Жоламан .Д ТГП (6)

соттыœ Пленумы, нормативтiк актiлер шыƒаратын мемлекеттiк органдар, заœгерлер, ƒылыми •йымдар мен ƒылыми •ызметкерлер.

•аза•стан Республикасы Конституциялы• кеœесi 72-баптыœ 1–тарма- ƒыныœ 2–3 тарма•шалары негiзiнде Парламент •абылданƒан заœ дардыœ немесе халы•аралы• шарттардыœ Конституцияƒа с¾йкестiгiн •арап тŸсiнiк бередi. 72-баптыœ 2-тармаƒыныœ негiзiнде, егер 78–бап•а с¾йкес со т •олданылуƒа тиiстi заœ немесе šзге де нормативтiк-•••ы•ты• акт Конституциямен баянды етiлген адамныœ ж¾не азаматтыœ •••ы•тары мен бостанды•тарына н••сан келтiредi деп тапса, iс жŸрг³зудi то•тата т•руƒа ж¾не осы актiнi конституциялы• емес деп тану туралы •сыныспен Конституциялы• кеœеске жŸгiнуге мiндеттi.

•аза•стан Республикасыныœ жоƒарƒы соты барлы• соттарды œ заœдарды •олдану практикасын зерделейдi ж¾не оны •олдану м¾с елелерi бойынша Республика соттарына басшылы• тŸсiнiк бередi.

Парламент •абылдаƒан заœдар он кŸннiœ iшiнде Республика Президентiнiœ •ол •оюына берiледi. Президент •сынылƒан заœƒ а он бес ж•мыс кŸн iшiнде •ол •ойып, оны жариялайды немесе •ате болса оны •айтадан тал•ылап, дауыс•а салу Ÿшiн •айтарады. М¾жiлiстiœ т•ра•ты комитетiнде •арсылы•ты •араудыœ •орытындысы бойынша Республика Президентi депутаттардыœ •сыныстарын ескере отырып, заœн ыœ т•тас не оныœ тиiстi жекелеген баптарыныœ редакциясы туралы šзi бiлд iрген •арсылыƒын šзгертуге ха•ылы.

Егер Парламент ¾р Палата депутаттары жалпы соныœ Ÿштен ек iсiнiœ кšпшiлiк даусымен заœ т•тас немесе оныœ тиiстi жекелеген баптары бойынша б•рын •абылданƒан шешiмдi •уаттайтын болса, Республи ка Президентiнiœ •арсылыƒы ескерiлген болып есептеледi. Прези дент оƒан жетi кŸн iшiнде •ол •ояды. Егер Президенттiœ •арсылыƒы ескер iлмесе, сол Президент •сынƒан редакцияда •абылданады деп есепте ледi.

•••ы• нормаларын тал•ылаудыœ, тŸсiнiк берудiœ •ажеттiлiгi олардыœ белгiлерiнiœ, сырт кšрiнiстерiнiœ ерекшелiктерiне байланысты. ½ рбiр

•••ы•ты• жŸйе •оƒамдаƒы •атынастардыœ белгiлi бiр саласын реттейдi. Б•л жŸйе-салалардыœ šзiндiк ерекшелiгi болады. •••ы•ты• норм аны на•тылы •атынас•а •олданƒанда оныœ ерекшелiктерiне байла нысты кейбiр жаƒдайларды аны•тау •ажеттiлiгi •олданылатын •••ы•ты• норманыœ маƒынасы •андай екенi туралы сауалдар туады. Сол сауалдарƒа •••ы•ты•

норманы тал•ылау, тŸсiнiк беру ар•ылы д•рыс жауап берiп, нормативтiк актiлердiœ д•рыс •олдануын, орындалуын •амтамасыз етуге б олады.

•оƒамды• šмiрде жаœа •атынастар пайда болып отырады. Олар ды

– 181 –

заœ дер кезiнде реттеп Ÿлгермеуi де мŸмкiн. Бiра• м•ндай •аты настарды •олданылып жŸрген заœныœ мазм•ны •амтуы ы•тимал. Б•л жаƒд айды да •••ы•ты• норманыœ мазм•нын талдау, тŸсiнiк беру ар•ылы аны•- тауƒа болады. Демек, заœ ••састыƒы бойынша тiкелей кšрсетiлмеген •оƒамды• •атынастарƒа •олданылуы мŸмкiн.

ТŸсiнiк беру •ажеттiлiгi •••ы•ты• норманыœ сырт•ы ресмилендiрiлуiнiœ, тiлiнiœ ерекшелiгiне байланысты да тууы мŸм кiн. Кейде •олданылƒан сšздiœ, бiрнеше маƒынасы болады. Мысалы, “мiндет”, “•ажет”, “солай iстеу керек”, “тыйым салу”, “•а•ылы”, “iстей алады” т.с.с. •••ы•ты• норманы на•тылы •атынас•а •олданƒанда осы жаƒдайды да ескеру керек болады.

