Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны

1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны

131

53. Прааналізуйце замену гука |л| гукам |ў|.

1. Каза кі, саўда ты выганя лі на с с ха таў (Гуды Лід.).

2.Дзі сьЮ рас Са шайна таўку шкупае халі(Караневічы Гродз.).

3.Паўко ўнікідрапану лісра зу, аш пы лкурэ ў(Кордзікі Бераст.).

4.Дзе там купа цца: вада ў са жаўцычо рная(Сонічы Гродз.).

5.У на шайсажа ўцыране йадно жа бывялі ся, а цяпе ру са жаўку запусьці ліка рпа(Каробчыцы Гродз.). 6. Трэ бакіўб а павесу сіцьпат сто львышэ ,йвы сахнятады да сьвя таў(Янапаль Воран.).

54.Ахарактарызуйце дыялектныя фанетычныя асаблівасці канчаткаў займеннікаў і прыметнікаў.

1.Радзі ласяў Слабадзе Смарго нскавараёна (Ашмяны Ашм.).

2.Мяне вязьлі, а з друго габо ку– яво, у царкве сустрэ ліся(Ашмяны Ашм.). 3. У шко лума маміне ні на ттахаце лапуска ць, ні было адзе цьі абу цьнічаво (Залацеева Зэльв.). 4. Ну нічаво ні было, то лькі каро пкасьпі чак(Даўбенкі Шчуч.). 5. Ну ўжо яны сядзя ць, тады во зьметам хто чыё, бярэ цьат ка ждавояко ета мшто і пыта юцца: «Адгада ,йякі фа нт» (Вялікія Яцыны Астр.). 6. Пра ўдука жуц: з ве лькавагро мумалы до шч(Старая Руда Гродз.). 7. Ксе нцвы шаў, спатыкну ўна ,смалады ,хдру жбу. Прэ ціве лькаоолта жабы ўшлю п (Дайнава Воран.). 8. Аднаго вае ннаопле ннаота мы на ваті хава лі. Ён уцёк з асфа льту, як гна ліўжэ не мцы(Сухары Гродз.). 9. А браты мае, старэ йшыі мало чшы, пачалí крыча ць, што мы тако гане хо чам, выганя йяо, мы не дамо за яо сястру (Вайкунцы Воран.). 10. Ён не змо хбо лейэ таові дзяць(Вайкунцы Воран.). 11. На гаро дзіўжэ ні сажу нічо о(Індура Гродз.).

55.Знайдзіце прыклады азванчэння глухіх зычных гукаў перад галоснымі і санорнымі гукамі.

1. У ката шпо ны[кіпцюры] бо йкія, мо жаве лькагабацука аблажы ць(Кіралі Шчуч.). 2. Хадзі лагэдыкса мопрасі ла, кап хто мне згара ў(Зарудаўе Маст.). 3. Хадзі лігэ даклю дзямрабі ліза мі скугаро хуці карто плі(Навасёлкі Сл.). 4. Дары ліня гэ дак, як цяпе ,рхто не калігэ дулькідары ў(Нёўда Навагр.). 5. Свэ дарно вы купі ла(Дварэц Дзятл.). 6. Удзе ньпрадзём, а уве чарызьбіра емсяў адну ха туі гра ему фа нда(Таркачы Дзятл.). 7. На Ушэ сьцёбы ўу Шчо рсахфэ ст, або герма шназыва лі(Лозкі Навагр.). 8. Страляні ны

132	Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства

ні было, та gнаў німе цкіхцэ лавёска была (Шурычы Свісл.). 9. Ён зарва ўадну галі нкуме ньшую(Старынцы Бераст.). 10. У шэ йдзісят сёмум го дзізарганізава лізьвяно памо цнікаў, а як ужэ зарганізава лі, адразу правялí забра ня(Старынкі Шчуч.). 11. Я загла сназа яго выхо дзіць. На субо тусваты, а я ш баю ся(Гуды Лід.). 12. А даўне й гэ тагоні было, жылі па тры сямі, і трая кіядзе цібы лі міргава ліся (Паляжын Зэльв.). 13. Ва шВале раяк хо дзіць, на ттовалюга яцца [хістаецца], і ба цьката кхо дзіць(Падгаі Ашм.). 14. Скі ньты гэ тыя тра ндыды адзе ньно вуюсуке нку, што ты гэ тыятра ндыадзяе ш? (Турэц Карэл.). 15. У на су скле петака яцесната, што то лькіадно раgача [ракача, сагнуўшыся] мо жната мчаго набра ць(Беняконі Воран.). 16. Васі льзаўсёды ша пкунабаgе рно сіць, хоць і нізда тната кнасі ць (Верцялішкі Гродз.). 17. Я аж зуме лася, ду мала, згубі лагро шы, ажно яны во дзе былí (Стукалы Маст.). 18. Усе сьвя тыра замадмяча лі, у ха тахзьбіра ліся, сьпява лі(Смаргонь Смарг.). 19. А по бачшэ йсьць ха тназыва ліБатракí, та мадліча лісябяднякі (Чуркі Ашм.). 20. Ту т ба чым, застраgла німе цкаямашы на, і яны ні мо гуцьнія квы яхаць

