

тэ седвэр мен, зуг мал өсклһнә мана совхозд боднцгин тускар үүлддг арһ уга, көдлмшч һар күртҗәхш, боднцг лавта урһх тааста һазр чигн

уга» гиж мана директор Антон Семенович Марченко келв.	ань	чигн
улс директории сана дахлдад, тиим авцтаһар келцхэв. 1игхд ах		тро­
ном болҗ бээсн, Самсон Атаевич мадниг дөңнх гиж хәләжәләв.		ьолв
тер нам һә үг келв: «Эртәрнь эрднь-ишән чикәр урһаж,	эдлдг	дасв

чигн маднд болх»,— гиҗ нан тал тер хээкрв.

52

Болв эднә келснь намаг төвкнүлж чадсн уга. Көдлмшч һармудин тускар ухалад, шинжләд бәәхнь, эн төр мел күчр болж нанд тоолгдсн уга, юңгад гихлә, мана совхозд кесг улс. көдлж чадх арһта бийснь, аль-бпс учрмудар учр келдәд, эс көдлжәхнь медгддг билә. Тедн нурһлҗ бичкдүдтә күүкд улс, теднәс талдан гижгтә күүкд чигн, медәтәвр болв чигн, эвтә көдлмш харһхла, көдләд бәәх гергд чигн бәәцхәнә. Болв эн жнлд эн төрәр юмн кегдшгонь медгдв.

Боднцгин туск төр саакл .кевтән бнйим төвкнүллго, уханасм алдрл уга, бәәһәд бәәв. Ухалад бәәхнь, эн кергиг мел лавта күцәж болх болж үлм ицгтәһәр медгдәд бәәв.

Тигәд ухала бәәтл, нег жил давад одв. Дарук жилин хавр еөрдәд

аашна.

Өңгрсн цагин эргцд совхозин парторг Окна Дулаш сольгдв. Партин райком терүг дуудж авад, хамаран илгәснь нанд сонсгдсн уга. Ормднь илгәгдсн Манжнн Зурһан совхозин парторг болж шиидгдв. Совхозин көдлмшч комитетин ахлач чигн оңдан күн болв. Көдлмшчнрт килмҗән күргхин туст Галкин Иван кецү оцл күн гиһәд, бичкдүдин гер икдүллһнә тускар төрүц юм кежәхш гиж күүкд улс шууглдад, терүнә көдлмшт бәәсн нань чигн дуту-дундс болн эндүс илдкгдәд, көдлмшч комитетин ахлач Галкин Иван көдлмшәсн сулдхгдв. Совхозин комсорг болж көдлжэсн Григорий Зайченков энүнә ормд шиидгдв. Боднцгт дур уга агро­ ном Самсон Атаевич эрлснь йир сэн болв. Эрднь-ишэн сан тохмта эк Краснодарск краяс авч.ирх бачм даалһврта командировк авчкад, те-

рүгән күцәхәр йовхин ормд, һурвн өдрин туршарт әркдәд сууж. Ода яһҗаснтн энв гихлә, манакнд эн бәәх эрднь-ишнн тохминь урһаж авб чигн болх гиж шин парторгд — Манжин Зурһанд келж. Партийн күүнә һарһсн йовдлинь партийн халхар хәләһәд, чаңһ шоодвр терүнд өгч. Түүнә дарунь Самсон Атаевич ферм тал йовулгдла, тендәсн, эрлһ өгәд,

тас әрллә.

Шин хаврт белдлһнә көдлмш эклхлэ, бидн комсомольцнр хург деерән ухаһан хоорндан селвлцжәһәд боднцгин туск төрәр бас нег босж

эврәннь үгән келхэр белдцхэвдн. - Тигәд фермсин гермүд эргж, боднцгин халхд кедлх улс илдкхин те-

ләд, әмтнлә күүндвр кех болж шиидвдн. Эн шиидврән күцәхәр йовлда бээж, нам зөвәр сән ашта болад нрвдн. Фермсәр бичкдүдин гер кемр бүрдәхлә, хөр һар күүкд улс боднцгин бригадт кедлх болж үгән егц-

хәв, тедн деер, эвтә көдлмш харһл уга гертән хара бәәцхәх зэрм гижггә күүкд, медәтә гергд ирцхәхлә, деч шаху кун олдх болж тоолгдв.