Šмiрде халы•тыœ кšпшiлiгi нормативтiк актiлердi толы• тŸсiне бермейдi. Сонды•тан, мемлекеттiœ тиiстi органдары •абылданƒ ан нормаларды халы•тыœ тŸсiнуiн •амтамасыз ету Ÿшiн Ÿг³т-насихат ж• мысын жŸргiзiп норманы ¾ртŸрлi тŸсiнуге жол бермеуге тырысады. ТŸс iнiк берудiœ екi тŸрi болады: ресми тŸсiнiк беру, бейресми тŸсiнiк беру. Ресми тŸсiнiктi мемлекеттiк орган бередi, оныœ тŸрлерi:

1.Нормативтiк тŸсiнiк беру – б•л тŸсiнiктiœ •орытындысы •аулы, инструкция тŸрiнде шыƒады, оныœ мемлекеттiк заœды кŸшi болады . Б•л •аулы – инструкцияларды кšп жаƒдайда •олдануƒа болады.

2.Казуалды• тŸсiнiк беру – б•л тŸсiнiк беру тек бiр м¾селенiœ кšлемiнде ƒана берiледi. Бас•а iстерге оныœ заœды кŸшi болмай ды.

3.Сот органдарыныœ ресми тŸсiнiк беруi – азаматты•, •ылмысты• т.б. iстердi •араƒанда нормативтiк актiлердi •алай •олдану турал ы тŸсiнiк бередi. Жоƒарƒы соттыœ ресми тŸсiнiгi барлы• соттарƒа заœды кŸшi болады.

4.•кiмшiлiк органдардыœ тŸсiнiгi – šздерiнiœ ••зырындаƒы м¾сел е- лер бойынша заœ кŸшi бар тŸсiнiк бере алады. Олар šздерiнiœ тŸс iнiгiн нормативтiк актi ретiнде бланкаƒа жазып шыƒарады. Норматив тiк актiлердiœ кемшiлiгi болса немесе •атерлi болса соны тŸзеп жа œартады.

5.ľëìå-ä¾ë, сšзбе-сšз тŸсiнiк беру – заœныœ мазм•ны мен нысан ы- ныœ бiр-бiрiне д¾л тŸсу, тура келу.

6.Шектеулi тŸсiнiк беру – норманыœ мазм•нында бiр шектеудiœ болуы. Мысалы: ж•мыстан шыƒару Ÿшiн соттыœ немесе к¾с³пшiлер • йымыныœ шешiмдерiн³œ керек болуы.

7.Кеœiрек (кеœейтiлген) тŸсiнiк беру – норманыœ мазм•нын кеœейтiœкiреп тŸсiнiк беру. Мысалы: Конституцияныœ кšптеген баптары жалпылама тŸрде берiледi. Ол баптарƒа •осымша заœдар •абыл дану керек. Сонда ƒана м¾селе, толы•, д•рыс шешiледi.

–182 –

8.Аутентакалы• тŸсiнiк беру – нормативтiк актiнi •абылдаƒан мемлекеттiк органныœ šзiнiœ тŸсiнiк беруi.

9.•••ы••а легальды• тŸсiнiк беру – норманы белгiлi мемлекетт iœ органы •абылдайды, ал оƒан тŸсiнiктi бас•а орган бередi.

10.Арнаулы – заœды тŸсiнiк беру – нормативтiк актiлердегi тŸсiнiксiз сšздерге – терминдерге мамандардыœ немесе мекемелердiœ т олы• д•рыс тŸсiнiк беруi.

Ресми тŸсiнiктер арнаулы бланкаƒа жазылып берiледi, оныœ мемлекеттiк заœды кŸшi болады. Оны орындау мiндеттi.

Бейресми тŸсiнiктердi лауазымды т•лƒа емес заœгерлер, мамандар, ƒылыми •йымдар бередi. Б•л тŸсiнiктердiœ заœды кŸшi болмайды, оларƒа сiлтеме жасауƒа болмайды. Бiра• •оƒамныœ жа•сы дамуына, •••ы•тыœ

сапасын кšтеруге, нормативтiк актiлердiœ д•рыс iске асуына р есми емес тŸсiн³ктердiœ маœызы šте зор. Мысалы, ƒалым-заœгерлердiœ заœ дарƒа, кодекстерге, ережелерге берген тŸсiнiктемелерi б•л нормативтiк актiлердiœ орындалуын кšп жеœiлдетедi.

Бейресми тŸсiнiктердiœ екi тŸрi болады: доктриналы• ж¾не жал пылама тŸсiнiктер. Доктриналы• тŸсiнiктердi ƒалым-заœгерлер, т¾ж iрибелi заœ мамандары бередi. Олардыœ •••ы• туралы ƒылыми статьялары, кiтапшалары, монографиялары нормативтiк актiлердi тŸсiнуге, орындауƒа кšп ¾сер етедi. Ж¾не •••ы•тыœ сапасын жа•сартуƒа, •оƒамдаƒ ы т¾ртiптi, заœдылы•ты кŸшейтуге айтарлы•тай Ÿлес •осады.

Жалпылама тŸсiнiктердi заœгерлерден, бас•а т¾жiрбиелi маман дар бередi. Олар Ÿг³т-насихат ар•ылы •алыœ б••араныœ •••ы•ты• нормаларды тŸсiнуiн, орындауын жеœiлдетедi.

•азiргi демократиялы• мемлекет ••ру кезiнде б•л ресми емес тŸсiнiктердiœ маœызы šте зор. Šйткенi б•л iске •оƒамныœ сауатты азаматтарыныœ •атысуына мŸмкiншiлiк туады. Сонымен, ресми емес тŸсiнiктердiœ де мемлекет ж¾не •••ы• теориясын дамытуда рšлi šте зор.

– 183 –

22 –та•ырып. •€•Ы•ТЫ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМI

•оƒамдаƒы барлы• •арым-•атынасты •••ы•ты• реттеу šте кŸр делi; ол кšп салалы, кšп жŸйелi процесс. •••ы•ты• бас•арудыœ екi кŸрделi баƒыты: •••ы•тыœ •оƒамдаƒы •атынастарƒа тигiзетiн ¾серi, ы• палы ж¾не

•••ы•ты• реттеудiœ, бас•арудыœ рšлi. Б•л екi процестi •осып айт•анда – •атынасты •••ы•ты• реттеудiœ, бас•арудыœ механизмi дейдi.

•оƒамдаƒы •атынасты •••ы•ты• реттеу механизмi ••рылымын ыœ элементтерi: •••ы•ты• норма, •••ы•ты• •атынас ж¾не заœды • ••ы• пен мiндеттiœ орындалу туралы актi.

1)•••ы•ты• норма ар•ылы •оƒамдаƒы заœдылы•тыœ, т¾ртiптiœ т алабы, мазм•ны, шеœберi, мŸдде-ма•саты аны•талады; олардыœ орын далу баƒыттары, жолдары, т¾сiлдерi кšрсетiледi. Егер д•рыс орында лмаса жауапкершiлiктiœ тŸрлерi кšрсетiледi.

2)•••ы•ты• •атынас ар•ылы субъектiлердiœ ара-байланысын мŸ ддема•сатын, •••ы• пен мiндеттерiн аны•тап, бiлiп отырады. Ол мŸд де-ма•- саттарды •андай нормативтiк актiлер ар•ылы iске асырады; •а тынастыœ басталуы мен ая•талуы кšрсетiледi.

3)Заœды •••ы• пен мiндеттiœ орындалуы туралы актiде – •атына стыœ толы• орындалып, ая•талуы; мŸдде-ма•саттыœ екi жа•ты iске ас уы; д•рыс орындалмаса – кiм кiн¾лi себептерi кšрсетiледi, оны тŸзеу, орындау жолдары аны•талады.

Осы Ÿш элементтерге с¾йкес •атынасты реттеу механизмi Ÿш кезеœге бšлiнедi: •атынастыœ басталуы, ол •атынасты реттеу Ÿшiн жаœа норманыœ šмiрге келуi, субъектiлердiœ •••ы•тары мен мiндеттерiнiœ орын далуы.

•оƒамды• •атынасты •••ы•ты• реттеу механизмнiœ жа•сы сап алы ж•мыс ат•ару Ÿшiн субъектiлердiœ рухани сана-сезiмi, •••ы•ты • бiлiмi, маманды• т¾жiрибесi жоƒары дережеде болуы •ажет. •••ы•ты• сапасы да жа•сы, халы••а тŸсiнiктi болуы керек.

•••ы• шыƒармашылы• процесi жа•сы жŸргiзiлсе, •••ы•ты• норм а- лардыœ да сапасы жа•сы болады. Сапалы нормаларды тŸсiну де жеœiл, орындалуы да оœай. Сонды•тан, осы сапалы процестер •••ы•т ы• реттеу механизмнiœ ж•мысын жа•сартуƒа кšп Ÿлес •осады. •••ы• •оƒ амда зор •ызмет ат•арады. Ол •оƒам šмiрiнiœ барлы• салаларына, ж¾не а дамныœ šмiрiне šзiне т¾н ¾дiстермен жаƒымды ¾сер етедi. •••ы•ты• сая си •ызметi •оƒамныœ барлы• саласынан бай•алады. •••ы•ты• экономикалы• ¾леуметтiк, т¾рбиелiк, м¾дени ж•мыстарыныœ ¾серi šте мол. Ос ыларƒа •оса •••ы• мемлекеттi, •оƒамды ж¾не азаматтардыœ заœды мŸ дделерiн •орƒау •ызметiн де жŸзеге асырады.

–184 –

Заœи мiнез-••лы• ар•ылы •оƒам бас•арылады, азаматтардыœ • ••ы•тары мен бостанды•тары жŸзеге асырылады. Заœи мiнез-••лы• де генiмiз

– •••ы•ты• нормалардыœ н•с•ауларына с¾йкес келетiн жеке т•лƒаныœ мiнез-••л•ы.

•••ы•тыœ ¾леуметтiк ма•саты оныœ ат•аратын •ызметiнен бай •алады. Оныœ •ызметi •оƒамды• •атынастарƒа, адамдардыœ мiнез-•• л•ына, iс-¾рекеттерiне ¾сер етуге баƒытталады. •••ы•тыœ •ызметiнiœ м¾нi, бiрiншiден, •оƒамды• •атынастарды баянды ету, т•ра•тандыру; екiншiден, жеке адамныœ, •оƒамныœ, мемлекет органыныœ зиянды iс-¾реке тiне тыйым салу; Ÿшiншiден –мемлекет адамдардыœ •••ы•тары мен бост анды•- тарын паш етумен •атар, оларды •орƒау жолдарын, ¾дiстерiн, мŸмкiндiктерiн жан-жа•ты •арастырады.

•••ы•ты• реттеу механизмнiœ сапасын жа•сартуƒа •••ы•ты• сана мен •••ы•ты• м¾дениет кšп Ÿлес •осады. •••ы•ты• сана елiмiз дiœ азаматтарыныœ жŸзеге асырылып жŸрген заœдарƒа, оларды колдануƒа, бас•а да

•••ы•ты• ••былыстарƒа сана-сезiмдерiнiœ, кšз•арастарыныœ, пiкiрлерiнiœ, баƒаларыныœ жŸйесi.

•••ы•ты• м¾дениет (кеœ маƒынада) – на•ты жŸйесi м¾дени iс-•и мылы, ¾рекет жасау, оларды жŸзеге асыру ж¾не мемлекет органдарыныœ, лауазым иелерiнiœ iс-¾рекеттерi жšнiнде адамдардыœ жалпы тŸсiнiгi мен пайымдаулары, •••ы•ты• м¾дениет (тар маƒынада) – т•лƒалардыœ •••ы•

туралы ой-пiкiрлерi, сезiмдерi мен пайымдаулары ж¾не де сапалы тŸрдегi •ажеттiлiктерi. Осы •ажеттiлiктер т•лƒаныœ •••ы••а сай мiнез дерiнен, жŸрiс-т•рыстарынан кšрiнiс табады.

½р д¾уiр, ¾р •рпа• šз талап-талƒамына с¾йкес м¾дениеттi •аже т етедi ж¾не сондай м¾дениеттi жасайды. Ендеше, бiз бŸг³нг³ жастарƒ а тек б•рынƒы дŸниенi ƒана орында ж¾не тек сол д¾стŸрде, сол •алпында оры н- да деп талап •оймауымыз керек. Жастарƒа – м¾дени м•раны жа•сы бiл, меœгер ж¾не оны šз д¾уiрiœе сай етiп пайдалана бiл, жетiлдiр, ал ƒа дамыт деп талап •оя бiлу •ажет. Егер жас буын м¾дени м•рамызды жетiк бiлсе, оны шыƒармашылы•пен пайдаланып, жаœа •лтты• м¾дениет жас аса, •аза• хал•ыныœ рухы да м¾дениетi де зиянды жаhанданудыœ шылауында кетпесi аны•.

Республикамыз егемендiк алып, мемлекеттiк т¾уелсiздiгiмiз šм iр а•и•атына айналды, шамамыз келгенше оны жаœƒырту ж¾не пай далану кŸн т¾ртiбiне •осылды. Šзiне ƒана т¾н •••ы•ты• сезiмi, к••ы•ты • •ƒымы ж¾не танымы хал•ымыздыœ жанында. Ендi šзiнiœ осы бiр ерекшел iгiн – •лтты• •••ы•ты• м¾дениетiн – ескерудi ж¾не соƒан назар аударуды талап етуде.

– 185 –

•азiр •аза•стан Республикасыныœ ¾лемдiк кауымдасты•таƒы орны šзгеше. Дербес мемлекет есебiндегi оныœ дŸниежŸзiлiк мемлек етаралы• •атынастаƒы салмаƒы айыры•ша. Елiмiздiœ осы жаœа орнын б аянды етудiœ негiзгi жолы, оныœ егемендiгiн ныƒайтып, т¾уелсiздiгiн арттыра тŸсу, сšйтiп, б•л ••ндылы•ты хал•ымыздыœ ма•сат-мŸддесiне ж¾не игiлiгiне •ызмет еткiзу екендiгi даусыз.

•азiргi таœдаƒы республика ƒылымыныœ даму баƒыт-баƒдары д а осы айтылƒан ж¾йттерден туындайды. Заœ ƒылымын, оныœ iшiнде д¾с тŸрлi •лтты•, •••ы•ты• м¾дениеттi зерттеуге арналƒан iзденiстер дiœ алдында да тыœ кšкжиектер ашылуда. Оларƒа жаœа талаптар •ойылуда, жаœа т•ƒырлар, кšз•арастар айтылуда. €лтты• сананыœ •айта тŸлеуi, соƒан сай •лтты• •••ы•ты• сана-сезiмнiœ де оянуы, билер институттары ныœ жандануы айтылƒан ойыœызды •уаттай тŸседi.

½дет-ƒ•рып•а негiзделген •••ы•ты• жŸйе мемлекет заœдарым ен тŸзелген •••ы•ты• жŸйеден šзгеше ••былыс. Б•л šзгешелiк ¾ дет-ƒ•рып

•••ыƒыныœ тарихи контексiнде, ¾леуметтiк-саяси астарында, рухани бастауларында, принцип-•аƒидаларында, šмiрнамалы• ••ндылы•тарында, адамƒа ¾сер ету ерекшелiктер³нде, ¾дет •••ыƒы šзiнiœ iшкi м ¾нi ж¾не мазм•ны, сырт•ы тŸр-сипаты, iс-•имылды реттеу ж¾не оƒан ¾сер ету мŸмкiншiлiктерi, жалпы болмысы, яƒни, •андай параметрлерi т•р ƒысынан алса да адамзат м¾дениетiнiœ ерекше туындысы екендiгiне шŸб¾ келтiрмейдi. Сонды•тан, б•л •••ы•ты• жŸйеге, оныœ тарихтаƒы орнына сай кšз•арас, соƒан лайы• зерттеу ¾дiсi ж¾не •ƒым-тŸсiнiктер •ажет.

•••ы•тыœ Ÿш “алтын” тiрегi бар: имандылы•, šмiрдiœ материалд ы• жаƒдайлары ж¾не мемлекет. •••ы•ты• тŸсiнiгi имандылы••а ¾дептiлiкке тiреледi. •••ы• имандылы•, негiзiнде пайда болады. Имандылы• тыœ šзi де адамдар арасындаƒы •атынастарды реттейтiн кŸш. ½рине, и мандылы•тыœ талаптары заœ емес, тек адамгершiлiкке негiзделедi. И мандылы• тек арƒа, •ят•а ар•а сŸйенедi. •••ы•, имандылы•тан н¾р а лады, неƒ•рлым •••ы•тыœ нормалары имандылы• шарттарына с¾йке с келсе, соƒ•рлым олардыœ сапасы да, абыройы да жоƒары болады. Иман дылы•тыœ еœ кŸштi ••ралы – ж•ртшылы•тыœ пiкiрi.

•••ы•тыœ таƒы бiр тiрегi – адамдардыœ šмiр сŸру жаƒдайлары, о лардыœ шаруашылыƒы. Адамзаттыœ šмiр сŸруi šндiрiске байланысты . Šндiрiс тиiмдi, н¾тижелi болу Ÿшiн оны •йымдастыру, оныœ дамуына •ажеттi жаƒдай туƒызу керек. Б•л тек мемлекеттiœ •олынан келедi. Мем лекеттiœ šндiрiске, шаруашылы••а ¾сер ету д¾режесi •оƒамда •алыптас •ан меншiк: тŸрлерiне байланысты.

– 186 –

Мемлекеттiœ •ызметi •••ы• нормаларын •алыптастырумен ая• талмайды, •айта оныœ •ызметi сол с¾тте басталады деуге болады . •••ы•

нормаларыныœ талаптары šздiгiнен жŸзеге аспайды. Оларды ж Ÿзеге асыру Ÿшiн, талаптарын орындату Ÿшiн мемлекет тŸрлi ¾дiстермен сан алуан •ызмет ат•арады. Егер •••ы•ты• нормалардыœ талаптары оры ндалмаса, б•зылса, мемлекет кiн¾лi адамдарƒа тиiстi шаралар •олдан а алады. Сšйтiп, •••ы• нормалары мемлекеттiœ кŸшiне сŸйенiп, жŸзеге а сырылады. •••ы•тыœ тiрегi, онын кŸш-•уаты, абыройы – мемлекет. •••ы• нормалары адамƒа бостанды•, берiп •ана •оймай, сол бостанды•т ы •амтамасыз ететiн кŸшке сŸйенедi.

1995 жылƒы 30 тамызда Республикалы• референдумда •абылданƒан жаœа Конституция •аза•стан Республикасыныœ, президенттiк бас•ару нысанындаƒы бiрт•тас мемлекет екендiгiн ай•ындап бердi. Ата Заœ бойынша мемлекеттiк билiк: заœ шыƒару, заœды iске асыру, заœды •орƒау Ÿш тармаƒы мемлекеттiœ бiрт•тастыƒына, бŸк³л дамуына бiрдей жауапты.

•аза•стан Республикасыныœ Конституциясына с¾йкес бiрнеше Президенттiœ Заœ кŸшi бар жарлы•тары šмiрге келдi:

–•аза•стан Республикасыныœ Президентi туралы – 26 XII 1995 ж;

–•аза•стан Республикасыныœ Парламентi ж¾не оныœ депутат тарыныœ м¾ртебесi туралы – 16 X 1995 ж;

–•аза•стан Республикасыныœ Ÿк³мет³ туралы – 8 XII 1995 ж.

Осы заœдар ар•ылы елiмiзде демократиялы•, •••ы•ты• ж¾не ¾леуметтiк мемлекеттi ••рып, бас•арудыœ •азiргi заманныœ негiздерiн жасады. Сондай-а• республикада сот-•••ы• реформасын кезеœ -кезеœ- мен жŸзеге асыру ма•сатында Президенттiœ 1995 ж. желто•санда •абылдаƒан “•аза•стан Республикасындаƒы соттар ж¾не судьялардыœ м¾ртебесi туралы”, “•аза•стан Республикасыныœ прокуратурасы тура лы” заœ кŸшi бар жарлы•тары сот-•••ы• жŸйесiн нары•ты• экономика жаƒдайында жетiлдiруге айры•ша ы•пал еттi. Прокуратура органдарында б •рынƒыдай жоспарлы тексерiске жол берiлмейдi. Заœдардыœ •олдануы на тексерiстi прокурор šз šкiлеттiгi шегiнде тексерiп жŸрг³зу туралы •аулы шыƒарылƒаннан кейiн, Республика Президентiнiœ тапсыруына, заœды б•зушылы• туралы šтiнiштерге, шаƒымдарƒа, хабарларƒа ж¾не бас•а да м¾лiметтерге, заœ б•зушылы• белгiлерiнiœ тiкелей аны•талуын а, жоƒары т•рƒан прокурордыœ тапсыруына ж¾не с•рау салуына байланысты жŸргiзедi.

•••ы•ты• реттеу механизмi Ÿш элементтен т•рады: •••ы•ты• нормалар, •••ы•ты• •атынастар ж¾не заœды •••ы•тар мен мiндет тердiœ орындалуы туралы актiлер.

– 187 –

1.•••ы•тык нормалар – •оƒамдаƒы адамдардыœ šзара •атынастарын, байланыстарын шешу ережелерiн, ¾дiс-т¾сiлдерiн кšрсетiп , реттепбас•ару Ÿшiн šмiрге келедi. Б•л нормалардыœ заœды кŸшi ¾р-тŸр лi, ¾р деœгейде болады. Ол нормаларды б•лжытпай орындау мiндеттi. •••ы•ты•

нормаларды ³ске асыру тŸрлерi: пайдалану, са•тау орындау, •олдану, б•лардыœ тŸсiнiгi “•••ы•ты iске асыру” та•ырыбында аны• кšр сетiлген. Заœ ƒылымында ж¾не практикада •••ы•ты• реттеу механизмiн ³œ негiзiн ••райтын нормативтiк актiлер – заœдар, нормалар. Субъектiле рдiœ

•••ы•ты• т¾ртiбiнiœ мазм•ны, шеœберi, орындалуы, жауапкершiлiгi нормаларда толы•, кšрсетiлуге тиiс.

2.•••ы•ты• •атынас – б•л •••ы• механизмiнiœ еœ маœызды, еœ •ажеттi элементi. Себебi •атынастаƒы субъектiлердiœ; •••ы•та ры мен мiндеттерi, олардыœ орындалуы сапалы, д•рыс орындалмаса жауапкершiлiк тŸрлерi кšрсетiледi. •••ы•ты• •атынастыœ субъектiлерiне нормативтiк актiлердiœ шеœберiнде толы• бостанды• берiледi.

3.Субъектiлердiœ к••ы•тары мен мiндеттер³нiœ орындалу турал ы актiлерi. Б•л актiлер ар•ылы •••ы•ты• реттеу механизмнiœ оры ндалу ж¾не субъектiлердiœ šздерiнiœ алдына •ойƒан ма•саттарын орындау д¾режесiн, деœгейiн бiлу болады. Егерде субъектiлер орындалу д¾режесiне •анаƒаттанбаса мемлекеттiк органдар кšмек кšр сетуге тиiс.

