56

	Арнайы орта	5 284	17,8	22 743	76,7	677	2,3
	Әйелдер	48 367	24,8	111 463	57,2	24 912	12,8
	Жоғарғы	3 894	16,7	15 875	68,2	1 620	7,0
	білім
	Аяқтал-
	маған	1 574	62,9	743	29,7	66	2,6
	жоғарғы
	Арнайы орта	5 597	14,2	27 868	70,7	2 921	7,4

Оңтүстік Қазақстан өңірі бойынша Түркістан облысында жоғарғы білімі бар тұрғындардың саны көп. Оның ішінде некедегі жоғарғы білімі бар ерлер – 87,9 %, аяқталмаған жоғарғы білімі барлар – 42,0 %, арнайы орта білімі барлар – 80,1 %. Әйелдердің ішінде некедегі жоғарғы білімі барлар – 58,9 %, аяқталмаған жоғарғы білімі барлар – 37,7 %, арнайы орта білімі барлар – 70,3 %. Оңтүстік Қазақстан облысында да некеге тұрған жоғарғы білімі бар ерлер әйелдерге қарағанда көбірек. Аталған көрсеткіштерді 4 кестеден қараймыз.

Кесте 4 – Түркістан облысы бойынша некедегілердің білім дәрежесі [5, с. 77]

Облыстар	Некеге тұрмағандар		Некеге тұрғандар			Ажырасқандар
	Саны	%	Саны		%	Саны	%
Ерлер	194 920	32,3	379 322		62,9	14 160	2,3
Жоғарғы	5 452	7,6	63 372		87,9	1 463	2,0
білім
Аяқталмаған	3 165	55,3	2 407		42,0	37	0,6
жоғарғы
Арнайы орта	16 442	15,0	88 082		80,1	1 914	1,7
Әйелдер	147 471	22,9	380 121		58,9	82 029	12,7
Жоғарғы	8 082	11,4	49 943		71,0	55 95	7,9
білім
Аяқталмаған	2 645	53,4	1 867		37,7	160	3,2
жоғарғы
Арнайы орта	16 202	12,6	90 414		70,3	10 985	8,5

Оңтүстік Қазақстанда екі жыныс бойынша да жоғарғы және арнайы білімі бар азаматтардың саны1999жылғысанақкөрсетуібойыншаөскен.Жұбайлардыңбілімдәрежесінекетұрақтылығына тікелей әсер ететіндігі сөзсіз. Оны жоғарыда атап көрсеттік. Отбасы тұрақтылығын анықтауда ішкі отбасылық қатынаспен қатар, экономикалық, тұрмыстық аспектілерді, туыстарымен, жолдастарымен, көршілерімен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынасты қарастыру да маңызды. Отбасынан тыс қатынас – көршілік, достық, кәсіпкерлік байланыс. Урбанизацияланған қалалық ортада бұларды туыстық қатынас ауыстырады. Білім алушылар мен жұмысшылар үшін, яғни бос уақыттарын отбасынан тыс өткізетіндер үшін аталған қатынастар маңызды орын алады. Бұл

131

қатынастарға отбасының барлық мүшелері: ерлі-зайыптылар, жастар, ержеткен балалары тартылады. Отбасындағы райды жақсарту үшін отбасы мүшелері бос уақыттарын дұрыс өткізуге үлкен мән бергені жөн. Отбасы деңгейінде бос уақыт функциясы ерекше белгілерге ие, ол отбасын біртұтас жүйе ретінде ұстап тұруға бағытталады.

Біріншіден, бос уақытын дұрыс өткізу жұбайлардың қарым-қатынасының қалыптасып, дамуына әсер етеді. Махаббат, достық, жолдастық – ортақ көзқарастың, талғамның, мәдени тұрмыстық ғұрыптың барысында қалыптасады. Бос уақытын тиімді пайдаланған жұбайлардың күнделікті тұрмыстық бейнеті аз да болса ұмытылады. Бұны «психологиялық демалыс» деп атаса болады.

Екіншіден, демалыс жұбайлардың мәдени дамуына әсер етеді. Бұл функция шағын отбасын құруға бағытталады. Некеге тұруда жұбайлар арасында мәдени байланыс жүреді. Нәтижиесінде ортақ отбасылық мәдени құндылық өмір сүру барысында қалыптасады. Бұл байланыс түрлі қарқынменжүредіжәнеолобъективтіжағдайларғабайланыстыболады.Мәденижәнеадамгершілік құндылықтардыңсақталуы,дамуыотбасындағыжәнеотбасынантысқатынасқанегізделеді.Отбасы мүшелерінің бос уақытын қызықты, мәнді өткізуі объективті жағдайларға (отбасының өмір сүру кезеңі, түрі, балалар саны мен жасы, материалдық игілігі, әлеуметтік-демографиялық сипаты) және отбасындағы психологиялық райға байланысты. Бұл жерде көршілік,жолдастық, әріптестік қарымқатынастың маңызы ерекше [6, с. 235-240].

Неке тұрақтылығына жергілікті байланыстың әсері мол. Жергілікті байланыс дәстүрі сонау ертеге тамыр жаяды. Ол кезде ауыл мен қалалардың орнында рулық құрылым немесе отбасытуыстық қатынас болған. Туыстық қатынас отбасының дұрыс өмір сүруіне ықпал еткен. Отбасындағы қарама-қайшылық туысқандар, көршілер тарапынан сынға ұшыраған. Көршілес болудыңарқасындажақсықарым-қатынастыұстанды.Шаруашылықмәселесінде,тұрғынүйсалуда және түрлі табиғи апаттан қорғану үшін сырттан қосымша көмек қажет болды. Сол себепті жеке адамға қауымсыз бөлек тұру қиынға соқты, көбіне мұндай жағдайда адам әлеуметтік деңгейін жоғалтты. Тұрғын үйлерде көрші болып басқа ру өкілдері, тіпті басқа этностар да тұрды.

