45

L.A. Turumbetova

between foreign exchange markets in different countries (much more than the amounts needed for worldtrade).Itisbecomingincreasinglydifficultfor the state to exercise effective power in its traditional territory ”(Abercrombie and Warde et al 2000: 15). Nowadays, the world around us is changing dramatically. “The state is under increasing pressure to become an encouraging owner of transnational business, seeking to attract domestic investment, offering a safe and stable environment, limited government regulation and an abundance of skilled low-wage labor” (Bauman 1998; CBI 2000),

Globalization and modernization have provided the Eastern countries with various significant advantages in terms of technology and economic development. However, there are other opinions abouttheconsequencesofglobalization.“Inaddition to these benefits, globalization is detrimental to traditional cultural heritage. Traditional art and craft, music and dance, language and literature, food and clothing style have been replaced by Western cultural attributes ”(Najjar, 2005). According to Najar, “globalization has greatly influenced Arab culture through the Internet, films, music, art and literature. Due to the advent of globalization, Arabs have lost the bulk of their traditional culture due to theirpenetrationintotheregionalmarketsofWestern countries of culture. The individuality of people lies in their traditions and culture, which includes characteristics, beliefs, customs, rites, rituals, costumes, language, food, arts and crafts, dances, etc., which can be observed in their characteristics. Globalization has led to the desertion of the various aforementioned features of Arab culture, which

leads to the destruction of the Arab culture as a whole. This leads to various problems, such as difficulties in identifying and discriminating against Arab people based on cultural aspects, as they follow other cultural values. If these conditions do not change, traditional Arab culture will disappear, leadingtothelossofrichculturalheritage.”(Najjar, 2005).

Globalization affects all aspects of society. Higher education may be one of the most affected by global trends, and the economy and content of the business seem to be particularly affected. The humanspeciesisdividedintomorethansixthousand groups,eachofwhichspeaksitsownlanguage.With this multitude of languages, humanity has brought upon itself a great mixture of languages. But the whole human race remains connected: separation is overcome by people who speak several languages and thus provide a connection between different groups.Multilingualismkepthumanity,dividedbyso many languages, together. Multilingual connections between language groups do not occur randomly, but, on the contrary, they are a surprisingly strong and efficient network that directly or indirectly brings together six billion people on Earth. Today, the epic center of the world’s languages is English. English is a language that connects languages with each other. English gained this position at the core of the global language system for a number of historical reasons. Globalization has affected the use of language throughout the world. English is considered a passport for a secure future. This is perhaps the only language spoken on all continents of the world.

References

Crystal, D (2006). How Language Works. NewYork: The Overlook Press.

Graddol David. (1997). The Future of English? London: British Council.

Malgorzata Stopikowska, Yasser Mohamed El-Deabes. (2012) The education system of Egypt: contexts, frames and structures. Problems of education in the 21stcentury. Volume 40, pp.129-144.

Morrow John. (2007). The impact of globalization on the Arabic language. Intercultural Communication Studies XVI: www. academia.edu. https://doi.org/10.1111/j.1061-1924.2005.00215.x

Graddol David. (2006). Why global English may mean the end of ‘English as a Foreign Language. The British Council, 130p. HinzAgneta. (2012) On the development of the English language in India. English language and Literary Studies. Linguistics.

219, 115 eBook books.

Crystal David. (1994) The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge University Press. 489 pages. Shahidullah, Muhammad. (1959) Bangala Bhasar Itibrtta. History of Bangla Language.

Banu Rahela and Sussex Roland. (2001). English in Bangladesh after independence: Dynamics of policy and practice. www.researchgate.net › publication › 37626.

Imam S. R. (2005). English as a global language and the question of nation-building education in Bangladesh. Hossain Tania and Tollefson James. (2007). Language policy in education in Bangladesh. 243 pages.