Боднцг суулһж урһаҗ болм һазрин тускар шин агрономла — Улан Алгаевичлә күүндә кехлэ, «боднцг урһх һазр олдхл юмн, зуг директор командан өгтхә» гигәд мадниг деннхдэн белн болен бәәдләрн байсачкад, невчк уха гүүлгәд, түдҗәһәд, эврәннь селвгән маднд огв.

Тадн комсомольцнр, йирин әвртә халуч улст. Тадна эн седвәртн нанд, агроном куүнд, йирдән тааегджана. Эн совхозд би удан кедләд уга болв чигн, эн совхозин һардврин заң-авцинь баһ-саһар медәд ирүв.

Мал 1өскл'һнә совхоз, мел шуд малыннь халх арһ хәәһәд, нань бәәх арһсиг кергллго бәәһәд, дасчкж гиж би саннав. Мана совхозин һазрт боднцг биш, нань чигн культурмуд урһаҗ авч болх болҗ нанд медгднә. Эн хамгар докъялад, зәрмдән үг һарһхар седхлә, директорт тер эс та-

асгдҗахнь нанд мел иләр медгднә, юңгад гихлә, эн эсгхлә эс сонссн' бо­ лад, үг келхш, эсгхлә игж келнә: мал мана совхозин кишг, энүнә тускар

ухалтн, талдан эс болх кергүд санад, та бичә салврад бээтн... Тигэд би

эн төрмүдин тускар тагчг бээдсболвв. , \х^Чик юмн оньдин чик, тана эн седвәр чнгн чик болҗ нанд тааегджа-

53

на. Зуг эн сән седвәрән үрәл уга, чикәр. ухалж, чик хаалһарнь йовултн. Чик хаалһ гиен таднд медгднү? Энүнә тускар ухалтн. Тадн шуд һоодан директор тал одхар бичә седцхәтн. Тадн түрүләд көдлмшч комитетин ахлачла күүндтн. Чи, Долда, көдлмшч комитетин член эс билч? Хэрнь тигэд, Григорий Николаевичлә, Зайченковла күүндхд чамд йир эвтэ болжана. Терүнлә күүнд. Тер, баахн болв чигн, болһамжта, шамдпа күн. Тана чик седвэриг тер дөннхнь лавта. Невчкн болв чигн эврэ боднцг, зер-земш урһаж авхла, совхозд, совхозин көдлмшч улет ямаран ик чинртэ болхинь тер медхнь лавта. Тадна эн седвэриг тер йирин дөннх.

4 Болв Зайченковин деннлт бас чигн баһ болх,— гиж Улан Алгаевич цааранднь келв,—бас нег күүнә дөннлт эркжән уга кергтэ таднд, тернь кенә денгнь танд медгдҗәх гиҗ санжана®. («Парторгин—Манжин Зурһана дөң кергтэ» гиж би дотран санвв). Зайченковла күүндчкәд, терүнлэ хамдан парторг — Манжин Зурһанд одцхатн. Терүг угаһар юмн болхн уга. Парторг дөңнсн хөөн, болад бээснь тер болжана. Парторгла хамдан одхла, тер директор лавта ухалх, ухался хөөн тана боднцг тэрлһнә туск тер кергтәһинь чигн тер медх...

Агрономии келсп селвг маднд, комсомольцнрт, мел чик болж таасгдв.

Улан Алгаевич келсәр, эвинь олад, күүндвр кеһә йовтл, кесг олн.дашката болв чигн, мана седвәр эн хавр күцлдв.

Комсомольцнрин элч гиҗ намаг дахулад, парторг Зурһап Зулаевич боли көдлмшчнрин комитетин ахлач Григорий Николаевич днректорт

ирцхэв, комсомольцнрин болн баһчудин седвэрин тускар — боднцг тәрлһнә тускар эдн келцхэв.