Жергіліктібайланыстыңқалдықтарыертекезденәлікүнгедейінжетіпотыр.Әсіресеауылдық жерде Наурыз, айт, тасаттық, мектепке көмек, жол салу, арық тазалау, зиратты қоршау т.б. басқосуларда бұндай байланыс анық көрінеді. Сонымен қатар ортақ шаруашылыққа байланысты көктемде,күзде ауылдастарбірігеді.Көктемдеортақ тракторарқылы кезектесіпжерлерінжыртады. Күзде өсіп шыққан өнімді бірнеше көлік жалдап қалаға әкеліп сатады. Тапқан қаржыларына керекжарақтарын сатып алады. Бұл да локальдық қатынастың айқын көрінісі.

Қалалық жерде жергілікті байланыстың сақталуына әсер ететін фактор: ауылдағылардың балалары қалада бірге оқыса, жатақанада бірге тұрса немесе пәтер жалдаса көрінеді. Балалардың ата-анасының біреусі жауапкершілікті өз мойнына алса, оларға азық-түлік, ақша апарады. Бұл біртіндеп достық қарым-қатынасқа ұлғаяды. Қалалық жерде локальды байланыстың болуына ауылдан келгендер әсер етеді. Үлкен қалаларда бір ауылдан көшіп барғандар қаржылай, несие, жұмысқа тұрғызу арқылы бір-біріне көмектесуге тырысады. Жерлестер қуаныштары (үйлену, сүндет той, туған күн) мен қайғыларына (жерлеу ғұрыптары) ортақтасу үшін өзара қонаққа шақырады. Қалаға бұрынырақ көшіп келгендері кейінгілерін тартып, қолдарынан келгенше жер, мүліктер, мал сатып алғанда кеңес беріп отырады. Бұндай қатынас Оңтүстік Қазақстандағы басқа ұлттарда да бар.

Қазіргі уақытта жұмыс орнында, өнеркәсіпте, оқуда, бизнесте көбіне көршілік фактор үлкен орын алады. Үй алуда немесе үй салуда міндетті түрде сол маңда тұратын көршілеріне көңіл аударады. Білетін жақсы адамдармен көрші болуға тырысады. Тұрмыстық қатынаста көршілік жақындыққа ұлғаяды. Отбасындағылар алыс сапарға аттанарда үйлерін көршілеріне сеніп тастап кетеді. Көршілік қарым-қатынасты зейнеткерлер, әсіресе әйелдер ұстанады. Бұл шындық, себебі жұмыс істемейтін әйелдер өздері сияқты үйде отырған көрші әйелдермен араласады. Тағы да айта кететін нәрсе, көршілік қарым-қатынасқа бір ғана адам емес, отбасының барлық мүшелері қатынасады. Егер де үй басшысы көршілік қарым-қатынасты қолдаса, қатынас кейін достыққа айналады. Көршілердің балалары қатар өсіп, балалық адаптациядан бірге өтеді. Оған мәдени орындарға (театр, кинотеатр, парк, би кештері, спорттық жарыстар) бару әсер етеді. Бұл жерде көршілік қатынастан достық қатынасты ажырату қиын. Көршілердің біреуі қалаға көшіп кетсе де байланыс үзілмейді. Қалада көршілік қарым-қатынас көпқабатты үйлерде аз тараған. Бұл жерде қарым-қатынас бір қабатпен ғана шектеледі. Кейде тіпті бір-бірімен жылдар бойы араласпайтын отбасыларды көре аламыз. Ауылдағыларға қарағанда қалада көршілік қатынастың әлсіздігіне мына себептер әсер етеді:

132

–көршілердің әлуметтік-кәсіпкерлік жағынан әртүрлі болуы;

–жұмыс орындарының әркімдікі әр жерде орналасуы;

–жұмыс уақытының сәйкес келмеуі;

–рухани-мәдени қажеттіліктердің әр түрлі болуы.

Ортақ қызығушылыққа байланысты рухани бірлік адамдардың жақындасуына себеп болады. Қалаға бәрі республикамыздың түрлі аймақтарынан шоғырланады. Сондықтан да әріптестік, ортақ іспен айналысу туыстық қарым-қатынастан асып түседі. Оған дәлел Түркістан облысы Түркістан ауданындағы 1443 қазақ, өзбек, орыс ұлты өкілдеріне жүргізілген сауалнама.

«Сіздің жақын достарыңыз кімдер?» деген сұраққа қазақтардың 45,7 %, орыстардың 41,6 %, қаладағы өзбектерді 39,6 % оқуға, жұмысқа байланысты әріптестік қатынасты көрсетті [7, с. 53-54]

. Ортақ қызығушылық, сүйікті істердің болуына байланысты жолдастық қатынасты орыстардың 27,2 %, қала қазақтарының 25,4 %, ауыл қазақтарының 22 % қолдады. Қазақ және өзбек этностарында туысқандық қатынас барлығынан бірінші тұрады. Туысқандық қатынасты қаладағы өзбектердің 42,1 %, ауылдағы өзбектердің 41 %, ауылдағы қазақтардың 40,6 % дұрыс деп шешті. Ауылдық жерде жолдастық қатынас, артынан оқу, жұмыстас болуға байланысты достық қатынас өрбиді. Бір ерекшелігі этникалық тегіне қарамастан ерлер жолдастық қатынасқа жақын. Керісінше әйелдертуыстық,көршілікқатынастыбіріншіжолғақояды.Көршілікқатынасауылдағыөзбектерде 25,5 %, орыстарда 24,4 % құрайды.

Кесте 5 – Сіздің жақын достарыңыз кімдер? [7, с. 160]

Ұлты	Әріптестер	Көршілер	Ортақ	Туысқандар	Басқалар
			көзқарастағылар
Қаладағы	45,7	12,7	25,4	33,4	3,3
қазақтар
Ауылдағы	33,1	18,8	22	40,6	1,8
қазақтар
Қаладағы	39,6	16,8	16,5	42,1	2,3
өзбектер
Ауылдағы	28,1	25,5	18,9	41	1,7
өзбектер
Орыстар	41,6	24,4	27,2	22,9	3,2

Респонденттерге қойылған келесі сұрақ «Кімнің достары үйіңізде жиірек болады?». Барлық этностар бойынша 55,9-64,8% екеуінің де достары болады деп жауап берді. Салыстырмалы түрде екіншіорындаерлер,үшіншіорындаәйелдертұр.Бұлжоғарғыкөрсеткішауылдағы қазақтарда37,9 %,қаладағыөзбектерде35,4%,ауылдағыөзбектерде30,6%,қаладағықазақтарда30,5%,орыстарда 20 % құрайды.

