Filosofiya 12-tema lekciya teksti

Estetika filosofiyası (Estetika)

Joba:

1.Estetikanıń predmeti hám wazıypaları

2.Estetikanıń tiykarǵı kategoriyaları

3.Dizaynnıń estetikalıq funkciyaları

4.Xalıq-ámeliy iskusstvosı

5.Reklamanıń estetikalıq aspektleri

Tayanıg túsinikler: estetika, A.Baumgarten, Kant, Gegel`, Shiller, Shelling, iskusstvo, estetikalıq, morallıq hám estetikalıq qádiriyat, estetikalıq baha, estetikanıń wazıypaları, estetikalıq sana, estetikalıq iskerlik, estetikalıq múnásibet, ǵalabalıq kúndelik sana, qánigelestirilgen estetikalıq sana, «materiallastırıw», «materiallıqtan shıǵarıw», estetikalıq qabıllaw, gózzallıq hám kelbetsizlik, kóterińkilik hám páskeshlik, tragediyalılıq hám kúlkililik, dizayn, dizaynnıń funkciyaları, imidj, belgi, logotip, dekorativ-ámeliy iskusstvo, applikaciya, kiyiz basıw, naǵıs toqıw, toqıw, tigiw, zer jipler menen tigiw, quraq quraw, kvilting, gilem toqıw, kúydirip oyıw, gil`oshirovanie, vitraj, dekupaj, skul`ptura, keramikalıq floristika, mozaika, makrame, skrapbuking, topiar, reklama, kreativlik, reklamanıń marketing, kommunikaciyalıq, ekonomikalıq, sociallıq funkciyaları, receptiv estetika, ámeliy estetika, reklamalıq dizayn.

Estetikanıń predmeti hám wazıypaları

Estetika eń áyyemgi pánlerdiń biri. Onıń tariyxı eki yarım-úsh mıń jıllıq waqıttı óz ishine aladı. Biraq ol óziniń házirgi atın XVIII ásirde alǵan. Oǵan shekem bul pánniń tiykarǵı mashqalası bolǵan gózzallıq hám iskusstvo haqqındaǵı pikirler hár qıylı iskusstvo túrlerine baǵıshlanǵan traktatlarda, filosofiya hámde ilahiyat boyınsha shıǵarmalardı óz sáwleleniwin tapqan edi.

«Estetika» atamasın birinshi bolıp ullı nemec filosofı Aleksandr Gotlib Baumgarten (17141762) ilimiy aylanısqa kirgizgen. Bunda ol basqa bir ullı nemec filosofı Gotfrid Vilgelm Leybnic (1646-1716) táliymatınan kelip shıqqan halda múnásibet bildirgen edi. Leybnic insannıń mánawiy

álemin úsh tarawǵa - aqıl-oy, erk-ıqtıyar, sezim-tuyǵıga bóledi ham olardıń hár birin óz aldına filosofiyalıq aspektten úyreniw lazımlıǵın atap kórsetedi. Baumgartenge shekem aqıl-oydı úyrenetuǵın ilim – logika, erk-ıqtıyardı úyreniwshi ilim – etikanıń filosofiyada kópten berli óz ornı bar edi. Biraq sezim-tuyǵılardı úyrenetuǵın ilim filosofiyalıq statusta óz atına iye emes edi. Baumgartenniń bul boyınsha xızmeti sonnan ibarat, ol «seziw», «seziletuǵın» sıyaqlı mánislerdi ańlatıwshı grekshe «aisthetikos» sózinen «estetika» (nemec tilinde «eshtetik») ibarasın alıp, áne usı boslıqtı toltırdı.

Baumgarten estetikanı sezimlik qabıllaw teoriyası sıpatında alıp qaradı. Lekin, kóp ótpey, ol gá «gózzallıq filosofiyası», gá «iskusstvo filosofiyası» sıpatında interpretaciyalana basladı.

Estetika iliminiń eń ullı wákilleriniń biri Georg Vilgelm Fridrix Gegel` (1770-1831) bolsa óz lekciyalarına kirisibóliminde bılay dep jazadı: «Estetika» degen at tabıssız shıqqanlıǵı hám júzeke ekenligi sebepli basqa atamalardı qollanıwǵa urınıwlar boldı. Sózdiń ózi bizdi qızıqtırmaytuǵınlıǵın kózde tutıp, biz «estetika» atın saqlap qalıwǵa tayarmız, onıń ústine, ol ádetiy tilge sińip ketken. Soǵan qaramastan, biziń pánimiz maxzmunına juwap beretuǵın ibara bul - «iskusstvo filosofiyası» yaki jáne de anıǵıraq qılıp aytqanda «kórkem dóretiwshilik filosofiyası».

Gegel`diń «estetika» atamasınan kewli tolmaǵanınıń salmaqlı sebepleri bar. Bulardıń biri – joqarıda onıń ózi aytıp ótken pikirleri bolsa, ekinshisi – usı sózdiń barlıq sezim-tuyǵılarǵa tiyisliligi. Solay eken bul ilim tek estetikalı sezim-tuyǵılar hám olardıń kerisin kózde tutadı. Ásirese, mine usı ekenshi sebepke kóre, «estetika» atamasınıń talapqa juwap beriwi shubhalı. Bunıń ústine álleqashan bul ilimniń izertlew sheńberi iskusstvo aymaǵınan shıǵıp, insan ómiriniń derlik barlıq tarawlarına jayılıp ketken. Sol sebepli «estetika» ataması da ilimiy aylanısqa kirgizilgen.

Endi «Estetika» iliminiń mánisin ańlatatuǵın «iskusstvo filosofiyası» hám «gózzallıq filosofiyası» ibaralarına toqtalamız. Estetika tariyxında birinshi ibara tárepdarları kópshilikti quraydı. Lekin iskusstvo bul ilimniń birden-bir izertlew ob`ekti emes. Házirgi payıtta texnika

estetikası hám onıń ámeliyattaǵı tarawı dizayn, qorshaǵan ortalıqtı gózzallastırıw, tábiyattaǵı estetikalıq boyınsha mashqalalar meen de usı ilimimiz shıǵıllanadı. Demek, onıń qamrawın iskusstvonıń ózi menen ǵana shegaralap qoyıwǵa haqımız joq. Sebebi búgingi kúnde insan ózin qorshap turǵan barlıq nárse-qubılıslardıń gózzal bolıwın, hár qademinde estetikalıqtı seziniwdi qáleydi: biz taǵıp júrgen saat, biz kiygen kiyim, biz aydap júrgen mashina, biz jasap atırǵan úy, biz miynet qılıp atırǵan kárxana, biz paydalanıp atırǵan úskene, biz jazıp atırǵan qálem, biz dem alatuǵın tamasha baǵlar – barlıǵınan názik bir ruwx sezilip turıwı lazım.

Joqarıda aytılǵanlardan kelip shıqsaq, «Gózzallıq filosofiyası» degen ibara bul ilimniń mánisine kóbirek sáykes keledi. Nege degendeol tek iskusstvodaǵı gózzallıqtı emes, bálkim insandaǵı, jámiyet hám tábiyattaǵı gózzallıqtı da úyrenedi. Sonday-aq gózzallıqtan basqa kóterińkilik, tragediyalılıq, kúlkililik, sıyqırlılıq, qıyalıylıq, uygınlıq, náziklik sıyaqlı kópten-kóp túsinikler bar, olardı da izertlew estetika iliminiń moynında. Lekin, bul orında sonı umıtpaw kerek, bul túsiniklerdiń hár birinde gózzallıq bir tárepten element sıpatında qatnassa, ekinshi tárepten, olardıń ózi gózzallıqqa qatnasta element wazıypasın óteydi. Áne usı ózgesheliklerdiń reallıqtı kórinis tabıbiz estetikalıq dep ataymız.

Estetika predmeti tariyxıy háreketsheń hám ózgegiwsheń bolıp tabıladı. Onıń rawajlanıwınıń hár bir jańa tariyxıy basqıshında insannıń dúnyaǵa hám ózine estetikalıq múnásibeti tuwralı orın alǵan pikirlerdiń tolıq eesligi anıqlandı.

Jańa ásir filosofiyalıq estetikasınıń tiykarshılarınan biri - Immanuel Kant (1724 - 1804). Kant estetikasınıń ózegin onıń estetikalıq pikir haqqındaǵı táiymatı quraydı. Usı táliymattıń tiykarı aqıl hám qıyaldıń kognitiv kúshleriniń erkin oyınında júzege keletuǵın ishki sezimler bolıp tabıladı. Soǵan muwapıq, estetika Kanttıń aytıwına qore, predmeti «sırtqı tuyǵılar tuwralı táliymat» penen shegaralanǵan ilim statusın iyeledi.

G.F.V.Gegel` estetikanı tábiyat, jámiyet hám iskusstvodaǵı gózzallıq ideyaları haqqındaǵı táliymat dep biledi. Gegel`diń atap kórsetkenindey, iskusstvo – bul absolyut ruwxtıń pikirlew kórinisindegi ózin-ózi ańlawınan basqa nárse emes.

Estetikanıń «gózzallıq filosofiyası» hám «iskusstvo filosofiyası» sıpatında qáliplesiwinde

F.Shiller (1759-1805), F.Schelling (1785-1854) shıǵarmaları járdem berdi.

Estetika hám iskusstvo ortasındaǵı baylanıslılıqtı Aristotel` atap ótken. Biraq sonısı anıq, estetikalıq insannıń qorshaǵan reallıqqa bolǵan ózine tán múnásibeti sıpatında gózzallıq hám onıń iskusstvodaǵı kórkem sáwleleniwi menen shegaralanbaydı. Estetika estetikalılıqtıń kóplegen kórinisleri tragediyalıq, , kúlkililik, kóterińkilik, páskeshlik, kelbetsizlik hám basqalardıń tek ǵana iskusstvodaǵı emes, bálkim ómirdegi, real bolmıstaǵı formaları menen de qızıǵadı.

Estetika predmeti:

1.Tábiyatta, jámiyette, iskusstvoda gózzallıqtıń orın alıwınıń barlıq formaları;

2.Insan tárepinen gózzallıqtı sezimlik ańlaw hám baqlawdıń barlıq formaları;

3.Gózzallıq nızamlarına sáykes dóretiwshiliktiń barlıq formaları.

Estetika - bul gumanitar bilimlerdiń hár qıylı tarawları menen tıǵız baylanıslı bolǵan filosofiyalıq ilim.

Birinshiden, biz etika hám estetika kibi sociallıq turmıstın specifikalıq tarawları, sonday-aq, olardı bahalaw formaları ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı atap kórsetiwimiz múmkin. Usı óz-ara múnásibetler iskusstvonıń tariyxıy rawajlanıwınıń tiykarǵı nızamlarınan biri bolıp, onıń sociallıq funkciyası hám mánisin belgileydi hám ańlatadı.

Etika hám estetika jámiyettiń mánawiy hayoti qubılıslarında, shaxstıń is-háreketleri hám minez-qulqında kórinis tabadı. Hár qanday sociallıq qubılıs, is-háreket yaki motiv bir waqıttıń

ózinde, bir tárepten, gozzal yaki kelbetsiz, basqa tárepten - jaqsı hám jaman dep bahalanıwı múmkin. Reallıqtıń jeke alınǵan «estetikalıq ózgeshelikleri» orın almaǵanlıǵı kibi moral`diń arnawlı, predmetli-ayrıqshalanǵan «faktorı» da joq.

Morallıq hám estetikalıq qádiriyat - bul insannıń sociallıq janzat sıpatında ulıwmaadamzatlıq talapları, qábiletleri hám maqsetleriniń, yaǵnıy insan iskerligi hám biliwiniń hár qanday tarawında

– miynette hám turmısta, ilim hám siyasatta, iskusstvo hám minez-qulıqta ámelge asırılatuǵın morallıq hám estetikalıq sanada sáwleleniwi bolıp tabıladı.

Estetikalıq baha insannıń mánawiy hám fizikalıq imkaniyatların, dóretiwshilik qábiletlerin bahalaw sıpatında insan ómiriniń hár qanday tarawına, sonıń qatarında morallıq-etikalıq tarawına baylanıslı da qollanıladı. Oz gezeginde, etikalıq estetikalıq sıpatında kórinis tabıwı ushın zárúr shártlerdi óz ishine aladı. Bul moral`diń inklyuzivliginen kelip shıǵadı.

Biraq, jamáát turmısında, insaniy is-háreketlerde, iskusstvoda etikalıq hám estetikalıqtıń birbirine sáykes kelmew halatları da orın alǵan. bu adamlardıń is-háreketleriniń forması hám mazmunı ortasındaǵı sáykessizlikte kórinis tabadı. Anaw yaki mınaw hárekettiń ádep ikramlılıq áhmiyetin unamlı bahalaǵan halda, biz bazıda sanalı ráwishte onıń kórinis tabıw formasın itibarsız qaldıramız yaki kerisinshe. Mısalı, ádep-ikramlılıq qaǵıydalarına ámel qılıw kóz-qarasınan adamnıń minez-qulqın unamlı sıpatlaǵan halda, biz onıń ádep-ikramlılıq rawajlanıw dárejesine itibar qaratpaymız.

Kórkem dóretiwshilik tarawında etikalıq hám estetikalıqtıń birligi ideyası iskusstvo hám moral`diń óz-ara baylanıslılıǵında ámelge asırıladı. Gertsen haqlı ráwishte iskusstvonı «ádepikramlılıqtıń estetikalıq mektebi» dep atadı. Bul morallıq mashqalalardı ańlawdıń ózine tán usılı bolıp tabıladı. shıǵarmanıń temasınıń avtor tárepinen kórkem analizleniwi hám ashıp beriliwi etikalıq hám estetikalıq bahalardıń málim birligi tiykarında ámelge asırıladı, sonıń ushın estetikanıń tómendegi tiykarǵı wazıypaların atap kórsetiw múmkin:

1)insan tárepinen reallıqtı estetikalıq biliw procesin úyreniw;

2)sociallıq turmıstıń hám insan minez-qulqınıń hár qıylı qubılısların estetikalıq bahalawdı islep shıǵıw;

3)insan tárepinen dúnyanıń kórkem ózlestiriliwi nızamların, kórkem dóretiwshilik nızamların biliw;

4)dúnyanı birpútin ózlestiriw, tábiyatta, jámiyette, iskusstvoda gózzallıqtıń orın alıwınıń barlıq formalarıni ózlestiriw;;

5)insan hám jámiyettiń estetikalıq sanasın qáliplestiriw.

Estetikalık jámiyet turmısınıń ayrıqsha tarawı sıpatında kútá quramalı hám kóp basqıshlı qubılıs bolıp tabıladı. Moral`diń strukturası kibi, estetikanıń da strukturası úsh komponentti óz ishine aladı:

1.estetikalıq ong;

2.estetikalıq iskerlik;

3.estetikalıq múnásibetler.

1. Estetikalıq sana – bul qorshaǵan álemdi, insannıń kóp qırlı iskerligin, onıń iskerligi ónimlerin, sezimlik aspektten elesletiletuǵın hám talǵam pikirlerinde, obrazlarda bahalanatuǵın iskusstvo shıǵarmaların sáwlelendiretuǵın sociallıq sana formalarınan biri. Estetikalıq sana - bul bahalaw sanasınıń forması, reallıqtıń sáwleleniwi hám onı estetikalıq ideal kóz-karasınan bahalaw.

Estetikalıq sananıń ózine tán ózgesheligi sonda, insan hám ob`ektiv reallıqtıń óz-ara tásirin individual ráwishte basınan keshiredi, bahalanadı hám oylanıladı. Bul insannıń psixo-fizikalıq hám sociallıq ózgesheliginen kelip shıǵadı.

Estetikalıq sana kórkem sananı belgileydi hám óz ishine aladı, bunda kórkem sana iskusstvo qádiriyatların jaratıw procesin de, qabıllaw procesin de ózinde ob`ektivlestiredi.

Estetikalıq sana strukturası:

I. sezimlik-empirikalıq dáreje (estetikalıq baqlaw, qabıllaw, elesletiw).

II. teoriyalıq dáreje (estetikalıq pikirlew, qádiriyatlar, kóz-qaraslar, ideallar).

Teoriyalıq dárejesi reallıqtı sáwlelendiriwdiń racional formasına tiykarlanadı hám estetika túsinikleri hám kategoriyaları tiykarında isleydi.

Teoriyalıq dárejesi tómendegilerdi óz ishine aladı:

a)ǵalaba kúndelik sana, onıń tasıwshısı kópshilik adamlar bolıp tabıladı;

b)qánigelestirilgen estetikalıq sana, bonda tasıwshıları: 1) kórkem dóretiwshilik penen shuǵıllanatuǵın adamlar; 2) iskusstvotanıw hám estetika tarawındaǵı qánigeler.

Estetikalıq sananıń ózine tán ózgesheliklerin túsiniw ushın sub`ekt hám ob`ekttiń estetikalıq

óz-ara tásiriniń ózgesheliklerin, estetikalıq iskerlik tábiyatı hám estetikalıq múnásibetlerdiń xarakterin anıqlaw kerek.

2.Estetikalıq iskerlik - bul ámeliy-mánawiy iskerliktiń (iskusstvo shıǵarmaların jaratıw) hám mánawiy iskerlik (estetikalıq baqlaw, estetikalıq qabıllaw, estetikalıq pikirlew hám basqalar) ózine tán túri.

Estetikalıq iskerliktiń barlıq túrlerine estetikalıq baslama – insanǵa joqarı mánawiy zawıq baǵıshlaytuǵın anaw yaki mınaw formada ámelge asırılatuǵın «gózzallıq nızamlarına kóre dóretiwshilik» tán bolıp tabıladı.

Hár qanday iskerlik túrinde sub`ekt, ob`ekt hám iskerliktiń ónimi (nátiyjesi) talap etiledi. Materiallıq iskerlikte «materiallastırıw», yaǵnıy insan iskerliginiń predmetke, óndiris ónimine aylanıwı júz beredi.

Estetikalıq iskerlikte reallıqtı ózlestiriw «materiallıqtan shıǵarıw» formasında kórinis tabadı, bonda tek ǵana predmettiń mazmunı emes, bálkim shaxstıń bahalawshı múnásibeti de esapqa alınadı. Bunnan tısqarı, mánawiy iskerlik nátiyjesi jatlastırılmaydı, bálkim sub`ektke tiyisli bolıp, onıń ruwxıyatı, sanasınıń belgili bir halatı bolıp shıǵadı.

3.Estetikalıq múnásibet - bul sub`ekttiń ob`yekt penen mánawiy baylanısı, shaxstıń reallıqqa bolǵan ayrıqsha múnásibeti, onıń dawaımnda adam ob`ektiv dúnyanıń predmetleri, qubılısları hám halatlarınıń birpútinliginiń ólshemlerin ashıp beredi hám anıqlaydı, ózinde belsendi dóretiwshilik iskerlik qábiletleri hám imkaniyatların kórsetedi hám rawajlandıradı, reallıq qubılıslarınıń jetiklik dárejesin hámde insan hám dúnya ortasındaǵı uyǵınlıq dárejesin bahalaydı.

Estetikalıq múnásibet:

1.málim bir ob`ekttiń bar bolıwı hám onıń ayrıqsha sıpatı;

2.málim bir qabıllawshı sub`ekttiń bar bolıwı hám onıń ayrıqsha halatı;

3.sub`ekt hám ob`ekttiń belsendi óz-ara tásiri bolıp tabıladı.

Estetikalıq aspektten manızlı ózgeshelik, málim bir ob`ektke tiyisli bolǵan halda, áyne payıtta reallıqtıń kóplegen basqa ob`ektleri hám qubılıslarına tán bolıp tabıladı. Biraq onı birer bir jeke alınǵan tábiyiy ob`ekt penen baylanıstırıw múmkin emes. Tábiyiy ózgesheliklerdiń ózgeriwi, ádette, belgili bir ob`ekttiń materiallıq xarakteristikalarınıń ózgeriwi menen baylanıslı, estetikalıq ózgesheliklerdiń ózgeriwi bolsa bunday májbúriy baylanıslılıqqa iye emes. Estetikalıq aspektten manızlı ózgeshelikler jeke alınǵan ob`ekttiń sap tábiyiy ózgeshelikleri sıpatında kórip shıǵılıwı múmkin emes. Biraq estetikalıq aspektten manızlı ózgeshelikler jeke alınǵan sub`ekttiń sap mánawiy ózgeshelikleri dep te esaplanıwı múmkin emes.

Tek ǵana jeke, konkret, individual-biytákirar ob`ekt ǵana estetikalıq qabıllanılıwı hám bahalanıwı kerek. Hesh qanday ulıwmalıq gózzallıq joq. Estetika hár qashan konkret. Hátteki estetikalıq ideal da tek belgili bir estetikalıq jaǵdayda ámelge asırıladı.

Solay etip, estetikalıq qádiriyattıń tasıwshısı áyne real ob`ektiv bolmıs bolıp tabıladı. Estetikalıqtıń baslawısh noqatı sıpatında ob`ekttiń qabıllanatuǵın qádiriyatlıq-áhmiyetli

formasın aytıw múmkin. Real konkret ob`ektler reallıqtıń «estetikalıq ózgeshelikleri» dep atalatuǵın forma, ólshem, reń, proporciya, simmetriya, ritm kibi kórinislerde júzege shıǵadı.

Materiallıq dúnyanıń ob`ektiv ózgeshelikleri hám nızamlıqları estetikalıqtıń kelip shıǵıwı, baslamasın quraytuǵın nárselerdin sırtqı kórinislerin anıqlaydı. Biraq áyne baslamalardı, óytkeni ob`ektlerdiń sırtqı kórinisleri hár dayım da estetikalıqtıń mazmunın anıqlay almaydı. Mısalı, estetikalıq keshirmelerdiń deregi sıpatında duzdıń reńi bul keshirmelerdiń mánisin de anıqlay almaydı.

Biraq, sonı atap ótiw kerek, estetikalıq múnásibetler ob`ekti sırtqı formadan boslanadı, lekin sonıń menen sheklenip qalmaydı: forma mazmun menen birlikte mazmunlı forma sıpatında alınıwı kerek. Ob`ekttiń estetikalıq forması qábıl etetuǵın sub`ektke óz sıpatları hám abzallıqların ashıp beriw sıyaqlı tásir qıladı. Insannıń dúnyanı ańlawı procesinde predmetler hám qubılıslardıń olardıń insan hám jámiyet turmısındagı áhmiyeti kibi ob`ektiv ózgesheligi kórinis tabadı.

Juwmaqlay otırıp, sonı atap ótiw kerek:

1) estetikalıq – bul na ob`ektiv reallıq, na adamnıń «mánislik kúshleri» emes, bálkim sub`ekt-ob`ekt múnásibetleriniń ideal ónimi;

2) estetikalıq - shaxstıń onıń individual qabıl etiwi hám bahalawında júzege keletugın mánawiy iskerliktiń ónimi;

3) estetikalıq haqıyqatqa uqsas, biraq mánisine kóre parıq qıladı. Eger haqıyqat racional bilim bolsa, onda estetikalıq kóbirek bilim emes, bálkim ob`ektti qábıl etiwdegi sezimlik keshirmeler bolıp tabıladı.

Basqacha qılıp aytqanda, estetikalıq – estetikanıń metakategoriyası bolıp, ol turmıs hám iskusstvodaǵı gózzallıq hám kelbetsizlik, kóterińkilik hám páskeshlik, tragediyalıq hám kúlkililik hám basqa estetikalıq ózgesheliklerge tán bolǵan ulıwmalıqtı sáwlelendiredi.

Estetikanıń tiykarǵı kategoriyaları

Gózzallıq – qubılıstı jetiklik kóz-qarasınan, eń joqarı estetikalıq qunǵa iye ekenligi menen sıpatlawshı estetikalıq kategoriya.

Gózzallıqtıń konkret-sezimlik kórinis tabıwı: uyǵınlıq, simmetriya, ritm, proporciya, maqsetke muwapıqlıq, sonday-aq ob`ektlerdiń sırtqı kórinisin sıpatlawshı da dawıs hám reńjaqtılıq múnásibetleri.

Gózzallıq tábiyatı tuwralı máselede bir neshe jantasıwdı kórsetiwimiz múmkin:

1.Gózzallıq – nárselerdiń óziniń ob`ektiv ózgesheligi. Bunday jantasıw áyyemgi Greciya naturfilosofiyasında qáliplesken bolıp, onda gózzallıq kosmostaǵı uyǵınlıq, jaratılıstaǵı gózzallıq sıpatında túsinilgen. Gózzallıqtıń bul interpretaciyası frantsuz aǵartıwshılıq estetikasına da tán edi.

Gózzallıq - bul tábiyattıń ózine tán ózgesheligi, mısalı, salmaq, reń, kólem kibi.

2.Estetika reallıǵı biytárep (neytral), gózzallıq deregi insan qálbinde jatadı. Gózzallıq - bul reallıq qubılısların sub`ektiv qabıl etiw.

3.Gózzallıq - ob`ektiv reallıqtıń ózgesheliklerin gózzallıq ólshemi sıpatında insan menen yaki onıń ámeliy zárúrlikleri, ómirdegi gózzallıq haqqındaǵı ideyaları hám elesletiwlerimeen qatnasının nátiyjesi.

Gózzallıq qubılıslardın adamlardıń talǵamı hám idealları prizması arqalı sub`ektiv estetikalıq bahalawlarǵa tiykarlanatuǵın ob`ektiv-estetikalıq mánisi sıpatında kórinis tabadı.

Sonı atap ótiw kerek, úshinshi jantasıw mádeniyat tariyxında ústinlik qıladı. Onıń tárepdarları Platon, Sokrat, Aristotel, N.Chernishevskiy hám basqalar edi.

Gnoseologiyalıq kóz-qarastan, gózzallıq - bul haqıyqıy ob`ekttiń pikiriy kelbeti. Sonıń menen birge, ol sáwlelendirilgen ob`ektti ideallastırıwdı kózde tutadı. Gózzallıq - bul elesletiw tiykarında qurılǵan ob`ekttiń aqılıy modeli, onıń uyǵın ózgeshelikleri pikir menen akırına jetkiziledi.

Kelbetsizlik - bul estetikanıń gózzallıqtıń kerisi bolǵan, unamsız estetikalıq qundı ańlatatuǵın kategoriyası.

Kelbetsizlik – ólshem, tártipten ajıralǵanlıq, xaos. Áyyemgi grek estetikasında kelbetsizlik joqlıq, jawızlıq túsiniklerine jaqınlastırılǵan. Orta ásirler estetikasında gúnanıń kórinis tabıw forması hám aqıbeti sıpatında qabıl qılınǵan. Aