индия

У палітычнай сферы адбываецца далейшая эвалюцыя сістэмы, за-снаванай на дамінаванні ІНК, да сістэмы, у рамках якой дзейнічае не-калькі цэнтраў сілы. Р.Гандзі 31 кастрычніка 1984 г. заняў пасаду прэ-м’ер-міністра і адразу пайшоў на правядзенне датэрміновых парла-менцкіх выбараў. ІНК(І) на гэтых выбарах супрацьстаялі два асноў-ныя праціўнікі: Джаната парты і Бхаратыя джаната парты. Выбары 24-27 снежня 1984 г. прынеслі трыумфальную перамогу ІНК(І) (401 месца з 542). Даследчыкі тлумачаць вялікі поспех ІНК(І) на выбарах 1984 г. двума галоўнымі фактарамі: гібель І. Гандзі падштурхнула многіх індыйцаў галасаваць за ІНК(І); распыленасць апазіцыі. Асаблівасць палітычнай сітуацыі ў Індыі ў сярэдзіне 80-х гг. заключалася ў тым, што ІНК(І), атрымаўшы ўпэўненую перамогу на агульнанацыянальных выбарах, меў намнога больш сціплыя поспехі на мясцовых выбарах. У многіх штатах канкурэнцыю ІНК(І) склалі мясцовыя партыі.

Урад Р. Гандзі, як і яго папярэднікі, вымушаны быў вырашаць шмат якія праблемы ў сферы рэлігійна-абшчынных і нацыянальных адносін. Р. Гандзі спрабуе адмовіцца ад сілавых падыходаў пры вырашэнні гэтых праблем. Пачынаюцца перамовы з сепаратыстамі Пенджаба, Асама. Каб прадэманстраваць сваё імкненне да ўрэгу-лявання пенджабскай праблемы, Гандзі абвясціў павелічэнне дапамогі штату, правядзенне шэрагу мерапрыемстваў, накіраваных на пера-адоленне яго аднабаковага аграрнага развіцця. Былі вызвалены з турмы лідэры сінгхскай партыі Акалі дал. 24 ліпеня 1985 г. урад і Акалі дал падпісалі “мемарандум аб урэгуляванні сітуацыі ў Пенджабе”. Дакумент прадугледжваў абарону правоў і інтарэсаў сінгхаў, садзейнічанне развіццю мовы пенджабі; прызначаліся вы-бары, каб аднавіць мясцовае самакіраванне ў Пенджабе. Выбары адбыліся 25 верасня 1985 г. і прынеслі ўпэўненую перамогу Аналі дал. Аднак экстрэмісцкае крыло сінгхскіх сепаратыстаў працягвала тэрарыстычную дзейнасць. Паспрабаваў Гандзі знайсці мірнае ўрэ-гуляванне і асамскай праблемы. Пасля перамоў з мясцовымі лідэрамі тут таксама адбыліся выбары і было адноўлена мясцовае самакіра-ванне, абмежаваны правы мігрантаў. Аднак і ў гэтым штаце цалкам спыніць насілле не ўдалося. К канцу 80-х гг. этна-рэлігійны канфлікт у Індыі зноў абвастрыўся. З 1987 г. пагоршылася сітуацыя на поўдні краіны. У гэты час індыйскія войскі ўмяшаліся ў этнічны канфлікт у Шры Ланцы, падаўляючы там сепаратысцкі рух тамілаў. Гэты крок урада выклікаў пратэсты тамільскага насельніцтва Паўднёвай Індыі. У 1988 г. індыйская армія і паліцыя зноў перайшлі да шырока-маштабнай ваеннай аперацыі ў Пенджабе. Так што справіцца з этна-рэлігійнай праблемай у Індыі не ўдалося і ўраду Р.Гандзі.