Кесте 6 – Кімнің достары үйіңізде жиірек болады? [7, с. 169]

Ұлты	Күйеуінің	Әйелінің	Екеуінің
Қаладағы қазақтар	30,5	8,6	61,2
Ауылдағы қазақтар	37,9	7,3	57,2
Қаладағы өзбектер	35,4	10,1	55,9
Ауылдағы өзбектер	30,6	9,2	60,3
Орыстар	20	15,2	64,8

133

Неке тұрақтылығына әлеуметтік, экономикалық-материалдық, шаруашылық-тұрмыстық, білімдік және мәдени, көршілік, достық, кәсіпкерлік байланыстар әсер етеді. Аталған факторлардың ішінде 1980 жылдардың екінші жартысынан, яғни «қайта құрудан» басталған экономикалықфактордыңорныерекше.Бұлауырбағыт1990жылдардыңбасынанбастапнарықтық қатынасқа көшкен республика, әсіресе ауыл тұрғындары үшін ауыр тиді. Біз зерттеп отырған Оңтүстік Қазақстан өңірінде тұрақты жұмыспен ер адам айналысып, әйел адам үй шаруашылығы, бала бағумен үйде отырды. Нарықтық экономика салдарынан ауылды жерлерде отбасын асыраушы ер адамдардың біразы тұрақты жұмысынан айрылды. Нәтижиесінде неке тұрақтылығының бұзылуына жол ашылды. Осы кезеңдердегі барлық қиыншылықтар отбасының жағдайына, оның ішінде неке тұрақтылығына кері әсерін тигізді. Біріншіден, бұл отбасылардың объективті және субъективті қиыншылықтарға қарсы тұруына қиын болды. Екіншіден, отбасындағы дағдарыс әлеуметтік-аралас жұптарды да қамтыды. Жұбайлардың қалыптасқан статустары өзгеріске ұшырады. Өтпелі кезеңде әр түрлі қиыншылықтарға тап болды. Сондықтан оны барлығы дұрыс алып жүре алмады. Бұл олардың арасындағы қарым-қатынасқа әсер етті.

Жұбайлардың білім дәрежесінің шамалас болуы ортақ көзқарасқа, өзара түсінісуге, бала тәрбиесіне, бос уақытын тиімді пайдалануға септігін тигізеді. Бұл неке тұрақтылығын одан әрі нығайтады. Қазақстардың және түркі этностарының арасында кең тарағаны туысқандық, көршілік, жолдастық байланыс. Бұл байланыстар отбасының бұзылуына жол бермейді. Туыстық қатынас отбасының дұрыс өмір сүруіне ықпал етеді. Отбасындағы қарама-қайшылық туысқандар, көршілер тарапынан сынға ұшырайды.

___________________________

1.Ганцкая О.А. Семья: структура, функции, типы // Советская этнография. – 1984. – № 6. – С. 23-25.

2.Зәкірианов А., Молдабаева М. Тағылым отбасынан басталады // Алдаспан. – 2001. – № 11. – 11-12-бб.

3.Жакипова А. Развитие семейно-брачных отношений в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1971. – 180 с.

4.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 2005. – 97 б.

5.Краткие итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. Статистический сборник. – Алматы: Госстат РК по статистике, 1999. – 211 с.

6.Калыш А.Б. Локальные, соседские и товарищеские связи в семьях Южного Казахстана // Казахстан и страны Евразийского континента: Материалы международных Бекмахановских чтений. – Алматы, 2002. – С. 235-240.

7.Калыш А.Б.Родственныеидружескиесвязивсовременнойказахскойсемье//МатериалыВсесоюзнойнаучной сессии по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1988-1989 гг. – Алматы, 1989. – С. 53-54.

8.Калыш А.Б. Семья и брак в современном Казахстане. – Алматы: Арыс, 2013. – 464 с.

Байсарина Қ.Қ., Исмагулова С.Ж.

Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

ЫРҒЫЗБАЙ ДОСҚАНАҰЛЫНЫҢ ӘУЛИЕЛІК ҚАСИЕТТЕРІ

Еліміздің тұңғыш мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында «Ұлы даланың ұлы есімдеріне» айрықша тоқталып, ой елегінен өткізіп, терең зерделеуді қажет екендігін айта кеткен. Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек. Ең бастысы , бізнақтығылымидеректергесүйене отырып,жаһандықтарихтағыөзрөлімізді байыппенәрі дұрыс пайымдауға тиіспіз. «Ұлы даланың ұлы есімдері» көпшіліктің санасында тарихи үдерістер, негізінен, тұлғаландыру сипатына ие болатыны белгілі. Ұлы дала көптеген ұлы тұлғалар шоғырын дүниегеәкелді.Сондықтанбіз,атақты тарихитұлғаларымызбен олардыңжетістіктерініңқұрметіне ашық аспан астында ескерткіш –мүсіндер қойылатын «Ұлы даланың ұлы есімдері»атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашу және тұлғалар бейнесінің маңызды галереясын жасауды қолға алуымыз қажет. Нәтижесінде, біздің қаһармандарымыздың өмірі мен қызметі жөнінде тек еліміздегілер ғана емес, сондай-ақ шетелдегілер де білетін болады. [1,1 бет.].

Елбасының бағдарламалық мақаласы қоғамға қозғау салып, халықтық санаға тың серпін әкелді. Еліміздің ұлы дәстүрлерін сақтай отырып, ұлттық модернизация жаcау – қоғамды дамыта, көркейте түсері анық. Толассыз шиыршық атқан үдемелі –соқтықпалы жаһандану заманында рухани тектілікті сақтау арқылы ғана болашақтан орын алатынымыз ақиқат. [2, 4 бет.].

Ақсуат жеріндегі құба дөңнің үстінде орналасқан, тас жолдан қашық жатқан Ырғызбай зиратының басынан жыл он екі ай адам үзілмейді.Қашан көрсең, түрлі ауру-сырқауға шалдықандардың осы зиратта мінәжат етіп, түнеп жатқаны.Ырғызбай Досқанаұлы, құлпытастағы

134

дерекке сүйенсек, 1787-1850 жылдарда өмір сүрген адам. Бірақ, бұл әлі зерттей түсуді қажетсінеді. Әулиенің есімі Ақтөбе облысындағы Ырғыз өзеніне байланысты қойылуы, соған сәйкес құлпытастағы мерзімінен дүниеге біраз жыл ертерек келуі де ықтимал.Ырғызбай - Найманның Қыржы руынан, оның ішінде, Жиен табынан шыққан.Тірлігінде бүкіл рулы елге аты тараған тәуіп.Ел аузындағы аңызға жәнеәулиеніңалтыншыұрпағы КүлзадаМамырбекқызыныңайтуынша, Ырғызбайдың інісі Наурызбай, әкесі Досқана, Наурызбайдың Алдияр есімді баласы да жаудан өліпті.Соған қарағанда, XIX ғасырдың бас кезіндегі Ертіс, Қалба елінің дүрбіттермен болған соғысында қаза тапқан тәрізді. [3, 229-230 бет.].

Қазақ арасында Ырғызбай Досқанаұлы туралы тараған әңгімелер тарих және аңыз тұлғалар туралы мифтерге жатады. Себебі, әулие туралы ауыздан –ауызға тараған халық арасындағы әңгімелер бойынша жасалған бейнесі аңыз бен тарихтың өріліп берілуіне құрылған.Тарбағатай тауының теріскейінде, Ақсуат өңірінде өмір сүріп халқына қызмет еткен Ырғызбай Досқанаұлы барлық әулиелерге тән өз ажалын болжап біліп, қай жерге жерлейтінін де айтып кеткен.Күмісті деген суы мөлдір, таза бастаудың жанындағы құба белге жерленген әулиенің басына кесенесі кейіннен тұрғызылған. Бұған себеп әулиенің : «Мен дүниеден өткенде ана құба белге жерлеңдер, басыма құлпытас қана орнатыңдар, зиратымды кейін уақыты келгенде ұрпақтарым көтереді»- деп өсиет еткен екен. Содан арада жетпіс жыл өткен соң Ырғызбай ата Жәнібек ұлы Шыныбайдың түсіне кіріп, Шыныбай ақсақал Ырғызбай бабамыздың басына алғаш рет тастан қалап, зират көтереді. Ырғызбай атаға әулие деген атау оның емшілігі мен қоса көріпкел, болашақты болжағыш қасиеттеріменбайланыстыберілген.ӘулиеЫрғызбайөзіненауқастаныпкележатқанадамдыалдын ала біліп отырған.Сондықтан оны халық көріпкел ретінде бағалаған. [2, 19 бет.].

Ұлы бабамыз кезінде Абайдың әкесі Құнанбайды да ауыр сырқаттан емдеп жазыпты. Бұл оқиға Абай дүниеге келерден 13 жыл бұрын болған көрінеді. Сонау Шыңғыстау бөктеріндегі тобықты Өскенбайбидіңұлы Құнанбайауырғанда: «Бірайдансоңбарамын,емдеймін,жазылады!» деп, нық сеніммен айтуының өзі де әулиелілік емес пе?

Полях саяхатшысы Адольф Янушкевичтің «Қазақ даласына саяхаттан күнделік және хаттар» атты еңбегінде Құнанбайдың 1846 жылдан бұрын қатты науқастанғаны жайында жазылса, Ырғызбай емшінің 50-ге қараған шағында шамамен 1833 жылдары Тобықтының Құнанбайын емдеуге барғаны жайлы кейінгі зерттеушілердің жазбаларында да кездеседі. [2, 20 бет.].

Назарбек Қанфиннің «Атақты емші Ырғызбай еді...» атты мақаласында: «...Шыңғыстаудан адам келеді, ол өзін Айдос қыржы Қуандықтың құдасы Өскенбайдың жібергенін айтады. Емші келген адамнан жай-жапсарға әдден қаныққан соң: «Щешек дерті -ауыр дерт, ол өзіңді не көзіңді, болмағанда өңінді алуға келеді. Зертең, сүзек те оңай жау емес. Айтуыңша, әлсіреген дене, бауыр, жұмыршақ сырқатына шалдыққан ғой. Мен науқасты, емдемей тұрып жіберген атын алмаймын Алла сәтін салса, бір айдан кейін барып емдеймін, жазылады! Қазір дәрілік шөптердің піскен шағы. Дер кезінде жинап алған жөн, еліңізге осы сәлемімді жеткізгейсіз, деп дүниеге қызықпайтын Ырғызбайатамызжетектегіаттыкеріқайтарыпты»- дейді.БұданЫрғызбайәулиеніңадамгершілігі мол әрі дана адам болғанны байқалады. [4, 2 бет.].Ел аузындағы аңызға қарағанда Досқанаұлы Ырғызбайды жұрт көзі тірісінде-ақ емші ғана емес, әулие ретінде бағалаған екен. Соған мынадай бір мысал келтірелік. Ертеде жеті жыл қатарынан төсек тартып қалған бір байдың ұлын емдемеген балгер, құшныш, тәуіп қалмайды. Ақыры оған Ырғызбай да шақыртылады. Емші бай ауылынан қозыкөш жерге үй тіккізгесін, онда екі төсек салдыртып, оның біреуіне өзі , екіншісіне сырқат бала жатады. Жатар алдында Ырғызбай отағасына: «Таңертен атымды ерттеп, оны көлденең тартып тұрыңдар»-деп ескертіп қояды. Таң қылаң бер оянған әулие байға баласының жазылатындығын айтып, атына қонып, асығыс аттанады. Қуанышы қойнына сыймаған бай абдырап тұрып қалғанда, Ырғызбайда қыр асып,қарасынүзіп үлгереді. Есінсонда ғана жиған ол емшінің соңынан дереукісі жібертеді. Бірақ емші баланы емдегені үшін ақы алудан бас тартады. Бұдан кейін бай жіберген адамымды қомсынған шығар деген оймен, ел арасында беделі бар жақын серіктерінің бірін жіберсе де, емші райынан қайтпайды. Тек қолқа салушылар еркіне қоймағаннан кейін олардан бір атым насыбай алса керек. Өйткені, ол өзі емдеген адамдарынан ақы-пұл алуды әдетке айналдырмапты.Бұдан оның үлкен кісілік қасиетін көруге болады. [ 6, 311 бет.].