(Малая Бераставіца Бераст.). 21. Хі базраўні шту южы зьнюсь цяпе рашняй(Малахавічы Гродз.). 22. Ну, сяго няхадзі лі, то сказа лі, каб мы малако вазі лі, але ж на мбо язнона сібе гасуда рсьцьвянны адве тбра ць(Калядзічы Ваўк.). 23. Асма ляць, і гэ туку рыцуто жэна кало ,кі, хто нёс яе, то йнясе яе абра дноаж на сва дзьбу(Жорнаўка Гродз.). 24. Знача лафа йныхло пяц, ду маласа, бу ,ўкрасі вы, стро йны

(Адэльск Гродз.).

56. Знайдзіце прыклады адсутнасці азванчэння глухіх перад галоснымі, санорнымі і звонкімі зычнымі гукамі ў прыназоўніках, прыстаўках і злучніках.

1. А по тымпрые халі забра ліяшчэ ат і хсто хсе на(Першамайск Шчуч.). 2. Пачырване ла, апусьцíла во чы, не атва жвалася зірну цьна су джанага(Нёўда Навагр.). 3. Ка жуць, атдава йруж’ё, а то заб’ём (Морына Іўеў.). 4. Мы длакупíла, але дзе ш ты атмы еш (Пераганцы Воран.). 5. На шстары зусíм зьдзяці неў, у во тмаладзь ідзе, ма ево сімдзісятго ,та на вясе льліска чаз малады мі(Чэхі Астр.). 6. Казо ,ўкап яна вы шлана дво р(Мікелеўшчына Маст.). 7. Ма маве льміперажыва ла, кап на сне мцыза яку юшко дуні пазабіва лі(Семяноўка Бераст.). 8. Ту тму сідзе ціне штарву ць, кап не пакале чыліся(Геранёны Іўеў.). 9. О, гэ таса маегла ўнае бага цтва, і кап здаро ўебыло. Трэ ба, кап ме ждусабо юдо бражылі

1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны

133

іадно аднаму ўступа лі(Ражкі Свісл.). 10. Сказа лі, кап бе гі ні агля дваўсё(Ляхавічы Зэльв.). 11. Бая ліся, кап не мцызно ўне прышлі. Яны і ка жуць, кап мы ўхадзі лі(Парэчча Гродз.). 12. Яго цётка пасва талаяго мне, ка пя за яго ішла за муш, што бу дзядо брожы ця (Ляхавічы Зэльв.). 13. Сусе дзідо брыяў мяне, во я хадзі цьні магу, зрабі цьсабе пат’е сьціні магу, то прыхо дзяць, прынясу цьмне мі ску су пуці кусо кяко ебу лкі(Калядзічы Ваўк.). 14. Усе скака ліпат яго му зыку(Слабены Смарг.). 15. Як ты лькодо шчідзе ці сьне храстае, дык адра зуў патва лівады по ўно(Малая Бераставіца Бераст.).

16. А с цэ рквіе дуцьна вясельё, патво даўмно га(Цырын Карэл.). 17. Прыхо джупат ве чар, захо джуў се нцы(Пагарэлка Карэл.). 18. Калі патлічы ць, то на цяпе рашніча сдзе сьцікаля се мсяткаро ў ве лькіхвыхо дзіць. Ма мама яна сутво хсь сястро ювы гадавала(Енчы Воран.). 19. Даўне йу сямі на ттодзяце йпамно губыло, чалаве ксе м– дзе сяць, усе с бацька міжылі (Монтацішкі Смарг.). 20. Насі лавядро агурко ўс расо лам(Вялікая Мыса Смарг.). 21. Но ччухадзі лімы карто шкуту юс я мыдастава ць(Граўжышкі Ашм.). 22. Заяжа ламаладзёш дый с ро зныхвёсак (Навасады Воран.). 23. Я загла снась і м разысьці ся, хо цьі любі ла(Гуды Лід.). 24. Нава рымчугу нкарто плі с лупі намі, насы племна сто ,лглядзі ш– мі гамразабра лі(Востухава Карэл.). 25. Лапці с або раміпападвя зваем, і на канёх, зна чыць, гуля ць(Некрашэвічы Карэл.). 26. І рабі літакі ква с грыбо ,ўкато ры ва раныбы ,ўяк кру пнік(Парэчча Гродз.). 27. Ну што, мы паду малі, пасаве таваліся ма майусе ўме сьце(Лаздуны Іўеў.). 28. Мы ўдзьвёх с Лі дайпрышлі туды (Граўжышкі Ашм.). 29. Хадзі ліпа ха тахсьбіра лі е жу: курэ ,йя йкі, малако (Рымцелі Смарг.). 30. Усе злы ,язаня тыя, не ма юцьча сусьбіра цца(Навасады Воран.). 31. На мгумно спалі лі,