У гады прэм’ерства Р.Гандзі ІНК(І) паступова ўсё больш страчвае свае пазіцыі на месцах. Калі ў 1984 г. Гандзі стаў прэм’ер-міністрам, апазіцыя мела свае ўрады толькі ў 4 штатах, то ў 1988 г. – ужо ў 11. Гэта было сведчаннем падзення папулярнасці ўрада і асабіста прэ-м’ер-мінстра. Яго абвінавачвалі ў тым, што ён імкнецца вырашыць ўсе праблемы сам, недаступны для калег па партыі і ўраду. У 1987 г. з ІНК(І) выйшаў адзін з найбольш аўтарытэтных дзеячаў партыі В.П.Сінгх. У гэты час, калі папулярнасць урада і кіруючай партыі ў краіне падае, ідзе перагрупоўка апазіцыйных сіл, у выніку чаго ства-раецца рэальная палітычная альтэрнатыва ІНК(І). 11 кастрычніка 1988 г. адбылася ўстаноўчая канферэнцыя, на якой была ўтворана новая партыя – Джаната дал (Народная партыя). Новая партыя заявіла аб намеры перанесці цэнтр эканамічнай палітыкі з горада ў вёску, змагацца з карупцыяй, забяспечыць правядзенне справядлівых вы-бараў. Партыя заяўляла, што прадаставіць больш правоў жанчынам, нацыянальным меншасцям. Джаната дал паабяцала вывесці індыйскія войскі са Шры–Ланкі. Але прадуманая рэальная сацыяльна–эка-намічная праграма ў партыі па сутнасці адсутнічала.

У студзені 1989 г. ў трох штатах Індыі адбыліся мясцовыя выбары. Яны давалі магчымасць і апазіцыі, і ІНК(І) праверыць настроі выбар-шчыкаў перад набліжэннем ўсеагульных выбараў. ІНК(І) выйграў вы-бары ў малазначных штатах Мізарам і Магаленд, але пацярпеў цяжкае паражэнне ў вельмі важным штаце Тамілнад, прычым паражэнне бы-ло асабліва ўражлівым і ў сувязі з тым, што тут перадвыбарную ба-рацьбу ўзначаліў сам Гандзі. Вынікі выбараў у Тамілнадзе назвалі вердыктам супраць прэм’ер-міністра і пачалі прадказваць паражэнне ІНК(І) і на ўсеагульных выбарах. Сінгх у гэты час актыўна пра-пагандуе ідэю, што толькі стварэнне апазіцыяй адзінага фронту дазволіць ёй атрымаць перамогу над ІНК(І) на ўсеагульных выбарах. Ён лічыў неабходнасцю ўключыць у гэты фронт і левыя партыі, у тым ліку камуністычныя. Задача дасягнення адзінства апазіцыі была выканана. На парламенцкіх выбарах у лістападзе 1989 г. ў абсалютнай большасці выбарчых акруг апазіцыя дамовілася аб вылучэнні адзінага кандыдата. У выніку выбараў з 525 мандатаў у ніжняй палаце ІНК заваяваў 193, Джаната дал – 141, Бхаратыя джаната парты – 88, КПІ(М) – 32, КПІ – 12. Такім чынам, апазіцыя па сумарнай колькасці галасоў пераўзышла ІНК(І), і Сінг сфарміраваў урад, які абапіраўся на шырокую кааліцыю ад рэлігійна–абшчыннай Бхаратыя джаната парты да кампартый.

Шмат якія даследчыкі і палітыкі гавораць аб тым, што за час праў-лення ІНК(І) у Індыі назбіраліся такія вялікія праблемы, што краіна ў канцы 80-х гг. сутыкнулася з глыбокім структурным крызісам. Гэты крызіс індыйскага грамадства быў выкліканы наступнымі фактарамі: секулярысцкія асновы індыйскага грамадства былі падарваны самым сур’ёзным чынам, і ўсё большае разбуральнае ўздзеянне на яго аказ-ваў рэлігійны фундаменталізм; беднякі, ніжэйшыя касты, нацыяналь-ныя меншасці ніколі раней не адчувалі сябе настолькі адарванымі ад палітычнай улады; з–за карупцыі сумненню пачала падвяргацца легі-тымнасць урада. Тым не менш, удалося захаваць дэмакратычную па-літычную сістэму, хаця ў 70-я гг. яна перажыла моцны ўдар. Узрасла ў 80-я гг. стабільнасць партый і ўсёй партыйна–палітычнай стру-ктуры.

Разнароднасць кааліцыі, якая перамагла на выбарах 1989 г., не-пазбежна павінна была параджаць супярэчнасці ў яе шэрагах. Ужо пры фарміраванні ўрада яны праявіліся, і Сінгху прыйшлося пера-адольваць супраціўленне некалькіх канкурэнтаў, каб заняць пасаду прэм’ер-міністра. Міністрамі сталі толькі прадстаўнікі партыі Джаната дал. Але аб падтрымцы ўрада заявілі Бхаратыя джаната парты і кампартыі. Урад Сінгха пры вырашэнні нацыянальных праблем узяў курс на дэцэнтралізацыю, на прадастаўленне большай аўтаноміі асобным штатам. Але пры гэтым падкрэслівалася неабход-насць захавання моцнай цэнтральнай улады. У эканоміцы Сінгх заявіў аб намеры больш сродкаў накіроўваць на развіццё сельскай гаспа-даркі, падкрэсліваючы пры гэтым, што Індыі патрэбна і моцная пра-мысловасць. Аднак абвешчаныя намеры ўрада ў асноўным так і за-сталіся намерамі. Унутры кааліцыі пачалася вострая барацьба. З-за яе ўжо ў лістападзе 1990 г. урад Сінгха пайшоў у адстаўку. Быў сфар-міраваны ўрад на чале з сацыялістам Ч. Шэкхарам. Гэта быў пера-ходны ўрад, які трымаўся дзякуючы падтрымцы ІНК(І). Вясною 1991 г. ІНК(І) палічыў, што момант спрыяльны для датэрміновых пар-ламенцкіх выбараў. У час перадвыбарнай кампаніі 21 мая 1991 г. та-мільскія тэрарысты забілі Р.Гандзі. Яны не даравалі яму ўвядзенне ін-дыйскіх войскаў на тэрыторыю Шры-Ланкі. ІНК(І) атрымаў перамогу на выбарах. Новым прэм’ер-міністрам стаў П. В. Нарасімха Рао.

Цэнтральнай праблемай у жыцці Індыі па-ранейшаму застаецца пе-раадоленне рэлігійна-абшчыннай варожасці. У 90-я гг. асаблівую ак-тыўнасць пачынаюць праяўляць індускія фундаменталісты. На пазі-цыі індускага рэлігійнага фундаменталізму цалкам перайшла Бхара-тыя джаната парты. У пачатку 90-х гг. вядзецца вострая барацьба ва-кол пытання аб будаўніцтве індускага храма на месцы мусульманскай мячэці ў горадзе Айёдхі. У 1992 г. фанатыкі–індусы разбурылі мя-чэць. Наступствам гэтага сталі індуска–мусульманскія сутыкненні ў розных раёнах краіны. У іх загінула каля 3 чыс. чалавек. Эканамічная палітыка Рао была накіравана на далейшую лібералізацыю экана-мічных адносін. У ліпені 1991 г. быў прыняты пакет дакументаў, якія рэгулявалі ход эканамічных рэформаў. Роля дзяржавы ў эканоміцы змяншаецца. У 1981 г. доля прыватнага сектара ў ВУП была 41%, у 1990 – 53%, а ў 1996 г. – ужо 75%. Значна скараціўся пералік тавараў, экспарт і імпарт якіх ліцэнзаваўся. У 1996 г. пачалася прыватызацыя 40 дзяржаўных кампаній. Пры гэтым захавалася планаванне. У 1998-2002 гг. выконвалася 9-я пяцігодка. Узрасла самастойнасць дзяржаў-ных прадпрыемстваў. Індыя ўсё шырэй адкрывае эканоміку для за-межнага капіталу. Для яго, як і для нацыянальнага прыватнага ка-піталу, быў адкрыты доступ у многія закрытыя раней галіны. У пер-шай палове 90-х гг. Індыя дабілася нядрэнных эканамічных паказ-чыкаў. Многія эканамісты пачалі гаварыць аб індыйскім эканамічным цудзе і адносіць Індыю да новых індустрыяных дзяржаў.

У 90-я гг. назіраецца пераход Індыі да новай партыйна-палітычнай сістэмы. Адбываецца канчатковая трансфармацыя сістэмы аднапар-тыйнай перавагі, ці сістэмы кангрэсу, у партыйна-палітычную сіс-тэму поліцэнтрычнага тыпу, г. зн. узнікае некалькі партыйна-палі-тычных цэнтраў сілы. Пэўным рубяжом у гэтым працэсе сталі парла-менцкія выбары 1996 г. Іх вынікі дазваляюць гаварыць, што ўзніклі тры асноўныя цэнтры сілы ў партыйна–палітычнай структуры: ІНК, які атрымаў 28,1%, Бхаратыя Джаната парты – 23,5%, Левадэ-макратычны фронт (Аб’яднаны фронт) – 20,2%. Асноўнымі вехамі пераходу ад сістэмы перавагі адной партыі да сістэмы поліцэн-трычнага тыпу былі выбары 1977, 1989 і 1996 гг. Працяглая перавага ІНК у палітычным жыцці Індыі трымалася на здольнасці гэтай партыі прадстаўляць розныя, часта канфліктуючыя інтарэсы розных сацы-яльных пластоў. У 80 – 90-я гг. ідзе працэс ускладнення сацыяльнай структуры індыйскага грамадства, дыферэнцыяцыі інтарэсаў. Працэ-сы дэцэнтралізацыі ў сацыяльнай структуры індыйскага грамадства прывялі да дэцэнтралізацыі партыйна–палітычнай сістэмы.