Ырғызбайәулие өззаманыныңкөріпкелі екенібелгілі.Оныңболжамдары бүгінгі күні басына барып тәу еткен адамдардың түсіне кіріп, аян беруімен ерекшеленеді.Ырғызбай әулие көп адамдарға ақ сақалды, ақ киімді қария бейнесінде көрініп, ауруынан емдеп, қиын жағдайға түсіп, тығырыққа тірелгендерге жол көрсетеді. Денсулықтың дұрыс болуытабиғат заңдылығын дұрыс түсінумен байланысты.Емшілік – адамтану жолы.Емшілер дене қуатын емдеуде әр түрлі дәрілік заттар пайдаланса, рух қуатын қалпына келтіруде дәрілік заттармен қоса адам жанын емдеудің

135

психологиялық жолдарын да бірге пайдаланады. Рухани қуатқа қатысты этнограф Зейнолла Сәнік айтқан. Этнограф – жазушының халық емшілігі туралы жазғандарын саралай отырып, қазақ халқының емшілік өнері аса биік дәрежеде болғанын байқаймыз.Ғылыми медицина аурудың жеке алып қарап, сол бір аурудың төңірегінде ем жүргізсе, бұрынғы халық емшілері науқастың ішкі жан дүниесімен қоса емдеуді қолданған. Ырғызбай Досқанаұлының ем жүргізу тәсілдері де науқасты кешенді емдеуімен ерекшеленеді. [2, 29 бет.].Ырғызбай ауру адамның тамырын ұстап, сырқатын алып басады екен.Бүгінгі медицина тілімен сөйлесек, әрі оташы, әрі терапевт, әрі дайындаушы фармацевт, әрі иелерімен тілдесетін, ғарышпен байланысатын экстрасенс, әрі асқан құмалақшы.Меицинасы өркендемеген қараңғы елде мұндай дарынның туа қалуы жаратушының осы өлкеге сыйлаған үлкен тартуы деп түсінеміз. Бір ғана мысал. Бір кезде Ырғызбай қолданған құмжеміл, жемжеміл, сарыбұға, бозбұға шөптерін танып білетіндерді бүгінде таппайсыз. Түрлі шөптен біріктіре қайнатып дайындаған дәріні ескі тілде «оқ» деп атапты. Аса күшті ауруға Ырғыз атаң осындай «оқ жұтқызатын» немесе «сыр» дәрісін дайындайтын. [3,232 бет.].

Кез –келген тұлғаны оның өмір сүрген ортасынан, қоғамы мен тіршілік дәстүрінен бөліп қаруға болмайды. Өйкені жоғарыда айтылған факторлар емшінің халқына көрсеткен қызмет аясын, оның табиғат берген қабілетін пайдалану мүмкіндіктері туралы мағлұмат береді.Ырғызбай Досқанаұлының өмірі мен оның зиратының ерекше қасиеттері туралы осы уақытқа дейін халық арасында көптеген аңызәңгімелер айтылып келеді, олардың біршамасы жарық көрді.Тарихымызды тану тарихи сананың көрінісі. [2, 32 бет.].

Ырғызбай дүние есігін ашқан 1787 жыл – Шоқан Уәлиханов «Батырлықтың, мәрттіктің, жауынгер – рыцарлықтың заманы» деп атаған, Абылай хан, Қабанбай , Бөгенбай, Наурызбай, Жәнібекжәнет.б толыпжатқанбатырлықтыңдаңқтыдәуіріөтіпбаражатқанкезеді.Солзаманның сарқытындай болған батырлардың бірқатарын, мысалы Арап пен Бостан батырды, би Боранбайдың сексеннен асып ақылгөй қария болып отырған кезін жас Ырғызбай көрді деуге толық негіз бар.Ырғызбай қазақжоңғар соғысына қатысқан жауынгерлердің талайының көзін көрді, ерлікке толы әңгімелерін естіп өсті. [2, 43 бет].

Ырғызбай бала жасынан емдік шөптерге үйір болыпты.Ауру, сырқауды көрсе, оған барынша жанашырлық танытып, төңірегінен ұзамай , қол ұшын беруге асығады екен. Табиғат дарытқан емшілік қасиет өсе келе шынай емшілікке ұласыпты.Әкесі Досхана сол өңірдегі емшілердің біразымен таныс-біліс, аралас-құралас жүріпті. Ар жақ, бер жақтағы үлкен емшілермен қатынасы қағылез балаға елеулі әсер етеді. Ырғызбай табиғатпен сырлас, жандас жүреді.Тау-тасты, сайсаланы жалғыз аралайды. Тылсым тірліктің құшағына үңіліп өседі. [5, 73 бет].

«Рухани жаңғыру» жалпыұлттық бағдарламасының жаңа компоненттері атабабаларымыздың көп ғасырлық мұрасының цифрлық өркениет жағдайында түсінікті әрі сұранысқа ие болуын қамтамасыз ете отырып, оны жаңғыртуға мүмкіндік береді.Төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халықтың болашағы зор болады деп сенемін.Өткенін мақтан тұтып, бүнінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту – еліміздің табысты болуының кепілі дегеніміз осы. [1, 1 бет].

___________________________

1. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы. 2.«Semey tany» gazety №93 (18852) 23 қараша, 2018 жыл

3.Ырғызбай әулие кітабы.Бас редакторы: М.Ескендіров.2018ж-187бет.

4.«Ақсуат:Құнарлы топырақ, құдіретті ұрпақ», Қ.Алтынбаев., Е.Жұмахан, Алматы: Ер-Дәулет баспасы,1998-228

бет.

5.Айдын Ырысбекұлы, Академиктің Семейге келуі мақала ., Jasai.kz

6.Ақсуат өңірінің ұлы аадамдары туралы тарихи деректер.Базарбек Құсайынұлы. Алматы «Құрмет» баспа үйі-

2005-110 бет.