іво ссгарэ ,ўі бярве ньні, усё пагарэ ла, што было (Геранёны Іўеў.). 32. А по тымрасьбіра ліпа нскімагазі н(Морына Іўеў.).

57.Выпішыце словы з асіміляцыйнымі зменамі гукаў, дайце поўную характарыстыку асіміляцыі ў выпісаных словах.

1. Адны яськіда ліснапы, другі япадно сіліда малаці лкі (Кавалеўшчына Воран.). 2. Быва ,ешто і за маладу югэ такуюба бу паса дзяць, убяру цьу што бе лая, пакры ўкуна галаву ўські нуць, а настая шчаямалада яму сяме сцавыкупля ць(Дайлідкі Астр.). 3. А я ты лькогалаву зьгіна ла, кап ні дало па галаве снара дам, ні было сі лаўухіля цца(Стральцы Маст.). 4. У хаці ўбіра ліпат Вялígдзень, а тады ўжо на Вяліgдзень хадзі ліпа ха тах(Ёдкі Лід.). 5. Пайшла я са

134	Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства

сваёй мало чшайсястро йТа няй(Сямёнаўка Бераст.). 6. Нарэ сьце пачако ўшыпрыхо дзяцьсаве ты(Лаздуны Іўеў.). 7. То ш і і мяшчэ як по мацна шапатрэ мна(Меляхі Іўеў.). 8. Лён мачы ліў рэ ццы, сла лі на бало ці(Мацвееўцы Ваўк.). 9. Ідзі папінну йсьві ня, каб на дво рні вы скачылі(Бабіна Гродз.). 10. Спазьні ласатаму, што на даро зіне ка ава рыязрабíласа, ні маглí амміну ць(Навікі Свісл.). 11. Нава рым карто плісо лянай, накры шымцыбу лі ямо сь селяцца мі, пёнткам пасьці лі(Праважа Воран.). 12. Ой, зо лаццамаё, з І ўяпрыяжжа лі няда ўнадва гало ўныячалаве кіда мяне (Лаздуны Іўеў.). 13. А яшчэ ў гаро ччыкісьці трэ ба(Пасека Дварчаны Воран.). 14. Гало нныяні былí (Нацкава Маст.). 15. По тымне мцыпрыхо дзілідва разы на ты дзянь, забіра ліхле ,пса ла, саgаны, пасьле ньніябо ты(Іўе Іўеў.).

16.Да Велі кеньнядалжны палучы ць(Бібікі Зэльв.). 17. А тады было тру нно(Малыя Азёркі Маст.). 18. Даўне йу спаньні цахпа пя ты хо дзімо(Малькавічы Маст.). 19. У я мухава ліся, у сусе ньнюювёску ўцяка лі(Урцішкі Іўеў.). 20. Бага тыяіду ць, а ты тро хісярэ ньні (Урцішкі Іўеў.). 21. Ужо ўну кзГро ннаяк прые дзя, як уклю чыцьсво й хнітахо ,нта хо цьты с ха тыцяка й(Вялікая Бераставіца Бераст.).

22.Жылі до бро, дру жно, хоць і бе нно(Навасёлкі Сл.). 23. Бе глі парціза ныпраз рэ ку, а во сеньбыла, хо ланножо было (Агароднікі Дзятл.). 24. Дзе цімалы ,яаннэ аннаго ні падыма ,еа ха тузакры яш і е дзяшна ца лыдзе ньза Нёмнам ко пынасі ць(Пагарэлка Карэл.).

25.Ту ттакí бы ўВарыво ,ндо брас па наму ка ртыгра ў(Лаздуны Іўеў.). 26. Ба бік[вабік] невялíкі ро бяць, па рура мачакста вяць, а бы злаві цьсям’ю пчо л(Каробчыцы Гродз.). 27. Да шлю буто касьцю м пажыча лі(Монтацішкі Смарг.). 28. Палама лашчыхе тнікз гаро ду, патапта лаўсю капу сту(Рудзевічы Зэльв.). 29. А ве сялобыло, як на вёссы вясе ле(Сурынка Сл.). 30. Дый дзяўча тыне йкіяне такі я пашлі, распу сныя, з вы брыкаміне йкімі, хло пцылёкка іх зво дзяць (Пасека Дварчаны Воран.). 31. Даха тые халілеххавы мі, і адна грузава ябыла (Дайнава Воран.). 32. Такі бы ўбалба дурны, што ні раска заць(Правыя Масты Маст.).