Rappleye, J.The twisted, unintended impacts of globalization on Japanese. Hannum, E., Park, H. and Goto Butler,Y. (Ed.) Globalization, Changing Demographics, and Educational Challenges in East Asia (Research in the Sociology of Education, Vol. 17), Emerald Group Publishing Limited, Bingley, pp. 17-63.

161

The Impact of Globalization on the Oriental Languages, Education and Culture

Black David, Cameron Deborah. (2002). Globalization and Language Teaching. Oxford academia edu Abercrobie and WardeAlan et al. (2000). Contemporary British Society. Great Britain.

Bauman Zygmunt. (1998). Work, Consumerism and New Poor. British Journal of Sociology. CBI 2000PDF eBook. Najjar Fauzi. (2005). TheArabs, Islam and Globalization. https://doi.org/10.1111/j.1061-1924.2005.00215.x.

162

ПІКІР

РЕЦЕНЗИЯ

BOOK REVIEW

Шағатай тіліне кіріспе

Ceren Kabadayi

PhD, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан, Алматы қ., e-mail: [e-mail]

З. Шадкам, Ү.Т. Қыдырбаева

ШАҒАТАЙ ТІЛІНЕ КІРІСПЕ

(Оқу-әдістемелік құралы), «Қазақ университеті», Алматы 2019, s. 102, ISBN 978-601-04-4398-3

Шағатай түрікшесі дегеніміз, Орта Азия жағрапиясындағы Харезм түрікшесінің жалғасы ретінде қолданылған тілдің тарихи кезеңі болып табылады. Бұл тіл XV ғасырдан бастап қолданысқа еніп, XX ғасырдың басына дейін жалғасын тапты. Шағатай түрікшесі кезеңінде шығармалар араб тілінде жазылып, көптеген қолжазбалар сол күннен бастап қазіргі кезеңге дейін сақталған. Осы саладағы зерттеулердің барлығы дерлік осы шығармаларды бүгінгі әдебиетке транскрипциялаудың қайнар көзі болып табылады. Қазіргі таңда қарастырып отырған «Шағатай тіліне кіріспе» (оқу-әдісте­ мелік құралы) атты оқу құралы, осы бағытта Қазақстандағы Түркология кафедраларында білім алып жатқан студенттерге Шағатай түрік­ шесін үйретуде зор үлесін қосуда.

Бұл оқу құралы жоғары оқу орындары­ ның Түркология кафедраларында оқытылатын Шағатай түрікшесі пәнінен 15 аптаға арналған методикалық оқу құралы болып табылады. Сонымен қатар Махсұт Шафиги тарапынан жазылғаналғысөзбенбастауалғаноқулық15тараудан құралған және ең соңында сөздігі де бар. Әрбір тарауы бірдей әдіспен дайындала оты-

рып, теориялық білімнен кейін сол тақырыпқа қатысты студенттер үшін жаттығулар берілген. Қазақ тілінде жазылған оқу құралында Шағатай түрікшесіндегі мәтіндер мен мысалдардың аудармасы, жұрнақтар мен дыбыстарды бейнелеу үшін әліпби транскрипті де берілген. Оқу құралы 102 беттен тұрады.

Шығарманың тараулары жалпы ерекшелік­ терімен қатар мазмұны төмендегідей ретпен берілген:

Кіріспемен басталатын бірінші тарауында (5-8 беттер) Шағатай түрікшесінің жағрапиялық ерекшеліктері мен тарихи даму кезеңдері тү­ сіндіріле отырып, тақырыпқа қатысты бұған дейін жасалған зерттеу жұмыстарына сілтеме жасалу арқылы әр түрлі зерттеушілердің пікір­ лері мен мәліметтері берілген. Тарау соңында қайталау сұрақтары берілген.

Екінші тарауда (9-12 беттер) сол кезеңнің жазу ерекшеліктеріне арналған. Бұл тарауда әсіресе дауысты дыбыстардың жазылуына мән берілген және де қосымшалардың жазылуы мен қос дауыссыз дыбыстар берілген. Тарау соңында 5жекеістәжірибедентұратынжазбажұмыстары берілген.

164

З. Шадкам, Ү.Т. Қыдырбаева

Үшінші тарау (13-18 беттер) кезеңнің фоне­					жалғаулары, бұйрық райдың жіктік жалғаулары,
тикалық ерекшеліктерін қамтиды. Әуелі дауы-					нақты келер шақта қолданылатын жіктік
сты дыбыстар бір кесте арқылы берілген. Кейін					жалғаулар, қалау райдың жіктік жалғаулары
дауысты және дауыссыз дыбыстар үндестігі мен					берілген. Сонымен қатар өткен шақтың үш
жұрнақтардыңүндестікзаңытуралыбаяндалған.					түрі (-еді, екен, -ған) жалғасын табады. Тарау
Сонымен	қатар	дыбыстық ерекшеліктеріне			соңындаалдыңғыбөлімдегідейжаттығуларорын
тоқталған. Тарау соңында тақырыпқа қатысты					алған.
төрт түрлі қосымша берілген.					Он бірінші тарау (59-63 беттер), алдыңғы
Төртінші тарауда (19-24 беттер) дауыссыз					тараудың жалғасы болып табылады. Алдыңғы
дыбыстар туралы айтылған. Бұл тарауда дау-					тараудаайтылғанөткеншақтанкейінбұлтарауда
ыссыз дыбыстардың өзгеріске			ұшырауымен		нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ, болжалды ке-
дыбыстық ерекшеліктері жайында айтылған.					лер шақ және нақты келер шақ туралы айтылған.
Тарау соңында төрт сұрақтан тұратын				тәжірибе	Осы атаулар арқылы шақтардың есімдіктерге
жұмысы берілген.					қарай жіктелуі мен оған қатысты мысалдар
Бесінші тарау (19-24 беттер) морфологияға					берілген. Бөлімнің соңында жазбаша әрі транс-
арналған. Бұл тарауда, есімдіктен есімдік жасай-					крипт түріндегі жаттығулар орын алады.
тын жұрнақтармен басталып, өз реті бойынша					Он екінші тарау (64-66 беттер) етістіктер бұл
етістіктен есімдік жасайтын, есімдіктен етістік					жолырайларарқылықолғаалынған.Бұлбөлімде
жасайтын және етістіктен етістік жасайтын					өз ретімен бұйрық рай, шартты рай және қалау
жұрнақтар туралы айтылған. Жұрнақтар әліпби					рай туралы баяндалған. Сонымен қатар бұл
ретімен берілген. Қысқаша анықтамасымен					райлардың есімдіктерге қарай жіктелуі мен мы-
қатар мысалдары да берілген. Тарау соңында					салдары берілген. Бөлімнің соңында жаттығулар
жазбаша жаттығулар берілген. Алайда, бұл жер-					мен транскрипт берілген.
де үлкен кемшілік те орын алып отыр. Көшірме					Он үшінші тарау (67-74 беттер) құрмалас
арқылы жазылуы талап етілген бұл мәтіндердің					етістіктер берілген. Бұл жердегі тақырыптар өз
дереккөздері сілтеме ретінде берілсе, зерттеуші					ретіменқатыстықөткеншақ,бұрынғыөткеншақ,
мен студенттің сол кезеңге тиесілі				әдеби	-ған/-ген арқылы жасалған бұрынғы өткен шақ,
шығармаларғатиімдібіртәсілменқолжеткізуіне					мақсатты келер шақ, шартты рай тұлғаларының
мүмкіндік қолайлы болар еді. Сонымен қатар					еді сөзімен тіркесіп келуі, болжалды келер шақ,
пайдаланушы осы бөлімнен бастап мәтінге					-ған/-ген арқылы жасалған болжалды келер шақ,
транскрипт жасай алады.					ауыспалы осы шақтың шартты түрі, жедел өткен
Алтыншы тарау (38-44 беттер). Бұл жерде					шақтың шартты түрі, бұрынғы өткен шақтың
өз ретімен көптік жалғауы, тәуелдік жалғауы					шартты түрі, -ған/-ген арқылы жасалған өткен
және септік жалғаулары да берілген. Тараудың					шақтың шартты түрі және -ер арқылы жасалған
соңында	алдыңғы тараудағыдай		транскрипт		өткен шақтың шартты түрі туралы айтылған.
және жазбаша тапсырмаларға бағытталған жат­					Дәл осы әдіспен етістіктердің есімдіктер бой-
тығулар бар.					ынша жіктелуі және мысалдары берілген. Бөлім
Жетінші бөлімнен (45-49 беттер) бастап,					соңында жаттығулар, жазба жұмыстары және
сөздік қолға алынған. Сонымен қатар есімдік­					транскрипт берілген.
тер мен сын есімдер берілген. Қысқаша анықта­					Он төртінші тарау (75-79 беттер) сұрау
маларымен қоса мысалдары да берілген. Сон­					жұрнақтарымен басталып, рет ретімен есімше
дай-ақ анықтамалар кесте арқылы баяндалған.					жұрнақтары, есім сөз + етістік, негізгі көмекші
Тараудың соңындағы жаттығу жұмыстары ал­					етістіктер арқылы жасалған күрделі етістіктер
дыңғы бөлімдегі жаттығуларға ұқсас түрде жаз-					және бейінді күрделі етістік туралы баяндалған.
баша әрі транскрипт түрінде берілген.					Бұл тақырыптарға қатысты әліпби реті бойын-
Сегізінші тарау (50-53 беттер) үстеулер					ша жұрнақтар мысалдармен берілген. Тарау
мен шылауларға арналған. Олар түріне қарай					соңында жаттығулар әрі транскрипт бар.
әрі қысқаша анықтамасымен бірге мысалдар					Бесінші тараудан бастап, соңына дейін ұқсас
арқылы берілген. Бөлім соңында жазбаша және					жаттығуларберілген.Бұлжердеберілгенмәтіндер
транскрипт түрінде жаттығулар да бар.					арқылы зерттеуші мен студенттерден күтілетін
Тоғызыншы және оныншы тараулар (54-58					тәжірибелер оңайдан қиынға қарай берілген. Бұл
беттер) етістіктерге арналып, арнайы талқыға					зерттеу жұмысы 15 апталық оқу мерзіміне сәйкес
салынған. Бұл бөлімде алдымен кесте түрінде					қарастырылғандажаттығулардыорындаушының
есімдік	негізді	жіктік жалғаулар,		тәуелдік	тілге қатысты грамматикалық білімін арттырып,

165

Шағатай тіліне кіріспе

тәжірибе жүзінде әр апта сайын қиындата келе, өзін жетілдіруіне үлкен септігін тигізеді.

Он бесінші тарау (80-92 беттер), грамма­ тикалық тақырыптардың аяқталған бөлімі болып табылады. Бұл жерде Шағатай тіліндегі сөздіктер берілген. Олар әліпби ретімен беріле отырып,әрбіронсөздікүшінтеориялықтұрғыда мағлұматтар берілген. Артынша «Шағатай ті­ ліне байланысты жарияланған негізгі зерттеу жұмыстары» атты тақырыпқа қатысты кейбір зерттеу жұмыстары берілген. Бұл тараудың соңында мысал мәтіндер мен бұл мәтіндерге қатысты кейбір тәжірибелік зерттеулер және «пысықтау сұрақтары» тақырыбы аясында то­ лыққанды басынан соңына дейін рейтингке мүмкіндік беретін 40 сұрақтан тұратын жеке бір бөлім берілген.

Зерттеу жұмысының ерекшелігі, соңында сөздік берілуі болып табылады. Бұл зерттеу жұмысында зерттеуші мен студенттің пайдасына асатын өзге де әдебиеттермен қатар бастапқы

деңгейдегі Шағатай тілінің грамматикасын үйренуге қол жеткізу мүмкіндігін береді. Бұл он беттен тұратын сөздік бөлімінде алдымен бір зат артынша ретімен шыққан тегі, айтылуы, құрылымы, түрік және қазақ тіліндегі мағынасы берілген.

Зерттеу жұмысы: тақырыптардың топтастырылу түрі, қарапайым түсіндірме, мысалдардың көптігі сынды көптеген ерекшеліктерді зерттеу­ шілердің, студенттердің қолданысына сәйкес дайындалған түрде әрі осылайша Шағатай түрікшесі сабақтарында қолданылатын нұсқау­ лық түріндегі өте құнды жұмыс болып табылады. Сонымен қатар бұл зерттеу жұмысы, Қазақстан жағрапиясындағы Шағатай түрікшесі сабақтарында пайдаланылатын оқулықтардың жоқтыңқасыекенінбілдіреотырып,осытұрғыда бұлкемшіліктіңорнынтолықтыруда.Түркология саласында осындай зерттеу жұмысына қол жеткізгені үшін доцент З. Шадкам мен PhD доктор Ү. Қыдырбаеваға алғыс айтамыз.

166

МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ - CONTENTS
1-бөлім	Section 1	Раздел 1
Тарих	History	История
Dauyen D.B., Kudaibergenov T.
The growth of China’s internet technologies and digital economy............................................................................			4
Джалилов З.Г., Батырхан Б.Ш.
Исламское правление в Иране: идеологические основы......................................................................................			18
Duisekina A.B., Ashinova Zh.Y.
China-Kazakhstan: cooperation and innovation in education as part of the Belt and Road initiative.......................			26
Жекенов Д., Джакубаева С., Азнабакиева М.
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі дағдарыс және жаңа әлемдік тәртіп: Қытай дәуірі.............................			34
Жумажанова Ф.Т.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы діни зерттеулер.....................................................................................			42
Мажиев Г.Ж.
Влияние аль-Фараби на поэзию арабской мудрости.............................................................................................			53
Мансұров Н.Б., Темірханов Б.Н.
Абай қара сөзіндегі ғақлиат тасдиқат ұғымы........................................................................................................			63
Baibussinova N.K.
Gulf countries trade relations with the United States.................................................................................................			71
Khasanov N.
Alisher Navai about KhojaAhmadYassawi and his followers..................................................................................			82
Kanafyeva Sh.Y., Turar A.S.
The status of women in the national Indian tradition.................................................................................................			88
2-бөлім	Section 2	Раздел 2
Филология	Philology	Филология
Ахметбекова А.К., Жиекбаева А.Б., Сейтметова Ж.Р.
Араб саяси дискурсындағы метафораны аудару ерекшеліктері..........................................................................			94
Али Акар, Өтебеков С.
Диуани Хикметтің морфонологиялық сипаты (Көкшетау нұсқасының негізінде)............................................			107
Атабай Б.А., Мұсабаева Ұ.К.
Қазақ және араб паремияларындағы «туысқандық қатынас» концепті..............................................................			116
Көптілеуова Д.Т., Жумадилова А.Е.
Қазіргі кездегі палестина әдебиетіндегі ұлттық бірегейліктің көріністері ........................................................			124
Muratova K.E., Akhapov E.A.
Features of the translation of elliptical utterances in the spoken Japanese language.................................................			132

167

Ocпaн Н.A., Кoкeeвa Д.М.
Үндіcтaнның мeмлeкeттік тілінe қaтыcты мaңызды мәceлeлeр...........................................................................		140
Baloğlu S.
Structural examination to the adverbs ın Ömer Seyfettin’s storıes............................................................................		147
Turumbetova L.A.
The Impact of Globalization on the Oriental Languages, Education and Culture.....................................................		154
Пікір	Book review	Рецензия
Джерен Кабадайы
Шағатай тіліне кіріспе (Оқу-әдістемелік құралы)	.................................................................................................	164

168