7. Найман Мәмбетқұл және Ырғызбай әулие әулеттері.Төлеубек Смағұлов Семей қ-2007 -496 бет.

136

Ermekbayeva A.Sh.

Al-Farabi Kazakh national university

HISTORICAL BACKGROUND OF CREATION AND INTERPRETATION OF LIVING HISTORY MUSEUM

A living museum, also known as a living history museum, is a type of museum which recreates historical settings to simulate past time period, providing visitors with an experiential interpretation of history. It is a type of museum that recreates to the fullest extent conditions of a culture, natural environment or historical period.

The first living history museum, Skansen, appeared in Sweden in 1891 and served as the archetype for those that later appeared in the United States. During the 1930s, American philanthropists John D. Rockefeller and Henry Ford used their prestige and wealth to preserve, reconstruct, and/or relocate historic buildings for both Colonial Williamsburg in Virginia and Greenfield Village in Michigan. The success of these two museums helped set the standard for heritage tourism today.

Soon after World War II curators took living history a step further by advancing the idea of living historical farms. With agriculture modernizing at a rapid pace in the early twentieth century, the purpose of such museums was to preserve disappearing farming methods and to promote the values associated with rural life. The movement grew over the next few decades, and in 1970 the Association for Living History, Farm and Agricultural Museums was formed [1].

During the 1960s and 1970s, historical scholarship began to focus on the lives of average people, a development that both encouraged and drew from the growing popularity of living history museums. Visitors to living history museums in previous decades witnessed only the lives of those at the top rungs of the social ladder. Since the 1970s, however, living history museums have striven to illuminate the lives of not only affluent citizens but also ordinary farmers, merchants, servants, and in the case of antebellum museums.

Today hundreds of living history museums across the United States actively promote the public's understanding of history and historic preservation. Many offer workshops and special activities for school groups and educators. These museums often illustrate events and causality more effectively than a textbook and, by virtue of their entertainment value, draw in thousands of visitors who might not otherwise be interested in history.

Institutions that seek to bring history alive are referred to under a variety of names: outdoor history museums, open-air museums, or living history museums. Whatever they may be called, these museums represent a further development of historic preservation that attempts to access history through live performance. Jay Anderson has written several books about living history and the history of living museums. He defines living history as “an attempt by people to simulate life in another time” [2, p. 293]. Anderson has determined that there are three basic reasons why people become involved with living history projects:

To interpret material culture more effectively, usually at a living museum; to test an archeological thesis or generate data for historical ethnographies; and to participate in an enjoyable recreational activity that is also a learning experience ... It can be used as a research and interpretive tool for better understanding the culture of one’s counterparts in other times and places. It can also serve as a medium for acting out in a socially acceptable behavior not commonly encountered in the contemporary world; for example, dressing up in armour and fighting with swords and shields, hunting wild game.

Along with this definition, he acknowledges the performative quality found in living history.

It is obviously theatrical with its use of costume (period clothing), props (artifacts), sets (historical sites), role playing (identifying with historical characters), and the designation of time in space as special and somehow not part of our ordinary everyday world [2, p. 291].

Through living history projects, two differing disciplines, history and theatre, have come together to take the past away from the two-dimensional narrative found in books and create a three-dimensional portrayal of the past. The living museum developed from the random collection of artifacts displayed in early museums to the categorizing and organizing of these artifacts in later museums, to contextualizing artifacts historically in dioramas, to historic simulations in life size dioramas. The performative quality of these living history projects introduces a new dynamic. In a living museum, an individual can see, hear, touch, and smell the history come alive around him or her.

As the number of museums grew in size and diversity, some chose to focus on specific types of artifacts, others on broad topics such as history or art museums. Curators experimented with a variety of

137

ways to associate artifacts and enhance the educational aspects. The goal became to find ways to understand the artifact in its historic context. This desire would lead to the development of the open-air museums and ultimately the living history museums.

Living history in a museum setting began with the formation of open air museums, an approach to collecting, exhibiting and interpreting that dates back to at least 1891 when Skansen opened in Stockholm, Sweden. The museum founder, Arthur Hazelius, collected the material culture including the buildings and practices of a pre-industrial era of folk culture in a rapidly industrializing world.

Living history means different things to different people. Jay Anderson identified three major groups of living historians in his seminal Time Machines: The World of Living History: those who interpret how people lived, those who use living history as a research tool to test theories and explore material culture, and those labeled “history buffs” who create personas for themselves based on a past person or blend of persons [3, p. 115].

There are many criticisms and debates surrounding living history because of its multiple dimensions. Not everyone looks favorably on living history as a teaching technique. Critics argue that living history is antiquarian, idyllic, or downright misleading.

The earliest prototype for future open-air museums, freilichtmuseen in Swedish, is usually credited to Artur Hazelius, who founded his museum called Skansen in Sweden which opened on October 11, 1891. His goal was to create a cultural center for Sweden. Prior to the creation of Skansen, Hazelius had been making life sized dioramas for his indoor museum of Scandinavian folklore in Stockholm which he opened in 1873. His use of dioramas was based in the belief that artifacts should be displayed within their historic context. For example, if the artifacts were cooking implements, a reconstruction of the “kitchen” should be created placing the implements therein instead of displaying them in a glass case [3, p. 19].

Since Hazelius’ opening of Skansen, hundreds of open-air museums have been established throughout Europe. Most of them, though, do not incorporate live performances such as period music or dance, as Hazelius did. Many fear damage to the artifacts, but the primary concern lies in being accused of folklorismos or what some scholars call “fakelore.” Many European folklorists and historians believe that the live activities incorporated into these museums may be entertaining, but are merely popularized versions of the past that are being passed off as the real thing.

Many Americans became acquainted with Hazelius’s work when he sent six of his early dioramas from the Museum of Scandinavian Folklore to the Centennial Exhibition in Philadelphia in 1876. Unable to send live performers along with these dioramas, they nevertheless represented snapshots of his work. Fortunately, in America the concern about folklorismos was not as pervasive.

Almost immediately the idea of bringing history alive through the combination of the preservation of buildings and artifacts and the use of interpreters living in the buildings or using artifacts began to take hold.

During the twentieth century, living history museums have sprung up throughout the United States. These museums are distinguishable from their European counterparts in that most European museums termed “open air” do not have a “living” aspect to them. Another distinguishing feature is that in United States these museums tend to focus on a specific period in time whereas in Europe many tend to focus on developing trends over a long span of time. Currently, in the United States most living history museums fall under the ubiquitous category of heritage preservation. This new categorization has been prompted by the change in focus whereby “the original purpose of having a museum, i.e. to preserve and interpret in a scholarly manner a significant number of objects, has been almost entirely displaced by the desire to give the visitor some kind of more or less pleasurable experience” [4, p. 27].

The living history museums were to benefit most from emphasis on social history. The new crop of academic historians believed these sites afforded them the ability to do the kind of research they wished to do. Unlike traditional archeology, this form of “hands on” research focuses on attempts to understand the artifact through its usefulness within a sociological context.

Living history has become popular in the United States in many forms from the permanent settings of established sites like Plimoth Plantation to ephemeral weekend Civil War reenactments on county fairgrounds. It can be used for recreation or education and often combines the two becoming an entertaining tool for outreach programs and special events. In any form living history requires efforts in two directions: research to discover the social and material culture of the period of interest and procurement of objects that represent that material culture. One of the most vital elements of material culture for living history is clothing.

Living history sites in the sample used a variety of interpretational tools including first and third person interpretation tour guides in uniform or representational dress static exhibits presentations and

138

lectures. Most of the sites in the sample used more than one type of interpretation. Third person was the most popular interpretational tool; it was used either by itself or in combination with other methods of the sample. First or third person interpretation usually required representational clothing, which benefitted sites in several ways. Period dress helped interpreters to understand the setting of the site and gave them more confidence in working with the public. For visitors the use of representational clothing made interpreters easy to find and less imposing than staff as well as establishing the atmosphere of the site and conveying information about its social culture. Living history sites usually based their representational clothing on primary and secondary research.

The ideal living history farm can provide immersion experiences into agricultural history distinctive to a time and a place. Visitor cannot gain this experience anywhere else. The living history farms and working farmsteads at open air museums provide unique opportunities for visitors to use oxen or other draft animals, to learn about relationships between soil nutrients, heritage seeds and the symbiotic relationship between plant and animal.

In Europe, the International Association of Archaeological Open-Air Museums defines the archaeological open air museum as a “non-profit permanent institution with outdoor true-to-scale architectural reconstructions primarily based on archaeological sources”. Each “holds collections of intangible heritage resources and provides an interpretation of how people lived and acted in the past, this is accomplished according to sound scientific methods for the purposes of education, study and enjoyment of its visitors. The recreated structures and landscapes become laboratories to practice archaeotechnology. The staff use the spaces to research ancient techniques such as handicrafts, hunting and agriculture, and demonstrate them to the public in a museum or Living History site without risk to original objects. EXARC founded in 2001, exists to advocate for these sites of experimentation to understand ancient techniques, including agriculture [5].

Living history museums provides resources that facilitate conversations about the historic in relation to scientific, environmental, and cultural interpretation. They support multi-disciplinary educational approaches drawing on theories and methods associated with history, anthropology, plant and animal sciences, engineering, biology, physics, ecology, etc. The three-dimensional, multisensory setting allows staff unparalleled opportunities to learn these while doing them. Staff, visitors and researchers reenact past practices to get a sense of the rhythms of life, and the changing relationships of plants, animals, technology and people across the seasons, and over time.

Museums serve an important role in most communities throughout the world as repositories of heritage and educational institutions. However, many museums neglect to consider the impact of the services they provide, especially in a holistic manner. Contemporary museum management demands better self-assessment tool than those currently in vogue. As museums struggle to survive in the twenty-first century, museum impact analysis is imperative to demonstrate their value to the communities they serve. The performative quality of these living history projects introduces a new dynamic.

___________________________

1 The Association for Living History, Farm and Agricultural Museums http://www.alhfam.org/ (date of the application: 12.03.2018).

2 Anderson J. ‘Living History: Simulating Everyday Life in Living Museums’ // American Quarterly. Vol. 34, No. 3. – Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1982. ¬– P. 290-306.

3 Anderson J. Time Machines: The World of Living History. – Nashville, Tennessee: American Association for State and Local History (AASLH), 1984. – 217 p.

4 Hewison Robert. Heritage: an Interpretation // Uzzel: Heritage Interpretation. – Vol. 1. – London: Belhaven Press, 1989.

– P. 22-31.

5 Archaeological Open-Air Museum Archaeological Open-Air Museum https://exarc.net/category/archaeological-open- air-museum (date of the application: 12.04.2018).

Қоңырбаев Н.Ө.

докторант, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ

ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ (ҚЫЗЫЛТАУ БОЛЫСЫ НЕГІЗІНДЕ)

МемлекетжәнеқоғамқайраткеріӘлиханНұрмұхамедұлыБөкейханбүкілсаналығұмырынөз халқын отаршылдық езгіден азат етуге, ел-жұртына білім беруге арнады. Әлихан Бөкейхан қазақ халқыныңтарихына,мәдениеті ментұрмыс-тіршілігінеқатыстыжариялағанеңбектерінде қазақтың

139

дәстүрлі шаруашылығының өзекті мәселелері маңызды орын алды. Соның бірі өзінің туған жеріне жақын орналасқан Қызылтау болысы қазақтары туралы жазған этнографиялық еңбегіне тоқталамыз.ҚызылтауболыстығыХІХғасырдыңаяғындаСемейоблысы,Қарқаралыуезінеқарады.

Қызылтау болыстығындағы көлдің атауы ел ішінде танымал би, шешен Көкшетау өлкесін жайлаған Едіге бидің ұлы Торайғырдың құрметіне «Торайғыр көлі» аталған. Осы жерден Құлұйық пенАйдаболдыңағайынтуыстарыныңмүрделерін(зираттарын)КөкшетаууезіменТорайғыркөліне жақын жерден де кездестіруге болады. Ескі заманда тұрғындар қайтыс болған өз туыстарын бір қабірге жерлеген, мұны көпмола деп атаған. Үйтастан шығысқа қарай Қарасу өзенінің жағасында көпмола бар, онда Наурыз бен оның балалары жерленген. Әдетте жерлеу орнын суға жақын етіп дайындайды, себебі қабірге кірпіш қажет болуы мүмкін. [1, 84-87 б.].

