Filosofiya 14-tema lekciya teksti

Korrupciyanıń tariyxıy tamırları, itimal, kósemlerge hám jreclerge olardıń iltipatına iye bolıw ushın sawǵalar beriwge barıp taqalsa kerek.

Qımbat bahalı sawǵa adamdı basqa arzagóylerden ajıratıp turǵan hám onıń ótinishiniń orınlanıwına járdemlesken. Sonlıqtan alǵashqı ruwlıq-qáwimlik jámiyetlerde jrecke yamasa kósemge haqı tólew ádetiy jaǵday bolǵan.

Sonı atap ótiw kerek, dáslep korrupciya ádep-ikramlıq mashqalası bolǵan. Atap aytqanda, «Korrupciya. 1600-1770 jıllardaǵı Florenciyadaǵı etika hám hákimiyat» kitabında onıń avtorı Jan-Klod Vake qarap shıǵılıp atırǵan dáwirde korrupciya tuwralı diskurs kóbirek mámleket haqqındaǵı emes, al adam tábiyatı haqqındaǵı diskurs boldı dep jazadı.

Áyyemgi dáwirde sudyalardıń korrupciyası ayrıqsha táshwish oyatqan, óytkeni ol menshikti nızamsız qayta bólistiriwge hám tartıstı nızamlı maydannan tısqarıda sheshiw tilegine alıp kelgen. Jetekshi dinlerdiń de korrupciyanıń barlıq túrleri arasınan birinshi gezekte sudyalardıń paraxorlıǵın qaralawı orınsız emes. Atap aytqanda, Bibliyada «Sawǵalardı qabıl etpe, óytkeni sawǵa soqırdı kóretuǵın qıladı hám haqıyqattı ózgertedi». Quranda aytılǵanınday, «Basqalardıń múlkin nahaq jol menen almań hám basqalarǵa tiyisli bolǵan nárselerdi alıw ushın óz múlkińizden qazılarǵa para bermeń».

Tomas Gobbstıń jazǵanınday, korrupciya «hámiyshe hám hár qanday waswasalar astında barlıq nızamlarǵa degen jek kóriwshilik kelip shıǵatuǵın tamır bolıp tabıladı».

Mámleket quramalasıp, basqarıw apparatı payda bolıwı menen professional hámeldarlar payda boldı, olar húkimdardıń jobasına kóre, tek ǵana belgilep qoyılǵan aylıq penen kún kóriwleri kerek edi. Ámeliyatt bolsa hámeldarlar óz statuslarınan paydalanıp, jasırın túrde óz dáramatların arttırıwǵa umtıldı.

Tariyxıy esteliklerdi izertlew sonı tastıyıqlaydı, korrupciyanı ilim bir neshe ásirler dawamında úyrengen hám úyrenip kelmekte.

Sociologlar, basqarıw boyınsha qánigeler, ekonomistler, yuristler hám ápiwayı puqaralar bul túsinikti túrlishe túsindiretuǵınlıǵı anıq Sociologlar, mısalı, korrupciya bul «hákimiyat wákilleri tárepinen nızamsız jeke mápler ushın kútilgen minez-qulıq standartlarınan waz keshiliwi» dep atap kórsetiwi múmkin.

Biraq táriyptiń naanıqlıǵı kóz-qarasınan mámleket basqarıwı qanigeleri sociologlar menen básekelesiwi múmkin, olardıń pikirinshe, korrupciya – bul «qanday da bir mańızlı shaxsıy payda alıw maqsetindegi ruxsat etilmegen, ádette qaralanatuǵın is-háreket».

Bunday anıqlamaǵa Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksinde atap ótilgen derlik barlıq jınayatlar tuwra keledi.