•••ы•ты реттеу механизмнiœ сапасы ж•мыс жасауы екi м¾селеге байланысты: бiрiншi – •••ы•ты• Ÿг³т-насихатты жа•сы жŸрг³зу, екiншi – халы•ты• •••ы•ты• сауаттылыƒы жа•сы д¾режеде болу. •••ы•ты• реттеу механизмнiœ кезеœдерi екi топ•а бšлiнедi: Заœды iске асыру орг андардыœ ж¾не заœды •орƒау органдарыныœ актiлерi. Ат•ару органдардыœ актiлерi екi кезеœнен т•рады: 1) жарлы•, •аулы, шешiм, б•йры• •абылдау; 2) сол документтердiœ орындалу барысын ба•ылап отыру. Заœды •орƒау органдарыныœ актiлерi Ÿш кезеœнен т•рады: 1) iстiœ мазм•нымен танысу; 2) сол iстi •андай нормаларƒа с¾йкес шешуд³ аны•тау; 3) iстi •арап шешудi ая•тау.

Республикада жŸрiп жат•ан мемлекеттiк ••рылыс ж¾не •••ы•т ы• саладаƒы •айта ••руларƒа халы•ты• •лтты•, сипат, адами ажар ж¾не рухани н•р жетiспейдi. Ал, б•л факторлердi реформалардыœ айным ас šзегi

етпей олардыœ šмiршеœдiгiн •амтамасыз ету šте •иын.

Егемендiгiмiз бен т¾уелсiздiгiмiздi баянды етер саяси ж¾не ••• ы•ты• жаœартулар енгiзу барысында бiз негiзiнен т•рмысы алдыœƒы •атарлы шетел мемлекеттерiнiœ т¾жiрибесi ж¾не Ÿлг³сiне кšп елiктедiк , соларƒа ар•а сŸйедiк. Б•л, бастап•ы кезде бiр жаƒынан, д•рыс та едi. Šй ткенi šркениеттi елдердiœ тарихынан, таƒылымынан Ÿйрену еш•ашан да ар-

– 188 –

ты•ты• етпейдi. Дегенмен, осы “елiктеу кезеœi” •за••а созылы п кеткендей, ал кейiнгi кездерi ол жалта•тауƒа, жарамса•тануƒа айналып бара жат•андай. •анша ••нды болƒанымен шетел т¾жiрибесi ол – шет ел т¾жiрибесi. Оны т•тасымен šз елiмiзге кšшiрiп алу мŸмкiн емес. ½ сiресе, мемлекет ••рылысы ж¾не •••ы• жŸйесi саласында. Сонды•тан, •азiргi таœдаƒы басты мiндет šз хал•ымыздыœ мемлекеттiк ж¾не •••ы •ты• тарихына, табиƒатына ж¾не болмысына назар аудару, соны танып-бiлiп, олардыœ жаœа д¾уiрде жаœа деœгейде дамуына жол ашып, жаƒда й жасау. Себебi šркениеттi елдердiœ šнегесiнен Ÿйренемiз деп жŸрiп бiз šз хал•ымыздыœ šзiндiк саяси болмысы, •••ы•ты• жаратылысы ба р екенiн •мытпауымыз керек. Т¾уелсiз жаœа мемлекетiмiздiœ ж¾не •••ы•ты•

жŸйемiздiœ негiзiнде солар жатуы керек екенiн естен шыƒармау абзал. Тiптен, šзiмiз Ÿлг³ т•тып жŸрген батыс Европа мемлекеттерi, А мерика елi •••ы•ты• šмiрлерiнiœ саласында жŸргiзiлер šзгерiстерге е œ бiрiншi тарихи т•рƒыдан келедi. Олардыœ мемлекеттiк ••рылым, •••ы• , сот жŸйелерiнде д¾стŸр, тарих саба•тастыƒы Ÿлкен рšл ат•арады . Аƒылшындар ¾лi кŸнге дейiн šз елдерiнде 1215 ж. •абылданƒан “Еркiндiк жай лы партияныœ” •олданатындыƒын ма•таныш етедi.

Демек, бiз де šз тарихымызды, д¾стŸрiмiздi •азiргi кŸн талабына лайы•тап •олдана бiлуге Ÿйренуiмiз керек. Šйткенi мемлеттiк, •••ы•ты• жŸйе бейбiт šмiрдiœ, теœдiктiœ ж¾не ¾дiлеттiлiктiœ тiрегi, •айнар кšздерi болуы керек. Ал, теœдiк, ¾дiлеттiлiк •ƒымдары ж¾не ••былыстар ы ¾р халы•тыœ дŸниенi •абылдау, тŸйс³ну, •орыту ерекшелiктерiмен тыƒыз байланысты. Яƒни олардыœ тарихи тŸп-тамырларынан бастау алып жатады ж¾не имандылы•, ар-намыс, •ят секiлдi жанды да т•ны• сезiмд ерiне,

•ƒымдарына барып тiреледi. Ал, б•л тŸсiнiктер, •ƒымдар •айта-• айта šзгере бергендi •абылдамайтын •лт жаныныœ берiк •амалдары. Мемлекет, заœ жŸйесi тŸптеп келгенде адам жаныныœ осы бiр мšлдiр т•ны• тарыныœ •орƒаны болуы Ÿшiн жаратылады. Сонды•тан да, олар šз мiн деттерiн тиiстi деœгейде ат•аруы Ÿшiн сол халы•тыœ жан дŸниесiнiœ тар ихи болмысынан, ерекшелiгiнен айрылмауы керек, ¾ркез šз ••рылымын, сипатын соларƒа сай тŸзетiп отыруƒа тиiс.

