otvety_na_gossy
.pdfазалары маналары мисаллер Айырыджы изалав Узун бойлу адам,эвель манъа расткельмеген,коюмизде пейда олды.
Тамамлайджы конкретлештирюв Бизни,мени ве аркъдашшымны,яхшы окъугъанымыз ичюн мукяфатладылар.
Ал Изалав, айырыджы эмиет берюв Андан,узакътан,анълашмаъан давушлар эшитиле эди.
Джумленинъ айырылма азалары Алфииль айланмасы Талебелер,чанталарны ерге къоып,терек талдасына чекильдилер.
Теркибинде мунасибетчилер олгъан сѐз айланмалар(сонъ,киби,коре,алда,деп) Дерске кеч къалмайым деп,акъшамдан чанълы саатны къурдым.
Айырылма сѐз айланмалары джумледе чешит маналарны ифаделейлер ве язувда виргюльнен къайд этилирлер.
90.Фиильнинъ функциональ шекиллери. Фииллер инсан ве предметлернинъ иш-арекетини ве булунгъан алыны бильдирелер ве не япа? не ола?не япаджакъ?не япты?не олды?не япкъан? суаллерге джевап бере.
Фиильнинъ мусбет ве менфий шекллери
Мусбет шекили Менфий шекили алды алмады берди бермеди
баргъан бармагъанъ Фиильнинъ менфий шекилинде -ма- -ме- ялгъаалары къошула.Менфий манаы
къуветлендирмек ичюн ич дереджелиги къошулыр.Меселя: ич де динълемей.Иш-
арекетининъ лакъырды этилип тургъан вакъыткъа мунасибетине коре фиильнинъ учь заманы бардыр.
Кечкен заманы: не япты?не олды?не япкъан?не олгъан?
Меселя:сачты,осьти,кельди,сачкъан,оськен,язгъан,кельген;
Шимдики заманы: не япа? не ола?
Меселя: сача, осе,язмакъта,кельмекте;
Келеджек заманы: не япаджакъ?не оладжакъ?
Меселя:сачаджакъ,оседжек,сорар,язар.
Фиильнинъ бирикмесининъ баш сѐзю фиильнен ифаделенир.Фииль бирикмесинде баш сѐзю сыфатфииль ве –макъ-, -мек-ялгъамалы исимфиильнен ифаделенир.Таби сѐз
исим,сайы,алфииль исимфиль сыфатфиииль,замир,зарфларнен ифаделенип келир.Меселя:
эвден чыкъты,ятып окъмаъ,тез кельмек.
Исим+фииль=мектюп окъуй;
сайы+фииль=дѐрт букленди;
замир+фииль=менден ишитмесин;
зарф+фииль=чокъ алды;
сыфатфииль+фииль=айикъардже япты;
Сыфатфиильге эм фииль,эм сыфат хусусиетлери аиттир.Сыфатфииль джумледе исим огюнде келип айырыджы ола.
Алфииль+фииль=турып окъуйым;
-ып- -ип- ялгъамалардан дудакълы укюм сюрмей.Менфий шекильдеки фиилерге –ып- -ип-
къошулгъанда,-ма- -ме- ялгъамалардан сонъ й пейда ола:бармайып,кельмейп.
Фииль+фииль=кельди де кетти;
Исимфиль+фииль=эм иш-арекетнинъ умумий адыны бильдирелер.
Исимфииллер исимлерге аит олгъан чокълукъ,мулькиет,келиш ялгъамаларыны къабул эте.Меселя:сорав+лар,клюв+им,кельмек+нинъ
96. Къырымтатар тилинде ярдымджы сѐз чешитлери.Ярдымджы сѐз чешитлери там маналы сѐзлер арасындаки мунасибетлерни ифадейлер.Там маналы сѐзлерге къошулгъанда,тюрлю маналарны бильдирелер.Ярдымджы сзлер айры алда джумле азасы олып кельмейлер.Ярдымджы сѐз чешитлери учьке болюнелер:мунасибетчилер.багълайджылар,дериджеклер.
Мунасибетчилер ичюн иле киби дайын сайын къадар берли таба сонъ –нен гъайры коре гъалебе ичюн
къая киби асыл мунасибетчилер кунь сайын къардашымнен берабер
дагъгъа тараф озен бою исим мунасибетчилер иш башында
Багълайджылар ве эм амма лякин да де
я ки чюнки эгер ѐкъса яхут Тизме багълайджылар
Меселя:оджа ве талебе субетлешер(къошувджы);
мен чокъ бекледим,лякин достум бугунь кельмеди
(къаршы къошувджы);
о,я оджа, я эким олмагъа истей(айырыджы);
сынъырсыз чѐльде не бир терек, не бир эв корюне
(инкяр).
Табили багълайджылар Меселя: Мен бугунь сизге баралмам, чюнки язма ишке азырланмакъ керек(себеп);
Бу оюнынъ эсас шарты шу ки, адам пек тез джвапланмалы (тенъештирюв изалав);
Эгер разы олсаныз,театрге берабер барайыкъ
(шарт).
Демек ки тизме багълайыджылар джумле азаларны я да тенъ мунасебетте олгъан джумллерни бири-бирине багълайлар, табили багълайыджылар исе, муруккеп джумле теркибиндки джумлелерни бирине табилиме ѐлнен багълайлар.
97. Къырымтатар тилинде фразиологик бирикмелери.Там маналы сѐзлер озьара бирлешип,учь тюрлю бирикмелерни тешкиль этелер: сербест б.,тургъун(фразиологик) б.,
ве муреккеп сѐзлери.Оларны бири биринден ашагъыдаки хусусиетлер фаркъланалар:Сербест сѐз бирикмелернинъ теркибиндеки сѐзлер лексик маналарны бутюнлей сакълап келирлер.Муреккеп сѐзлернинъ ве фразиологик бирикмелерни тешкиль эткен сѐзлер исе бирлешип, янъы бир мана мейдангъа кетирлер.
Меселя: Сербест сѐз бирикмеси:гузель къыз;башы агъыра.
Муреккеп сѐз:къыз торун;баш къафаы.Фразиологик бирикме:козьден кечирмек;баш кутьмек
98. Беян язулув усуллары.
1.Метини окъумакъ.
2.Метининъ мевзусынен багълы сѐз ве ибарелерни сечип алмакъ. 3.Беяны насыл нутукъ чешитинде язылмасы(икяе,тариф,фикир этюв). 4.Насыл нутукъ услюбинден къуланмасы(лакъырды,бедиий). 5.Беяны планы тизмек.
6.Беяннынъ къысымларны озьара багъламакъ,ичюн насыл сѐзлер,ибарелер, джумлелерни
къулланмасы
114.Къырымтатар тилинде джумленинъ тизилине коре чештитлери.Бир я да бир къач сѐзден ибарет олгъан ве там мананы ифаде эткен нутукънынъ бир къысымына джумле дейлер.Эр бир джумле онъа аит олгъан интонациянен айтылыр:икяе,суаль,эмир,нида.Джумлелер озь тизилине коре беш чешитке болюне.
Джумлелернинъ чешитлери макъсадына коре тизимине коре къайсы бир баш
икяе,суаль,эмир адий,муреккеп азасына коре эки ве бир теркипли
экинджи дередже азаларынынъ эмоциональ ренкине олувына коре коре кениш,кениш олмагъан нида
20.Сѐйлев мучелери.Оларнынъ сес япылувнынъ иштирак этювини.
Нутукътаки сеслернинъ пейдаолувында иштиракэткен мучелерге сѐйлев мучелери дейлер.Сѐйлев аппараты беш къысымдан ибареттир.
1.Нефес аппараты - акъ джигер,перде(диафрагма),бронхлар,нефес ѐлу(трахея).Нефес аппараты озюнден юкъарыда ерлешкен сѐйлев мучелерине ава акъымыны еткизмек ичюн хызмет эте.
2.Богъаз бошлугъы - алкъасиман,пирамидасиман кемирчиклер ве сес безлери(теллери)
ерлешкен къысым.Нефес аппаратындан кельген ава акъымы богъаз бошлугъындаки сес безлерини тертип кечювиндеки давуш пейда ола.
3.Агъыз бошлугъы – тиль,уфакъ тиль,танълай,тишлер ве дудакълар.Шувултысы пейда ола,шунынъ ичюн агъыз бошлугъы шувулты менбасы дейлер.
4.Бурун бошлугъы – базы сеслернинъ, айырыджа ренк болювде иштиракъ эткен къысым.М, н,нъ сеслерни мейдангъа кельгенде акъ джигерден чыкъкъан ава бир къысымы бурун бошлугъындан кече ве нетиджеде къошма тон пейда олып сеске къошула. 5.Меркезий сирнъор системасы – бу система сѐйлев мучелерни арекетке кетире ве шу арекетини идаре эте.