Yuristler olarǵa tán bolǵan anıqlıq penen tómendegishe qáliplestiredi: «Sózdiń keń mánisinde korrupciya - bul mámleketlik basqarıw apparatına zıyan jetkizetuǵın sociallıq qubılıs bolıp, ol hákimiyattıń ıdırawında, mámleketlik funkciyalardı atqarıwǵa wákillik berilgen mámleketlik hám municipial xızmetkerler, basqa shaxslar tárepinen ózleriniń iyelep turǵan lawazımınıń xızmet jaǵdayınan, statusınan hám abıroyınan jeke basınıń bayıwı ushın yamasa toparlıq mápleri ushın ǵárezli maqsetlerde paydalanıwı».

Ilimde korrupciyaǵa baylanıslı oǵada hár qıylı teoriyalıq túsinikler usınılǵan: korrupciya – bul sociallıq-huqıqıy qubılıs bolıp, ádette bul túsinik astında mámleketlik hámeldarlardıń, lawazımlı shaxslardıń parxorlıǵı, sonday-aq ulıwma

2

jámiyetlik hám siyasiy ǵayratkerlerdiń korrupciyaǵa kirisiw túsiniledi, bul shaxsiy maqsetlerde payda alıw ushın hákimiyattan haramlıq penen paydalanıwı.

1979-jılı 17-dekabrde BMSh Bas Assambleyası tárepinen qabıl etilgen Huqıqtı qorǵaw boyınsha lawazımlı shaxslardıń minez-qulıq kodeksinde korrupciya bir qansha ken planda túsindiriledi: «Korrupciya túsinigi milliy nızamshılıqqa muwapıq belgileniwi kerek bolsa da, sonı túsiniw kerek, ol minnetlerdi orınlawda qanday da bir háreketti iske asırıw yamasa iske asırmawdı qamtıp aladı yamasa bul minnetler sebebinen talap etilgen yamasa qábıl etilgen sawǵalar, wádeler yamasa xoshametlewler yamasa hár saparı usınday háreket yamasa háreketsizlik orın alǵan saparı olardı nızamsız alıw».

Korrupciyanıń kórinis formaları oǵada kóp: paraxorlıq, favoritizm, nepotizm, protekcionizm, lobbizm, jámiyetlik resurslardı hám fondlardı nızamsız bólistiriw hám qáyta bólistiriw, jeke maqsetlerde jámiyetlik resurslardı nızamsız ózlestiriw, nızamsız privatizaciya, siyasiy strukturalardı (partiyalardı hám t.b.) nızamsız qollap-quwatlaw hám qarjılandırıw, dámegóylik, jeńillikli kreditler, buyırtpalar beriw, keńnen belgili rus «blatı» (jámiyetlik resurslarǵa – tovarlarǵa, xızmetelerge, dáramat dereklerine, jeńilliklerge qol jetimlilikke erisiwushın shaxsıy kontaktlerden paydalanıw, aǵayın-tuwısqanlarǵa, doslarǵa, tanıslarǵa hár qıylı xızmetelr kórsetiw) hám t.b. Sáykes túrde korrupciya hám korrupciyalıq iskerliktiń hár qıylı klassifikaciyaları ótkeriledi. (Bıstrova, Silvestros, 2000; Kuznecov, 2000;

Johnston, 1982; i dr.).

J. Coleman kommerciyalıq paraxorlıqtı hám siyasiy korrupciyanı parıqlaydı. Biraq iskerliktiń korrupciyalıq túrleriniń tolıq dizimin iń tolıq dizimin jaratıw múmkin emes.

2. Korrupciyanıń sebepleri

Zamanagóy ekonomikalıq ilimde korrupciyanıń kóplegen sebeplerin atap kórsetiw qabıl etilgen, bunda ekonomikalıq, institucional hám sociallıq-mádeniy faktorlar ajıratıladı.

Korrupciyanıń ekonomikalıq sebepleri – bul, eń birinshi gezekte, mámleketlik xızmetkerderdiń aylıǵınıń pásligi, sonday-aq firmalar hám puqaralardıń iskerligine tásir kórsete alatuǵın joqarı wákillikleri. Qay jerde lawazımlı shaxslarda qanday da bir deficit iygiliklerdi basqarıw imkaniyatı bar bolsa, sol jerde korrupciya gúllenedi. Bul ásirese rawajlanıwshı hám ótiw dáwirindegi ellerde keńnen belgili, biraq rawajlanǵan ellerde de ushırasadı. Mısalı, AQShta kem támiyinlengen shańaraqlarǵa turar jaylardı imtiyazlı beriwge qaratılǵan baǵdarlamanı ámelge asırıwda korrpuciyanıń kóplep kórinis tabıwı atap ótilgen.