Қызылтау тауында бұрын уақ, керей, қарауыл рулары ғана болса, соңғы кезде Құлұйықтың немерелері келіп әрқалай орналасты. Олардың бірі тауға, қалған бөлігі далалы жерге, яғни бұлай орналасуының себебі қыстаулық жердің ыңғайлылығына байланысты. Қазақ ұғымында қыстаудың орны ерекше. Қыстау – қазақтың байырғы қысқы мекен жайы, әдетте суы мол, жел өтінен ықтасынды, оты мол жерде орналасады. Кең тараған қыстау үйінің пішіні төрт-бұрышты, есіктері мен терезелері оңтүстікке қараса, қабырғалары қысқы желдің өтіне қарайды. Қабырғалары шикі кірпіштен(қамкірпіш),шымнан,кейдесолаумақтыңтасынанқаланады.[2,143б.].Еншібөлінгенде мал мен қоса қыстауда белгіленіп шегаралары нақтыланған. Мұса Шорманов этнографиялық жазбаларында қыстаудың қазақтар үшін ең бір қастерлі де қасиетті орын екенін, ерекшелеп атап өтеді. Қыстау ұғымы «ата қоныс» ұғымына төркіндес екендігіне назар аударады. Қыстау атадан балаға мұра болып қалатын ерекше құндылық. Қыстаудың шекарасы, көбінесе, жер бедеріне байланысты өзен, сай, қырқалар мен жартастар сияқты түрлі табиғи белгілермен айқындалады (мысалы, Құнанбай тасы, Өскенбай қорымы деген сияқты [3, 217 б.]. Ілгеріде қырғыздар (қазақтар) өзге туысқандарының жеріне де көшіпқонатын. Әрбір қыстау өз малдарына тек өз аумағының жерінен ғана шөп шабады. Егер де өзгенің жерін рұқсатсыз, келісімінсіз пайдаланатын болса, мұндай түйінді мәселені тек үлкен ақсақалдардың араласуымен ғана шешеді. Егер тәртіп сақталмаса,жайылымдықжерлерталан-таражғатүсіп,дәстүрлішаруашылықжүйесінбұзады.Жаңа қосылған малдарды қыстауға санына қарай бөледі. Ақсақалдар дәстүрді бұзбауға, жерді сол баяғы күйінде пайдалануға тырысады.

Жалпы ақсақалдар – байырғы қазақ қоғамындағы ел тағдырын шешу мәселесіне белсене араласқан аса тәжірибелі, жасы үлкен, беделді де ықпалды адам. Ақсақалдар рубасы, тіпті, би де болған. В.В. Бартольдтың айтуынша ақсақалдар қолында өкілеттігі билігі жоқ, бірақ, бұрыннан сіңген еңбегі бар, мол тәжірибе, парасатымен үлкен-кішіні аузына қаратқан құрметті адам [4, 158 б.]. Енші бергеннен кейін көшіп-қону шекарасын анықтайды. Бөтен руларды өз араларына ерекше бақылаумен кіргізеді. Кей қыстауларда құдық болмайды, бірақ бұл өте сирек кездеседі. Суды көршілес туыстардың құдықтарынан пайдаланады. Мұны тек қар ерігенше ғана. Егер әке тірі кезінде балаларына мұралық үлес берген болса, өзінің қыстауы тек өзімен бірге отырған баласына тиеді. Мейлі ол үлкені, ортаншысы, кішісі болсын, айырмасы болмайды. Ал, егер мұралық үлес бөлінбегенболса,ондаәке өлгенсоң,қарашаңырақ кішінемесе үлкенбаласына тиеді.Әдетте,қара шаңырақ кенже ұлға қалады. Ал әулеттегі үлкен ата немесе әке болмаған жағдайда еншіні ұлдың үлкені бөледі. Ру аясындағы еншілестік материалдық игіліктің ортақтығын ғана ағақтап қоймаған, ең бастысы, еншілестер біртұтас әлеуметтік құрылым ретінде бірі үшін бәрі, бәрі үшін бірі деген жауапкершілікті терең сезінген [5, 158 б.]. Егер ауылда жайылым тарылса, өзге балалар жаңа жайылым іздеп, уақытша өз туыстарының жерлерін жайлай тұрады. Байлар кедейлердің қыстауларын сатып алып отырады немесе жайлауға ауыстыратын кездері де болады. Бірақ осыдан кейін уақыт өте келе жерсіздердің қатары көбейіп, олар уездің басшысына, би, ару ақсақалдарына шағым айтады. Жалпы жерді немесе малды жалға беру және жалға алу бұл ХІХ ғасырдың екінші жартысынан қазақы ортада да орныға бастады. Әдетте, бұл үрдіс ақылы болады. Жайылым жердің тарылуына байланысты қазақ қоғамындағы жер қатынасының құрылымы да, функциясы да үлкен өзгеріске ұшырады. Жер енді осы кезден бастап меншік қатынасының обьектісіне, яғни, қазақ социумында жеке адамдардың меншігіне айнала бастады. Орыс отаршылдығы орныққанға дейінгі дәуірде қазақ қоғамында жалға беру негізінен «майын алу» институты арқылы реттелініп отырылды. «Майын алу» - басқа рудың жерінің белгілі бір бөлігін немесе малды көлік ретінде пайдаланғаны үшін төлейтін ақының атауы. [5, 313-314 б.]. Жер дауы бұл басқа халықтарда да өте жиі кездесетін мәселе Егер жердің, яғни қыстаудың шекарасы нақты белгіленбеген, күдікті болса, онда басқаның жерін басып қалу әрекеттері де кездеседі. Даудың біріншісін қырғыздардың (қазақтардың – Қ.Н.) сыйлы, атақты адамдары шешеді, ал би бұл жерде мәселені шешуге

140