Мана парторг мадниг угаһар, эртарнь эн терпи тускар директорла күүндчксн болж иаид медгдв, юнгад гихлэ, директор олн-тавн үг келен уга. Келхэс игж келв: «Алгдад уга аюһин тускар магтал келэд керг

уга. Аюг алхар йовжах улсин седвэринь децнх кергтэ. Бидн чигн баахн наста, халурхг цагтан седвәр һарһлдад, шууглдад йовцхадг эс билүвдн, Зур'Ьан Зулаевич?» гиж парторг тал хәләһәд, Антон Семенович инэв —«Юуһинь келхв» гиж тернь чигн инэв.—«Мана седвәрмүдин зэрмнь сәәнәр куцлддг билэ, зэрмнь муупар чигн күцлддг билэ. Седвэр мууһар күцлдсн цагт, нег үлү тас эс күцлдсн цагт, дотр бий дөрү-һуру болад, күүнә чирэ улал'Ьад баэдг била, болв тиим йовдл үзгдв чигн, бидн талдан шин седвәрмүдәс зулдго билэвдн. Хэрнь тигэд, аюг һарт авхар һарсн хеөн, терүг алад авч ирхдэн бат ицгтэ болх кергтэ. Аюг авч ирен цагт, магтал чигн сонсгдх зевтэ. Тиимии? - гиж директор нан тал жеелэр хэлэж инамсв.— Хэрнь тер, неРэн бича һутатн, эн кергтн хоосн шуугаһар хуурхла, таднд ичрта болх, совхозд зевэр ик һарута болх. Тана седвэр кемр сансартн күцлдхлә... е иь х®еннь, тер цагтнь медгдх. Хәләй. Тиимий? — гиж директор күнд хоир паран, пид гиен э һарһад, емнк стол дееран тавад, парторг, көдлмшчнрин комитетин ах­ лач хойриг хэлав:— Баһчудин седвэринь дөңнхмн гиж эс бәәнүвдн?»

"21еднь: «Э, децнх кергтэ болҗанавдн», — гилдв.

— Не, тер болжана,—гиж директор нан тал хэлав. Ьелдцхэтн. Бидн эндэн, хоорндан күүнднәвдн. Боднцг тәрлһнд кедлх улсиннь тоо-

һинь авад, кадрин әңгд авч ирәд диглҗәтн, көдлмшчнрин комитет, р горий Николаевич таднд дец болх, боднцг суулһх һазринь Улан Алгае вич зааҗ егх, ахрар келхд, кедлх улсан диглжәтн, наадк төрмүдинь цугтнь бидн хоорндан күүндәд, йилһнәвдн. Григорий Николаевич, Улан

Алгаевич келж өгәд бәәцхәх. Болҗану? йовад үүрмүдтән соцсх. Сед* вэртэн эзн болцхатн!

Би байрта һарув. Тедн хоорндан күүндәд үлдцхәв.

54

...Фсрмд кегдҗәцхәсн стандарта шин гермүдин негинь бачмар дуусал, түүнд бичкдүдин сад бүрдәв. Ноһатин өөр шидр, хойр өндрин хоорндкхотхрт, боднцгин һазр хаһлгджана гиж Улан Алгаевич маднд соңсхв, боднцгин бригадин улс хошлх шин харһа буудк кеҗәхнь чигн медг-

дв....

— Хот белп болчква! — гиж хот кеһәч	күүкн хәәкрхлә,	бригадин
улс, күрзмүдән өмнән хатхҗ зогслдад, «га-га, гу-гу» гилдсн		боллдад
шууглдв. Энүнлә серсн болад, Долда чигн	көдлмшән оркв.

III

Күн болһн эврәннь мисгүдтән халун хотан келгүлҗ авад, бригаднп

күүкд болн күүкд улс харһа буудкиг төгәлж, нилх ноһан деер цевр аһарт суулдад, ю-бис хоорндан келлдн бәәж эдлцхәв.

Буудкин үүднә эркн деер Долда цеб гисн өнгтәһәр стулҗ, һазаран хәләж сууһад, эи улсин күүнджәх үгмүдт оньган баштаһар тусхалуга, хажудан орксн шаазцгасн хотан эдлн бәәж, дотран санжана: «Күн болвас күцәх керг өмнән үзәд, терүгән күцәхәр зүткхләрн... кергтә керг,

бичкн болв чигн, күн болһн эврәпнь чидлин кирцәһәр күцәхләрн... тер күцәсн хамгнь, бичкн болв чнгн, негдҗ хоршхларн, ик кергт хүврдг...

Кен келлә эн үгмүд? Аль дегтрт умшлув? Э-э, би яһж мартҗасм энви.

Мана көпип багш, пенсд һарсн Алексей Иванович манд келдг			бәәсн
бпший...».	Меджәнт? — гнҗ цуһараһас һатлһн җиңнсн	дууһарн
— Күүкд!
Дольгана хәәкрснд Долдан ухалжасн тоолвр, домбрин чивһцн			кевтә,
тасрад одв.	Медҗәнт? — гиҗ җиңнҗ хәәкрсн Дольган тал	цуһар хә-
— Күүкд!

ләлдҗ, тер ю келхәр седжәхинь чиңнлдцхәв.— Мана совхозд нег әвртә сәәхн, ялдһр дүрстә баахн көвүп ирсн бәәнә. Күүкд, хәрнь, терүнләтань-

лдхар белдж автн,— гигәд бер, босж-сууһад, цәңнәд бәәнә. Энүнә үгинь соңсхла, күүкдт келжәх авцта, болв бәәдлинь үзҗәх улст —эн бийнь тер көвүнд седкл алдсн дүрстә.

—Юн көвүмби?..

—Кенә көвүмби?..

—Кен гидг көвүмби?..

—Хама'Ьас ирсмби?..

—Ямаран эрдмтәви?..—гилдәд, күүкд генткн сергсн болад одцхав.

—Нернь Церн гинә... Нимгрә Церн...

Эн нер соңссн Долдан зүркн, бурмха Дольгана үгд далаһар оньган нирдән эс өгдг Долдан зүркн, талдан уха гүүлгж санамр суусн күүкнә

зүркн, эн нер сонсн, пард гигәд чочв, тигәд төвкнүн унтж кевтсн үүрәсн үргәгдж босхгдсн туула кевтә, невчкн эуур хал-хал гиж чичрәд, хулмадсн болад бәәв. Эи бәәдлән күн аңхрад медәд орксн болвза гиҗ санад, күүкн саглңһуһар өөрк улсиннь чирә шинҗлв. Аңхрсн бәәдлтә күн медгдсн уга. Тигәд эврәннь дотр юн болҗахинь эс медүлхин эвинь хәәһәд, Дольгана келҗәх үгд оньган дегд икәр эс шилтәҗәх бәәдл һар* һад, үнәртән болхла, терүнә үг болһнинь алдл уга соңсхар чирмәһәд, күүкн чиңнв.

Ирсн көвүнә неринь һарһад келчкхлә, медәтәвр күүкд күн мусхлзж инәмсв. «Эн бер үг келхләрн, йир өгҗәтә бийнь гиҗ. Тер нег көвүн ирснә тускар ним өгжәтәһәр, иим бәәдлтәһәр келх дурнь энүнд яһҗ күрнә?» г.ия< ЭН төвшүн күүкд күн дотран санҗ, Дольгана ам хәләжәнә.

55

—Долан жил хооранд эн көвүн әәрмд дуудгдсн бээж...

—Мууха удан церглсмби?

—Удан бишл, айдҗатн, би цугтнь даранднь келж өгсв,— гигэд

Дольган, үгдән кү орлнулш угаһар, хөрглсн бәәдлтәһәр келв. Долан жил хооранд әәрмд дуудгдад, цергллһнә болзгнь төгсхлә, кесг үүрмүдтәһән хамдан Казахстана, ямаран гинә, нег областьд, эмнг һазрт бүрдсн нег совхозд одж. Урднь эжго бәәсн тер һазрт тогтсн шин совхознь ода әвртә байн болчкад, олн улста, олн гермүдтә, йоста сәәхн балһсна өңгтә болҗ гинә. («Не-не, меднәвдн, эмнг һазрт бүрдсн совхоз һазрин дүрс яһҗ кеерүлдгинь, яһж өсдгинь чама угаһар меддвдн... Эврән бн Кулундан теегт үзләв, меднәв»...— гиж Долда дотран санв).

—Тиим сәәхн совхозас тер нааран яһҗ ирсмб? — гиж нег күүкн ал-

ңтрж келснь соңсгдв.

—Тер учринь чигн би меднәв, келҗ өгсв, айджа,— гиж, тер күүкн

тал хәләчкәд, Дольган цааранднь келжәнә: — Энд эн көвүнә әвртә дурта күүкнь бәәҗ. Тернь кен болһнат? —гиж Дольган альвн нүдәрн күн болһна чирә хәләҗ түдв.

Күн ә һарчахш.

Долдан зүркнь, «дурта күүкнь бәәҗ гилһнлә», кирд гиен болад, бас нег чочв. Кен болхмби тернь? — гисн седкл энүнд орв. «Чирәм улаһад,

медүләд оркҗви» гиж эн саглв.

— Тернь кен бодһнат? —гиҗ сурснднь күн үг эс келснь Дольганд зөвәр таалта*болҗ медгдв. Яахм билә! Төрүц күн медәд уга зәңг тү-

рүлҗ келнә гисн Дольганд әвртә таалмжтань лавта.— Одак, эртинә үксн Цендә гидг күүкн, малый эмч...

—Аа, намий? — гилдҗ кесг күүкд дегц амлҗ келцхәв. Эдн цуһар, дегц экрсн болҗ Долдад сангдв. Цуһараднь таньл күүкнә, ташр одахн

үксн, ташр кецү гснәртә, һундлта үкләр өңгрсн баахн күүкнә нерн сергәгдҗ келгдснь, ташр тер күүкнә нернь эн шин ирсн көвүнә нернлэ залһлдснь эн күүкд улс дунд зөвәр шуугата күр болад бәәв.

—Нам гиһит!..

—Терүнә күргнь бәәсмби?..

—Мууха һундлта йовдлви!..

— Тиим бәәсмби? — гилдснь күүкд улсин шуугата күр	дотрас хая-
хая соңсгдна. Болв Долда ам аңһаснь күүнд йир медгдсн	уга. Тагчг

бәәх энүнә зүркнь улм догдлад, хойр чикнь шуугсн болҗ бийднь медгднә. Келврән күцц келхәр седжәх Дольган әмтнә күр тогтнхинь күләҗәнә. Зүгәр әмтнә кур тогтнхинь күләнә гисн Дольганд зөвәр удан кү-

ләвртә болх бәәдлтә болад бәәв. Тигәд эи келҗәнә':

— Дууһан айдцхалтн, би цугтнь келчксв...

Дольгана эн келсинь әмтн оньһсн бәәдл <һарһсн уга. Баахн күүкнә генәртә һундлта үклин учринь эн күүкд }лс нурһлҗ сәәнәр меддг болв

чигн, терүг бас нег сергәж, күүртән келихәв.

Медәтә тракторист Доржин Цевгә күүкн Цендә малый эмчин инсти­ тут төгсәһәд, нидн намрас наарап эн совхозд көдлжәлә. Кенлә болву чигн һольшгар күүнддг, кениг чигн өөлүлшго ээлтә, жөөлн авцта, кенд чигн һолгдшго зүстә чирәтә, зөвин дундин нурһта, серглң дүртә күүкн

билә.

Хаврин эклцәр, зөвәр серүн нег өдр, совхозин көдлмшч бүлин дө“1_э’ зурһата күүкн көвүн хойр деерән нимгн мөстә, доран зөвәр гүн Ус нүкнд дошлдҗ наачаһад, мөснь хамхрҗ цумрад, киитн уснд булхлдад,

үкн гиҗәтлнь, тедүкнәс Цендә тедниг үзчкәд, гүүҗ ирәд, тер уснд пәрәдҗ орад, бичкдүдиг менд һарһҗ авч. Бичкдуднь маңһдуртнь, эн-тер уга, саак кевтән гүүлдәд, наадлдад бәәцхәж. Болв серү авсн Цендә ку-

56

үкн тер өдрин бийднь күндәр гемтҗ. Эмнлһнд күч өгл уга, тер күүкн

зөвәр гдап гемтснә хөөн өңгрж...

Ә.мтпәкүр айдхинь герджәһәд, Дольган цааранднь, келҗәнә:

— Церп әәрмд дуудгдхпннь өмн тракторист болҗ көдлжәҗ. Тракто­

рист болж көдлхләрн эн Цендән эцглә хамдан нег бригадт көдлҗәж. Тигхд арвн иәәм күрсн Цендә, әәрмд одх наснь прсн Церн хойр таньлдад, иньг-амр болцхаж. Әәрмд одсн эн көвүн, института одсн күүкн хойр хоорндан бичгүдәи авлцад, дурни сәә.хн седклән даңглн медлцәд

бәәцхәж.

—йо ях! — гиж күүкдин негнь экрв.

—Уйдлһта,— гиж бас негиь келв. Дольган цааранднь келә бәәнә.