Korrupciyanıń institucionallıq sebepleri mámleketlik organlar jumısınıń jabıqlıǵı, esabatlar sistemasınıń artıqmashlıǵı, nızam dóretiwshilikte tınıqlıqtıń joqlıǵı, dáramatlı jeńil jumıslarǵa, xızmetkerlerdiń jumısınıń haqıyqıy nátiyjelerine qaramastan xızmet babında joqarılawǵa jol qoyatuǵın mámlekettiń hálsiz sırtqı siyasatı.

Korrupciyanıń sociallıq-mádeniy sebepleri jámiyettiń demoralizaciyası, puqaralardıń jetkilikli dárejede xabardar hám shólkemlesken bolmawı, «hákimiyat iyeleriniń» óz basımshalıǵına qatnasta jámiyetlik passivlik.

Faktorlardıń úsh toparı da háreket etetuǵın ellerde (bul, birinshi gezekte, rawajlanıp atırǵan hám postsocialistlik eller) korrupciya ógada joqarı boladı.

3

Kerisinshe, batısevropalıq civilizaciya ellerinde bul faktorlar bir qansha hálsiz ańlatılǵan, sonlıqtan korrupciya da ol jerde bir qansha ortasha.

Joqarı korrupciyanıń sebepleri. Qánigelerdiń kópshiliginiń pikirinshe, joqarı dárejedegi korrupciyanıń tiykarǵı sebebi ishki hám sırtkı irkip turıw mexanizmin támiyinleytuǵın siyasiy institutlardıń jetik emesliginde. Bunnan tısqarı, geypara obektiv jaǵdaylar da óz sezilerdi úlesin qosadı:

Eki qıylı mánisti ańlatıwshı nızamlar – bul jaǵday huqıqtı qollanıwshı lawazımlı shaxs tárepinen nızamlardı túrlishe qollanıw imkaniyatın jaratadı.

Xalıqtıń huqıqıy sawatlılıǵınıń pásligi – xalıqtıń nızamlardı bilmewi yamasa túsinbewi lawazımlı shaxsqa óziniń jeke mápleri jolında nızamlardan paydalanıwına qolaylı shárayat jaratıp beredi.

Mámlekettegi siyasiy jaǵdaydıń turaqsızlıǵı.

Hákimiyat institutlarınıń tásir kórsetiwiniń qáliplesken mexanizmleriniń joqlıǵı.

Byurokratiyalıq apparat jumısınıń tiykarına qoyılǵan standartlar hám principlerdiń húkimran elita siyasatınan ǵárezliligi.

Byurokratiyanıń professionallıq kompetentsizligi.

Nepotizm hám siyasiy ǵamxorlıq – bul korrupciya ústinen qadaǵalawdı hálsiretiwshi jasırın kelisimlerdiń qáliplesiwine alıp keledi.

Atqarıw hákimiyatı sistemasında birliktiń bolmawı, yaǵnıy bir iskerliktiń óziniń hár qıylı instanciyalar tárepinen tártipke salınıwı.

Xalıqtıń mámleketti qadaǵalawda qatnasıwınıń tómen dárejesi.

Joqarı korrupciyanıń sebepleri tuwralı gipotezalar

Joqarı korrupciyanıń sebepleri bolıwı múmkin bolǵan jaǵdaylar tuwralı basqa da shamalawlar qaraladı:

mámleket sektorında xızmet etip atırǵan xızmetkerlerdiń aylıqlarınıń jeke menshik sektorǵa salıstırǵanda tómen dárejede ekenligi;

ekonomikanıń mámleket tárepinen tártipke salınıwı;

puqaralardıń chinovniklerden ǵárezliligi, belgili bir xızmet túrlerine mámlekettiń monopoliyası;

byurokratiyalıq elitanıń xalıqtan úzilip qalǵanlıǵı; ekonomikalıq turaqsızlıq, inflyaciya;

xalıqtıń etnikalıq jaqtan bir tekli emesligi;

ekonomikalıq rawajlanıwdıń (xalıqtıń jan basına shaqqandaǵı JIÓ) tómen dárejesi;

diniy dástúr;

eldegi ulıwma mádeniyat.

Búgingi kúnde bul gipotezalardıń tastıyıqlanıwına qatnaslı bir qıylı pikirler

joq.

Aytayıq, jeke menshik sektor menen salıstırǵanda mámleketlik sektordaǵı aylıq is haqılardın kóteriliwi korrupciyanıń tezden páseyiwine alıp kelmeydi. Ekinshi tárepten, bul byurokratiya kvalifikaciyasınıń áste-aqırın artıp barıwına alıp keledi hám uzaq múddetli perspektivada pozitiv effektke alıp keledi. Korrupciya dárejesi eń tómen bolǵan ellerde chinovniklerdiń aylıq is haqısı óndiris tarawındaǵı aylıqlardan 3-7 ese artıq.

Tartıslı máselelerdiń biri bazarlardıń mámleket tárepinen tártipke salınıwı hám mámlekettiń monopolist sıpatındaǵı roli bolıp tabıladı. Erkin bazar

4

tárepdarları mámlekettiń roliniń páseyiwi hám básekeniń ósiwi korrupciyanıń páseyiwine alıp keledi degen pikirde, sebebi usılayınsha zárúriy diskreciyalıq wákillikler kólemi páseyedi hám bazarda protekciya arqalı tártipke salıwǵa erisiw imkaniyatı qısqaradı, demek renta izlew imkaniyatı da.

Haqıyqatında da, korrupciya pán bolǵan elllerdiń barlıǵı ushın salıstırmalı túrde erkin ekonomika tán. Kerisinshe, chinovniklerdiń monopoliyalı hákimiyatı menen sıpatlanatuǵın hám bahalardı bazardaǵıdan tómen dárejede uslap turatuǵın jobalı ekonomika deficit tovarlar hám xızmetlerdi alıw quralı sıpatında paraxorlıqtı júzege keltiredi.

Bul argumentke bir qatar biykarlawlar da orın alǵan.

Birinshiden, jeke menshik sektor udayına da mashqalalardıń qanaatlandırarlı sheshimin usına bermeydi, bunday jaǵdaylarda adamlardıń basım kópshiligi mámlekettiń aralasıwın orınlı dep esaplaydı. Bul, óz gezeginde, mámleketlik rentanı qadaǵalaw hám jıynawda hújdansızlıqtıń kelip shıǵıwına alǵıshártlerdi jaratadı. Solay etip, korrupciyadan tolıq qutılıw hátteki ashıq ekonomikada da múmkin emes.

Ekinshiden, ekonomikalıq liberallastırıw procesi húkimet tárepinen ámelge asırıladı hám sonlıqtan óz mánis-mazmunına kóre ekonomikaǵa belsendi aralasıw bolıp tabıladı (bul onnan qalsa menshiklestiriwden korrupciyalıq bayıw ushın derek jaratıw menen qatar keshiwmi múmkin). Sonlıqtan ámeliyatta liberallastırıwdıń baslawısh basqıshı kóbinese keri effekt – korrupciyanıń janlanıwı menen sıpatlanıwı múmkin.

Úshinshiden, izertlewler liberal-demokratiyalıq siyasiy sistemada korrupciya dárejesiniń eldiń basshılıǵınıń neoliberal yamasa social-demokratiyalıq ideologiyanı qollap-quwatlawı menen baylanısınıń joqlıǵın kórsetedi. Onnan qalsa, korrupciya dárejesi tómen bolǵan kóplegen ellerde salıqlar hám mámlekettiń shıǵındarı joqarı bolıp tabıladı (Kanada, Niderlandı, Skandinaviya elleri,

Finlyandiya).