Олай болмаƒан жаƒдайда елдегi •••ы•ты• нормалар д•рыс оры ндалмай, •••ы•ты• реттеу механизмi •ызметi нашарлап, •оƒамды• • атынастардыœ орындалуына н••сан келiп, теœдiк, ¾дiлдiк сезiмi мен •ƒы мы кšмескiленiп, тасалануы мŸмкiн. Ал, б•л •оƒамдаƒы рухани šмiр тегеурiнiнiœ ¾лсiреп, оныœ итеграциялы• мŸмкiндiгiнiœ бейтара птануына жол бередi.

– 189 –

23 – та•ырып. •€•Ы• Б€ЗУШЫЛЫ• Ж½НЕ ЗАŒДЫ ЖАУАПКЕРШIЛIК

1. •••ы• б•зушылы•тыœ себептерi, тŸрлерi

•оƒам ¾р•ашан т¾ртiпке негiзделiп, ар•а сŸйеп •алыптасып, тi ршiлiк етедi. •оƒамда т¾ртiп болмаса, ол ••лдырайды, яƒни, келешегi б олмайды. М•ны адамдар ежелден-а• жа•сы тŸсiнген. Сонды•тан да •оƒ амда т¾ртiп орнатудыœ жолдарын •арастырƒан. Дегенмен, керiсiнше •оƒамды• т¾ртiптi б•зуƒа бейiм азаматтар да аз болмаƒан.

Осыдан келiп – •••ы• б•зушылы• орын ала бастады. •••ы• б•зу - шылы• – •оƒам šмiрiне т¾н дерт. Адам баласы šмiр сŸрген ортада ол да ¾р•ашан орын алады. Б•л объективтiк ••былыс.

•••ы• б•зушылы• заœды, оныœ •аƒидаларын •••ы•ты• нормала р жŸктеген мiндеттердi б•зу, тыйым салынƒан ¾рекеттердi жасау. Ол адамдардыœ iс-¾рекетi, •ылыƒы, мiнезi немесе ¾рекетсiздiгiмен сипат талады. Адам šзiнiœ iс-¾рекетi, •ылыƒы ар•ылы бас•а адамдармен, •оƒам мен, мемлекетпен •арым-•атынас•а тŸседi. Заœ б•зушылы• адамныœ мiнез- ••л•ы ар•ылы бай•алады. Адамныœ ой-желiсi заœмен реттелмей дi. Бiра• •андай да болсын iс-¾рекет, мiнез-••лы•, ойдыœ, сана-сезiмнiœ •атынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдыœ елегiнен šтiп, ба•ылауында болады. А•ылы д•рыс адамныœ iс-¾рекетi ерiк пен ойдыœ ар•асында жŸзе ге асырылады. Демек заœды б•зушылы• •оƒам мен жеке т•лƒаларƒа з иян келтiретiн ж¾не •••ы•ты• нормаларƒа •арсы ¾рекет немесе ¾ рекетсiздiк болып табылады. ½рекет – б•л •••ы• нормаларыныœ iс-•имыл жа сай отырып жŸзеге асуы, ал ¾рекетсiздiк •••ы• нормаларыныœ тал аптарын еш•андай iс-•имыл орындалмаса да б•зу ар•ылы орын алады.

•••ы• б•зушылы• •••ы•ты• нормалар •орƒайтын мŸддеге н•• сан келтiрiп •оƒамныœ, жеке адамныœ мŸддесiне зиянын тигiзедi, бе лгiленген

•••ы•ты• т¾ртiптi б•зады, •••ы•ты• нормалардыœ талаптарын орындамау н¾тижесiнде т¾ртiп б•зылады, •оƒамды• •атынастарƒа н•с•ан келедi, белгiлi бiр игiлiк, ••нды зат жоƒалады, адамныœ šмiрiне, денсаулыƒына, рухани сезiмiне зиян келтiредi.

Азамат šзiне жŸктелген мiндеттердi орындаса немесе •••ы•т ары мен бостанды•тарын пайдалана алса, м•ндай iс-¾рекет азамат•а да, •оƒамƒа да пайдасын тигiзетiнi сšзсiз. Азаматтар заœда белгiленген м iндеттерiн б•лжытпай орындаса, •оƒамда заœдылы• орнап, •••ы•ты• т¾рт iп са•талады. Азаматтар šз •••ы•тары мен бостанды•тарын тиiмдi пай далана

– 190 –