ІНК хоць і атрымаў адносную большасць галасоў у 1996 г., але не сфарміраваў урад, бо прытрымліваўся тактыкі неўступлення ў каа-ліцыі. Кіруючай партыяй стаў Аб’яднаны фронт, урад якога трымаўся дзякуючы падтрымцы парламенцкай фракцыі ІНК(І). Калі ІНК(І) ад-мовіў у ёй, урад 27 лістапада 1997 г. падаў у адстаўку. На парла-менцкіх выбарах у лютым–сакавіку 1998 г. перамогу атрымала Бхара-тыя джаната парты. 19 сакавіка 1998 г. прэзідэнт Р.К.Нараянан пры-вёў да прысягі ўрад на чале з лідэрам Бхаратыя джаната парты Аталам Біхары Ваджапаі. Нестабільнасць кааліцыйнага ўрада Ваджапаі пры-вяла да новага ўрадавага крызісу. Парламенцкія выбары 18 верасня і 3 кастрычніка 1999 г. прынеслі перамогу зноў Бхаратыя джаната парты. Ваджапаі захаваў пасаду прэм’ер-міністра. Партыя ішла на выбары пад нацыяналістычнымі лозунгамі. Гучала моцная крытыка заходніх каштоўнасцей, лібералізацыі эканомікі, вылучаўся лозунг “свадэшы”. Правячая партыя фактычна заахвочвала індускі экстрэмізм. У канцы лютага – пачатку сакавіка 2002 г. адбыліся крывавыя сутыкненні індусаў і мусульман у г. Ахмабад. Загінула каля 260 чалавек. Рэакцыя ўладаў была яўна запаздалая. Усеагульныя парламенцкія выбары ў па-чатку 2004 г. прынеслі перамогу ІНК, і ён зноў вярнуўся да ўлады. Урад узначаліў Манмахан Сінгх. ІНК перамог на выбарах галоўным чынам дзякуючы падтрымцы сялянства. Індыйскай вёсцы хуткае раз-віццё эканомікі ў апошнія 10-15 гадоў практычна нічога не дало. Была выкарыстана незадаволенасць імклівым ростам разрыву ў даходах. ІНК актыўна прапагандаваў лозунг секулярызацыі грамадска-палі-тычнага жыцця.

У другой палове 90-х гг. Індыя ўваходзіць у лік краін, якія ды-намічна развіваюцца. Яна займала трэцяе месца па прыроста ВУП сярод буйных краін – 7% у год. Вядучыя пазіцыі ў эканоміцы ўжо ўпэўнена заняў прыватны сектар. Доля прыватных інвестыцый у эканоміцы складае 70 – 73 %. Тым не менш, дзяржаўнае ўмяшанне застаецца значным. Палітыка ўрада атрымала назву дазіраванага лібералізму і выбарачнага пратэкцыянізму. Даследчыкі гавораць не столькі пра агульнае змяншэнне ролі дзяржавы ў эканоміцы, колькі пра змяненне метадаў і функцый дзяржаўнага рэгулявання. Дзяржава адмаўляецца ад функцый адміністратара, але працягвае аказваць вялікі ўплыў на эканоміку праз фінансавую і падатковую сістэму, мытную палітыку. Гэтыя сферы пад пільным дзяржаўным кантролем і актыўна рэгулююцца дзяржавай. Нягледзячы на лозунгі адкрытасці эканомікі, 94 – 96% прыросту ВУП атрымліваецца за кошт унутранага рынку. Падыход да інтэграцыі ў сусветную гаспадарку даволі асцярожны. Прыток замежных інвестыцый адносна невялікі – за 1991 – 1998 гг. – 27,3 млрд долараў. Тое, што прырост ВУП адбываецца амаль выключна за кошт унутранага рынку, сведчыць пра рост дабрабыту насельніцтва. Але Індыя па-ранейшаму застаецца адной з бедных краін. Па індэксу развіцця чалавека яна займае 135 месца ў свеце. Афіцыйна беспрацоўных - 37 млн. чалавек. Нацыянальны даход на душу насельніцтва каля 2,5 тыс. долараў у год. Захоўваецца рэзкі разрыў у развіцці горада (мадэрнізаваны) і вёскі (традыцыйная).