58.Ахарактарызуйце дысіміляцыйныя змены гукаў у выдзеленых словах.

1. Былі два жале зныяло шкіс саламя нымісяльніка мі(Пасінічы Сл.). 2. Патанцава лі, жанчы ныіх падзя кавалі, далі бру шкіс мо ркаўю(Пасінічы Сл.). 3. Хадзі лімы, пра ўда, усю дыканпа ніяй (Гута Іўеў.). 4. Мы, малы ,япраз акно ў га нкуглядзе лі, пыта ліся

1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны

135

не шта, а по тымсаба куна яго наскава лі(Янчукі Шчуч.). 5. Запрага лі тро яко няйу жняя рку, тады ш кайба йнаўні было (Ходараўцы Лід.).

6.Мо рхвайлячы ўкалі стары, а я гану чунамачу і спа цьля гу(Пераганцы Воран.). 7. На ўве ськалхо збы ўто лькаадзі нтра хтарі адзі н

трахтары ст(Чуркі Ашм.). 8. Я паве злаяго ў Віра цішкіда до хтара

(Пелкаўшчына Іўеў.). 9. Вада сма шнабыла, крыні чна, паку льні асушы лікрыні цы(Падбалоцце Зэльв.). 10. Аш дзевятна ццаць бо нбаўскі нулі(Панікарты Дзятл.). 11. Што са маеле пшае,

андава ласваі мдзе цям, го ршаеандава ламне (Замасцяны Шчуч.).

12.Даўно зьбіра юсяда Лі дызь’е гдзіць(Вялікія Канюшаны Лід.).

13.Мнегэ тыяту фліяшчэслабо дныя, атыказа ла, штобу дуцьце сныя

(Ісаевічы Сл.). 14. Ку хнябыла зьля па наі зьля рабо чых(Новая Спу-

ша Шчуч.). 15. Ат капу стыхло пцыклу сты, ад бацьві нядзе ўкісьві ня

(Бабіна Гродз.). 16. Папідну йкурэ ,йкап у га накні ўле зьлі(Новая Руда Гродз.). 17. Збро хаўся[стаміўся] я сёдня, як Фэ ляпры бы дле

(Васеўцы Ашм.). 18. Та дноты ўзя ўза парася (Валосаўка Навагр.).

19.На ттосало днытво йбулён (Бершты Шчуч.). 20. Ву ньмашы на пале пала[паехала па гразі] пад анба ,рпабяжы папыта йшо фяра, ці ско рабу дзяназа т(Нязнанава Навагр.). 21. Се лаў анто бус,

аанто бус– ту нды-сю нды, ту нды-сю нды(Крапіўна Смарг.).

22.Калíсьусю дынапяхо тахадзі лі,гэтоціпе прывы клінаалто бусах е гдзіць на машы нах(Шурычы Свісл.). 23. Мы былі слабо дныя, ка ждыве чарсабіра лісяна у ліцу(Бяляўшчына Ваўк.). 24. Цяпе рта чо ртаслабадзíў бы таго стала, та кнаста вяць(Клепачы Бераст.).

25.По тумзабра лісяўсе свае і выпіва юць, называ еццавясе да, па вясе дзіто йпрас тры нядзе лівянча юцца(Мікелеўшчына Маст.).

26.Бра тастарэ йшагазабра лі, аста ўсяя адзі ну ха ці, трэ бабыло хадзя йстварабíць, а я паня цяні ме ,ўяк плу хдзяржа ць(Старынкі Шчуч.). 27. Во за распакажу і хпантрэ ты(Сухінічы Маст.).

28.Надварэмаро -смаро ,сабу львацьвіце-цьвіце(Малая Бераставіца Бераст.). 29. Су шанылён бра лідзялі ліна паве сма, бі ліна зямлí пра нікамі, кап трасца памя кла(Пляцянічы Зэльв.). 30. Ха тада шасы блі скостаі ць(Малая Бераставіца Бераст.). 31. Калі пачала сявайна, то ты, сыно ,кбы ўме льшы, чым за расМары нка(Ражкі Свісл.).

32.Падбяжы тро шкіжвяле ,йні памрэ ш, цэ лбу дзяш(Дубаўцы Ваўк.).

33.Жвяле йшамуўсю дыле пяйжы ць(Збляны Лід.). 34. Занясі саке руў шала с[прыбудоўку для гаспадарчых прыладаў] (Белякі

Дзятл.). 35. Ніця шко, нівялі кі клумак (Тужаўляны Гродз.). 36. Прышла каро вас па шыс по ўнымлы мяммалака (Бабіна Гродз.). 37. Патро буйто лькавазьмі мато цык! Даха тытады ні

136	Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства

варача йся(Косцевічы Астр.). 38. Пайду да палікма хера, ха й

астрыжэ (Кіралі Шчуч.). 39. По каскатака яе ст: «Пакуль клу сты ссо хня, худы здо хня» (Новікі Гродз.).

59. Прааналізуйце выкарыстанне ў гаворках прыстаўнога гука |в|, неўласцівае беларускай літаратурнай мове.

1.Вакура тты ў до брыча спрышо ,ўна шыўсе ўжо ў ха це, то пагаво рым(Кальчычы Карэл.). 2. По кульСтэ пкаўпра вілася, ваго ньужэ на сьце ныперашо ў(Сурынка Сл.). 3. Адзі нсядзі цьу вакне, пінну ,еці мілі цані йдзе (Залацеева Зэльв.). 4. Мо йхло пяц прывало кне йкуюлага зіну[галіну] і пасадзі ўля вакна (Валеўка Навагр.). 5. Дзяўча тні хаце лівучы ць, каза лі, дзяўча тамня патрэ бна бы цьгра матным, то лькіхло пцам, кап уме лі, як по йдуцьу ва рмію, расьпіса цца(Востухава Карэл.). 6. Пасьві лая во ўцакаля гасьці нца (Косцевічы Ваўк.). 7. Яшчэ сярэ дзіназімы, а ўжэ вясёнку мо жна адзява ць(Мяшэтнікі Маст.). 8. Бярэ ма цівіко ну, малада яйдзе наўкру гаста лаза ма цераю(Цырын Карэл.). 9. Дзяце йі жанчы н атабра ліў вадзі нбо ,к мушчы н– у другі (Леснікі Лід.). 10. У вадну ха тузо йдзе, у дру гую– ніхто ні дава ў(Ашнаравічы Сл.).

11.Ко жныдзе ньу вадна дзе ўківо чараць, другі дзе ньу друго ўсе пасьбіра юцца(Востухава Карэл.). 12. Пайдзí йшчэ ў вадры нуза дзяру гай: трэ багэ тубума гувы несьціатсю льды спалíць (Равіны Карэл.). 13. Агле дзіласяў хляве, гляджу ў вакно – сябру шкайдзе (Гароднікі Ашм.). 14. Гэто ў вапрэ ліме сяцыпаса ткале субыла (Шчорсы Навагр.). 15. Дае халада Гро дна– адна ў ваўто бусі (Карпаўцы Бераст.). 16. Пíша мо йкумі шчамне пісьмі шча: прыягжа йда міне ў Маскву, я цяпе рачаў ватпуску (Крапіўна Смарг.). 17. А по тым, у вабе ,тужэ ўсе зьбіра лісяў адну ку чу, і ўжэ хто на што спасо бны(Сухінічы Маст.).

60.Растлумачце працэс сцяжэння гукаў у выдзеленых словах.

1. Вабе тпрышлí абе даць, а то рбысаба кіўкра лі(Шчорсы Навагр.). 2. А як ле садзі лі, каштурава лі, па тры стадзяўча ті тры ста хло пцаўвадно мгумне начава лі(Шчорсы Навагр.). 3. Заяхджа ем– гэ табыло пад ве чар– та мвадно сяло (Дабраволя Свісл.). 4. Рэ йказазво ніцьна абе ,та мы водны хпла цішкахбяжымо (Шчорсы Навагр.). 5. Паста віліў бутэ льцысваяго першаку, і пачала ся гаво ркапра жы цеў гэ тае, я кяна, вакупа цыі(Пагарэлка Карэл.). 6.

1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны

137

Акружы лі, загна ліванну ха ту, усе ду малі, што мо пастраля юць, аля тады яшчэ растрэ луні было (Сухары Гродз.).

61. Выпішыце словы з сінкопай. Якія гукі і спалучэнні гукаў страціліся ў сярэдзіне слоў і чым гэта абумоўлена?

1.До ктармянепалядзе ,ўда неў чымшмарава цьво ка(Эймінаўцы Бераст.). 2. Прыбе глана шаГэ ля. Вы, ка жа, сядзіце, паля ньця, што ро біцца(Шурычы Свісл.). 3. Не кмо йба цькоаччыні ўдзьве рыс ха ты, а на паро зістаі цьво ўк(Пасінічы Сл.). 4. Зно ўмы не куха ту паста віліз анны маке нцам(Малыя Азёркі Маст.). 5. Вы дзяў се ні, скі нясаро чку, вы круціць, зно ўна сібе і зно ўу та нцы(Мігдалы Воран.). 6. Наса дзіцьгаро днінывары ць: буракí, цыбу ля, часно ,к пасо ля, мо рка– гэ тапрыва рка(Альхоўка Навагр.). 7. У Калінінгра т мы ў асно ўнаме зьдзілі, с цыбу ляй, с мо ркай(Сухінічы Маст.).

8.Ле тамён плаці ўпа піся тзло тых, а зімо йпа тры ццаць(Вялікая МысаСмарг.).9.Хтоніпае хаў,то йвы граў(ГудыЛід.).10.Працава ць ня хо чуць, а сма чноесьці то кідава й(Вялікая Бераставіца Бераст.). 11. Ціпе рма юўсё: і скаці ну, і дзяце йма ю, і жывёлу ма ю, фсё ма ю, токо здаро ўяне ту(Камяніца Ваўк.). 12. Але не набра ўты х адзна каўта мско котрэ было (Сухінічы Маст.). 13. Ба ло, пры дзя вясна, трэ басьці на по лё, а дзіця мало ё(Паўлава Сл.). 14. Ба ло, за па ншчынаюба батвая ўста няра нянко, падо іцькаро вы, да сьць сьвіня м, паста віцьсаганы ў пе чз вадо юці сьвіну раю(Лаўрыновічы Зэльв.). 15. Гэ тацяпе ракадо бракаро ўкіпа сіць, а ране йшто было: па сіцьне было дзе (Пасека Дварчаны Воран.). 16. Вы палакакала бялі знуў тро хво дах(Мацвееўцы Ваўк.). 17. Во ,нгару, падляцы! Кап я ва сту тні ві дзяла! (Індура Гродз.). 18. Сьвінча захварэ ло, то зафундава лавіціна ру, кап прышо ўпалячы ў(Каробчыцы Гродз.).

19.А быва лотако ,й што і е сьціні було што, а ліна сьвя та, асо беннона Вялі кань, було тро шкі, на ватсма шнагоса ла(Правыя Масты Маст.). 20. Калі саве тызаступі лі, та сказа лімаму старо му, кап бы ўпрэцяда цяляму калхо зі, але ш ён не пайшо ў

(Енчы Воран.).

62.Прааналізуйце прыклады страты гука |й| пасля губных і |л’|.

1. Сьцеражы сяты гэ тагаДзямя на, ён адно й ду мая, кап каго зью дзіць(Багданаўцы Шчуч.). 2. Яму ка жуць, што, му сіць, Дзямя нпаве сіўсё(Пагарэлка Карэл.). 3. Налю цьне йкагааднаго

138	Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства

булёну (Некрашэвічы Карэл.). 4. Вы пюцьбутэ льку, як малады хо ча, то сва тпыта ,ешто даду ць, ці гро шай, ці каня (Цырын Карэл.). 5. Заты мсьвяткава ліЯ на, Пятра, асе ньніясьвя ты– гэ таІля, Спа ,сУспле ня, Вазві жаня(Клепачы Бераст.). 6. Быва ла, як пае дзя куды, дык пра сямю забу дзяцца, а сямя пака жыла ту ту маёнтку (Ляхавічы Зэльв.). 7. У сямі на сбы лачацьвяры :хтры сястры і бра т (Дубна Маст.). 8. А ляй гра ,тусе гаро дытабе пабе, нічо гоні пакі ня (Бабіна Гродз.). 9. У чыгу нмукі, хало днайвады нале ш(Праважа Воран.). 10. Калі ты ўжэ напе са, кап ты смалы напі ўса! (Бершты Шчуч.). 11. Мы сь сямёю пасьці лісе мнядзе ль(Праважа Воран.).

12.Зе лідзьве баха нкіхле ба, нахлёбаліся макаро наў, і адна ка жа, што ўжо ні нагну ся(Залацеева Зэльв.).

63.Знайдзіце ў наступных сказах тыповыя ў гаворках Гродзеншчыны выпадкі адпадзення канцавых гукаў і спалучэняў гукаў

условах.

1.Я такса махачу, кап паступа ліў вы шаяабразава ньня, кане шне, як Бо гда сь, але ўсяро ўна(Ардашы Смарг.). 2. Та м, ка жуць, е сьпад зямлёй прахо д(Дайлідкі Астр.). 3. Му сі, чу цьні два гады дружы лі(Чуркі Дзятл.). 4. Прывязьлі шэ сьвазо ўсало мы (Рышыняты Смарг.). 5. А за раі по езд, ка жа, пу йдзімо(Карпаўцы Бераст.). 6. Яна застала сязно та мжы ць(Мікелеўшчына Маст.).

7.Я ня нка, я ні бы лана по лі, я ў ха ць(Верцялішкі Гродз.). 8. А як хму рно, жану, альбо по знопрыжану, альбо заранё прыжану (Чырвонае Сяло Зэльв.). 9. У ба цькіпапро сяць, то мо да сьць, а мо й не (Азёры Гродз.). 10. А хто яго ве, я ды ўжо і ні по мню(Трокенікі Астр.). 11. Тапе рачкаўжо до бражыве м, у ко жнага– у ха цеі ў хляве, і жыві ныхапа ,яусяго, дзя куйБо гу, до (Куклічы Свісл.).

12.Дзе вачкавыгэ льцвая[гуляе, падскоквае] зь вяро вачкайпа цэ лых дня ,хале ж я ёй кажу: до табе выгэ льцваць, ідзі ся цьза кні гі(Дакудава Лід.). 13. Трэ жы таразду ць[змалоць], мука вы шла(Стукалы Маст.). 14. На шта тоўсё се нозьвёз, за радо шчсы пня(Шылавічы Сл.). 15. Чаго ты ску ксіўся[збянтэжыўся, разгубіўся] та му куто чку, ідзі сюды, ба ,чцётка прые хала, гасьці нцаўтабе прыве зла(Луко-

шына Іўеў.). 16. Варэ цянайпе рвы (Паляцкішкі Воран.).

64.Знайдзіце словы, у якіх адбылося сцяжэнне зычных гукаў. Выпішыце іх групамі паводле характару сцяжэння: цц – ц

упостфіксе зваротных дзеясловаў; цц – ц у суфіксе лічэбнікаў;

1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны

139

дд – д на стыку прыстаўкі і кораня; нн – н у корані слова і на стыку кораня і суфікса.

1. Але ш і на рабо цецэ лыдзе нь, і ў ха цетрэ барабі ць, і хо чацаатдыхну ць(Ражкі Свісл.). 2. Калі адзíн хто вы дарыцца разумне йшы, то памо жажо нтвучы ца(Вялікае Сяло Шчуч.). 3. Прае хаў Ляшча нку, ка жа, пагля ну наза т – аго нь ко ціца (Амбілеўцы Шчуч.). 4. Ну, я кжыве м? Як пры дзеца(Рыча Шчуч.).

5.А ўнідзе льку, ба ло, ба цькомо йзьбіра яцае хацьу Зе львунакірма ш сьвіне йпро даць, мале нкіхпарася ткаў(Лаўрыновічы Зэльв.).

6.Вянча лісяў цэ ркві, ніяко йро сьпісіні было, павянча юцоі вясе ле ро бяць(Шурычы Свісл.). 7. Каго сустрака ,еусі мкла няеца(Дабраволя Свісл.). 8. Жані цана мужы ццыбыло ніганаро во, а жані ца на пане нцыбая ўся(Рось Ваўк.). 9. А я хачу забе хчыпаўгляда ца, ці хло пцыне пью ць(Студзянец Ваўк.). 10. Я кта мты ядзе ціта м жыву ць, ма юца? (Ваверка Лід.). 11. Усе бая ца, гэ тыястарэ нькія людзі чкі, сідзя цьма ткі, ба пкі, дзяду ліўсе па ха тах(Ваверка Лід.). 12. Усе злы ,язаня тыя, ні ма юцьча сусабра ца(Салтанішкі Воран.). 13. Ве чарамуся радзі назьбіра ласяза сто лвячэ раць, а ба цькунасíлі асо бна, гэ тазна чыца, што паважа лі(Енчы Воран.).

14.Не це рпіцазна ць, што та м(Збляны Лід.). 15. Зярно адзяля лі і ко ньміадво зілісало му(Кавалеўшчына Воран.). 16. Лёх гэ ты хло пецадыхну цьпат ку стомі засну ў(Чычыноўшчына Іўеў.).

17.Ця шкабыло жы ць, што адабра лі, то ,ехо цьпо йдзешу калхо ,сто не адава лі(Першамайск Шчуч.). 18. Пато мпачалі ма лаплаці ць– тры цацьты сяч. Да семна цаціле ткаро ўпа сьвіла. Ста латаргава ць у магазі не, чатырна цацьгадо ўтаргава ла(Жытомля Гродз.).

19.Як с пенсіёнскай кні шкай, то ўсё тане й(Радунь Воран.).