—Казахстанд одсн көвүн, эмнг һазрт бүрдж, элдв сәәхн болен сов-

.хоздан эңкр болад, тендән бәәршх седкл зүүһәд, иньг-амрг күүкән иртхә гиж бичж. Болв күүкн болшго гиж тоолҗ. Тигәд игҗ Цернд бичж: эк-эцгм медәтә, эднд мини дөң кергтә.- Эдн намаг асрад, өскәд, сур-

һульд илгәһәд, кү кецхәлә. Эдннг көгшрх наснднь өөлүлхлә, эвго йовдл болхмн. Хәрнь тигәд, чам тал ирнә гисн кецү берк төр. Эврәнчн эңкр седкл эвдрәд уга болхла, эврән күрәд ирхч, элвг җирһл, көдлмш энд

чигн олхч.

— Ио, хәәмнь! — гиж медәтә күүкд күн экин дууһар келхлә, баһчуд терүг болһаж хәләлдв. «Ио хәәмнь» гисн ямаран учртань эднд тодрхаһар медгдсн уга: көвүһинь хармнгч үгви? Күүкинь хармнгч үгви? Аль медәрсн күүкд күн баһ наспи цаган бас нег тоолжахмби?..

Медәтә күүкд күн тал болһас гпж хәләчкәд, Дольган келә бәәнә:

— Күүкпәсн тиим бичг авсн көвүн нааран ирхәр шиидҗ. Көдлмшәсн удл уга сулдад һарн гижәнәв, даруд ирхв,— гнсн суңһг Цендәд тер илгәҗ. Минь тер хоорнд муульта йовдл харһад, куүкн гемтҗ, нааран һарчксн көвүн хаалһдан йовсн цагт, терүг нрхин өмнхнь күүкнь өңгрж, теңкән уга ик һундл тер ардан үлдәж... Теднә дурна тууҗ тиим һундлтаһар төгсҗ,— гиж Дольган келврән чиләв.

Невчкн зуур цуһар ә-чимән уга болж тагчгрв. Хаврин җоөлн салькн Долдан чикнд шимлдв: бичә атиһәд бә, бийән һартан ав. Сәәхн җирһлин герлд саак дурнчн әмрлх... Көдлмш чама күләжәнә, көдлмш

дур үүдәнә...

— Көдлмштән һарцхай! — гиж Долда, зүркнәннь заавр куцәснболж

келәд, тагчг бәәлһ эвдв.

Боднцгпн бригад дерд босад, көдлмш талан һарв.

— Тер көвүн маиа совхозд кен болҗ көдлжәхмби,— гиҗ күүкдәс негнь сурв.

Цугтнь меддг Дольган цәәлһҗ келж өгв:

— Әәрмд одхиннь өмн тракторист бәәсн тер ода шофер болҗ көдлжәдгиж. Электрикин эрдм бас меддгиҗ.

Күрзмүд күүкдин һарт жиңнцхәв, көдлмш саак кевтән буслв.

— Боднцг суулһдг, боднцгнн цуг көдлмш кедг машин бәәнәлхн. Тер мана совхозд угави? —гиҗ күукдин негнь келв.

— Уга. Тинм машин мана совхозд учрад уга,—гиҗ күүкдәс негнь

хәрү өгв.

— Айджатн, куукд,—гиҗ Долда орлцв.—Эн һазрт боднцг лавта урһдгнь медгдснә хөөн тиим машин чнгн манад учрх. Ода деерән, иимхн һазрт тәргджәх боднцгин төлә тиим маши маднд кен өгх билә. Бод­ нцг тәрлһн икдсн цагт тиим машин учрхнь мел лавта.

57

IV

Нимгрә Цернэ нерн, терүнә туск келвр Долда күүкнә зүркиг харадан чочаһад бәәсний? Үзлцәд уга көвүнә туск келвр мана Долдан зүрк

яһсндан көндәсн болхмб?

Уга, тертн орта. Долдан зүркнә чочлһн учрта. Цернә туск келвр күүкнә. зүркнд эклҗәнә. Учринь тер цәәлһх. Хәрнь чиңнцхәтн. Соңсж

медхт.

...Долан җил хооранд бн чамаг үзҗ йовлав. Тигхд чи тракторист биләч. Чики тиикәрә би чамла таньлдх седклдән авлгдад, чамла таньлдх үүд хәәдг биләв. Тигхд, арвхн доладгч насм шинкн эклсн, зөвәр генн биләв. Сурһульчин цаһан фартукта баахн күүкн чини өөгүрчн, чини омнәһүрчн кесг дакж эрвлзлә. Терүг чи онъ>һсн болвзач?

Уга боллго! Чи тигхд тракторист болчксн, йоста күн. Би болхла,

сурһульчин фартукта, баахн, генн күүкн. Тиим күүк чи яһж оньһх бнләч.

Тракторарн тачкнулад һархларн, тарлн чнрәтә, тоста комбинзонта

болв чигн, талвасн дүрстә йовдг биләч. Сансн тоотиь цуһар бүтлдсн, цуг седкләрн көдлмштән шүлтсн, нань ямаран чигн тоолвр эс ухалжах

дүрстә, даңгин «уралан» гисн бәәдлтә>һәр, рулин ард гедәҗ суусичн үздг биләв.

Маднла әдлнь өмнән үзгдхлә: «Эй, бичкдүд, хаал’Ьас әрлтн!»— гиж

хәәкрәд, үргәдг биләч. Нүдндән үзлго йовдг көвүнд өөлдго биләв, нас күцәд уга бийдән һунддг биләв.

Асхн болад ирхлә гиҗ... Нег үлү хаврин цагт. Сурһуль даслһн кергтәһинь яахв, сальк хавлулгч седклиһән яахв. Телүрксн эмпг зүркиг дарад, амһалад, номан дасад, дегтрин ард суудг биләв.

Хажу-ташуд нәр-наадн болен цагт, нег-үлү хаврин шуугата цагт, өөр-шидр нәр-наадн һархла, нуувчинәр, номан дассна хөөн, хая-хая оддг биләв. Харнһу шуһуд хорһдҗаһад, нәәрт хурсн олн көвүдиг, нас күцсн күүкдиг хәләж пәәхдг биләв.

Чи мартад уга чигн болхч: мана өөр бәәдг Мацг гидг күүкнә мордх цагнь өөрдж йовсн цагт, мордх күүк гиичлүллһнә маш ик шуугата нәр

теднәд болла. Түүнд чи, чи бас ирләч. Меднчи?

Хаврин чилгр асхн, халун наснд җивр болен хаврин чилгр асхн би­ ла. Мацг күүкнә герин һаза олн-олн баһчуд, ковүд чигн, күүкд чигн цүглрла Нилх ноһана канкнсн үнртә, цегәхн цевр аһарт дун, домбр

хойрин айс негдәд, холд ниссн болж соңсгдна.

Тигхд би чини дуулсн дууһичн соңслав, чамаг яһж биилдгичн үзләв. Эраста машин кевтәһәр өмнм эрлзәд бәәләч, тенд-энд өсрәд, тавшн

хатрад бәәләч. Кевшсн домбрин чикнд дурни туск дууг келн дуулад

бәәләч, дорасн усхсн бәәдлтәһәр өсрәд, доран эргәд бәәләч. Биилхин төлә өмсдг җөөдн гиигн һоста биләч, биичин сана дахсн болж халхлздг ца<һан торһн киилгтә биләч. Күүкдин шомр нүдд көвүн тал ташлдла, биич, дууч көвүнд деерк сарин бийнь мишәжәсн болҗ медгдлә.

Биич, дууч көвүн бийим оньһх болвзго гиһәд, нам адг ядхдан бий талм нег зервк хәләвзго гиһәд, би чигн кесгтән чини нүд гердләр

Бадм гидг көвүтә босж нег биилвч. «Хойр биич харһад оч. ләләхәлә... Не-не... Хәдрис! Хәдрис!..»гилдсн урмд немүлгч хәәкрлдән

гдв. Ата-марһа авхар метклдсн бәәдлтәһәр тадн хойр домбрин «Д шн» айст дөгсн болж, нег-негнәсн үлү сенр соньн эрдмән селн үзүлж биилҗәләт. Генткн чини толһадк кепк өсрәд өмнм ирҗ тусв. Би үкс гиж терүг шүүрч авад, өмнән бәрҗ зогслав '

«Не эн ода намаг оньһх» гиҗ ицләв. Бииһин сүүләр, маңна деерән

58