3. Korrupciyanıń túrleri

Korrupciyanıń tómendegi túrleri ajıratıladı:

1). Xızmet jaǵdayınan paydalanıp atırǵan subyektten ǵárezli túrde:

-mámleketlik korrupciya (mámleketlik chinovnikler korrupciyası);

-kommerciyalıq korrupciya (firmalar menedjerleri korrupciyası);

-siyasiy korrupciyu (siyasiy ǵayratkerler korrupciyası).

2). Korrupciyalıq qatnasıqlar iniciatorı bolıp atırǵan subyektten ǵárezli túrde:

-lawazımlı shaxs baslaması menen paranı dámetiw;

-soranıwshı (ótinish etiwshi) tárepinen satıp alıw.

3). Para beriwshi bolıp tabılatuǵın korrupciya subyektinen ǵárezli túrde:

-individual para (puqara tarepinen);

-isbilermenlik para (legal firma tárepinen);

-kriminallıq satıp atıw (kriminallıq isbilermenler tarepinen – mısalı, narkomafiya).

4). Para alıwshınıń korrupciyadan kóretuǵın paydasınıń formasınan ǵárezli túrde:

-aqshalay para;

-xızmetler menen almasıw (patronaj, nepotizm).

5). Korrupciyalıq qatnasıqlardıń dárejesinen ǵárezli túrde:

5

-decentralizaciyalanǵan korrupciya (hár bir para beriwshi óz baslamasına kóre háreket etedi);

-«tómennen joqarıǵa qaray» oraylasqan korrupciya (tómengi paǵanalarda turıwshı chinovnikler tárepinen turaqlı túrde jıynalıp baratuǵın paralar, olar hám olardan bir qansha joqarı turıwshılar ortasında bólisiledi);

-«joqarıdan tómenge qaray» oraylasqan korrupciya (joqarı paǵanalarda turıwshı chinovnikler tárepinen turaqlı túrde jıynalıp baratuǵın paralar, ishinara olarǵa boysınıwshılarǵa da jetkerip beriledi).

6). Korrupciyalıq qatnasıqlardıń tarqalıw dárejesinen ǵárezli túrde:

-tómengi korrupciya (hákimiyattıń tómengi hám ortanǵı eshelonlarındaǵı);

-joqarıdaǵı korrupciya (joqarı dárejedegi chinovnikler hám siyasatshılardaǵı);

-xalıqaralıq korrupciya (jáhán xojalıq júrgiziw qatnasıqlarındaǵı).

7). Korrupciyalıq baylanıslardıń turaqlılıǵı dárejesinen ǵárezli túrde:

-epizodlıq korrupciya;

-sistemalıq (institucionallıq) korrupciya;

-kleptokratiya (korrupciya hákimiyat qatnasıqlarınıń ajıralmas komponenti sıpatında). Kleptokratiya ushın lobbizm tán boladı.

Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar

1.Korrupciya túsiniginiń mánis-mazmunı qanday?

2.Korrupciyaǵa berilgen túrlishe anıqlamalardı salıstırıń.

3.Korrupciyanıń tariyxıy tamırları nede?

4.Korrupciyanıń qanday sebepleri orın alǵan?

5.Korrupciyanıń tiykarǵı túrlerin sıpatlap beriń.

6.Korrupciyanıń erkin bazar ekonomikası menen baylanısın qanday túsinesiz?

Ádebiyatlar

1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019

3.Muhammadjonova L.A. L.A. Abdulla Sher, Shodimetova G. Axloq falsafasi. – Toshkent: Vneshinvestprom, 2023

4.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

5.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b

6.Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson ma’nfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yiligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.

7.Muxammadjonova L.A. Davlat xizmatchisi etikasi va imidji. – Toshkent: Universitet, 2017.

8.Shermuxamedova N.A. Korrupsiyaning sabablari va shakllari//Falsafa va hayot

2019, № B.39-55.

6