20.По тымпасьцяпе нарабі лі зьнялі до брыўраджа й(Старынкі Шчуч.). 21. Ра замс пле ныміняме цкімідвана цацьдне йкапа лі ако пы(Жытомля Гродз.). 22. Во сёня макаро ныпашла купі ла,

ты сячудала (Малая Бераставіца Бераст.). 23. Сёня макля вы дзе нь, тако ямакля ваенадво ’ре (Новы Двор Шчуч.). 24. Цэ лы по сттка лі, да Вялі каня(Мацвееўцы Ваўк.). 25. Даліка тненька падрэ зваюкве ткіі сабацы кіда ю, а ён і папёр у пала ц(Новая Спуша Шчуч.). 26. І тады хучэ йхло пзе ркало, і сама ўцяка яш (Калядзічы Ваўк.). 27. Вазэ былі дзеравя ныя, калёса то нкіяі прарэ звалігэ тузямлю, і ко нямбыло ця шко(Кавалі Бераст.).

28.І та кя хаце лаяго ўві дзяць, што здае ца, кап ве даладаро гуда яго ха ты, то пашла пяшко м(Вайкунцы Воран.).

140	Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства

65. Параўнайце вымаўленне выдзеленых слоў у гаворках і літаратурнай мове. Растлумачце пазіцыйныя змены гукаў у гэтых словах.

І. 1. Сёньня ўжэ апачэ [ачэпы] лажы цьбу дуць(Прывал-

ка Гродз.). 2. І штаны ў гамазы некупі лі(Караневічы Гродз.).

3.Ну а ціпе ружэ нізамагла, прышла ста расьць(Алешавічы Маст.).

4.Ён на свапшчэ незнавíдзеў пасьля гэ тага(Пеляса Воран.). 5. Кручу, кручу ключо м, і нія кні адымка яццазамо к(Бабіна Гродз.). 6. Стары я

каршпе ты [шкарпэткі] ўжэ пранасі ліся (Каробчыцы Гродз.).

7.У ралку сёдня цэ лыдзе ньпрадава лікілба сы(Багушы Шчуч.).

8.Кіда йсвае ве драў калу пашак[палукашак], пае дзямдадо му (Рэпля Ваўк.). 9. Са матака яспры тна, ту фялькіна абса цах(Новая Руда Гродз.). 10. Пайдзі пашу гай[пагушкай] дзіця на шу галцы

[гушкалцы], та кяму хо чацца(Муравана Бераст.). 11. Старэ йшы Анто ніхінсы ну Сло мінежыве (Казловічы Зэльв.). 12. Капу ста, мо жа, з манае замле пша, чы мсь сьмята най(Данілаўцы Ваўк.).

13.Дачка ко нчылашко луі паступі ла, ціпе рву чыццаў нісьціту ці

(Бабіна Гродз.). 14. Сы ну го радзеніжыне рамро біць(Палашкі Во-

ран.). 15. Така ніцярэ снакні га, кап ні рабі ць, та цэ лыдзе ньчыта ла п (Бабіна Гродз.). 16. Тры гады ў нітарна церабі ла(Пераганцы Во-

ран.). 17. У мае ба быяшчэ і цяпе рне дзекараўло дакляжы ць(Бракава Сл.). 18. Што сьні йдзе ко ньу гало блі, мо жа, памажы завясьці (Старчаняты Іўеў.). 19. На і хганаві цаўні набярэ сься, усё ляці ць як на чарця х(Гарны Гродз.). 20. Даўне йпо рткісвабо дныянасі лі,

кашо лы[калошы] шыро кія(Косцевічы Астр.). 21. Скрылёс, галава дурна я(Дакудава Лід.).

ІІ. 1. Чаго яе бэ йсьціш, яна ж і та кстара яцца? (Прудзяны Шчуч.). 2. Та мгармо нік, та кнато пчася, што ўсе мяйсцы баля ць (Віганцы Воран.). 3. Нарэ йсьці[нарэшце] ты прышо ,ўні магла дачака цца(Бабіна Гродз.). 4. А по бачшэ йсьцьха тназыва лі Батракі, та мадліча лісябяднякі (Чуркі Ашм.). 5. Ніхто ні малака, ні скаро мнагані е сьць, то лькірасо лікс цыбу лькай, се мйянаме люць

(Радзівілаўцы Лід.). 6. Разбэ йшчаныты, хло пчык, як жыдо ўска пу га(Бердаўка Навагр.). 7. Парэ йпаліся пя ты(Мсцібава Ваўк.).

8.Гаро йдкато рапара ні по латы, усё ру кіні дахо дзяць(Алішкаўцы Шчуч.). 9. Чаго ты ва йждаясься, як хво ры, мо балі цьшто? (Вярэйкі Ваўк.). 10. На вясе лібылі кантле тыцьвёрдыя; яка ягаспады ня,

такі яікантле ты(Малыя Пугачы Шчуч.). 11. Та мна ме нсцысушы лі се на, ужо гато ваявазíлі ў гу мны(Граўжышкі Ашм.). 12. Вы яхаў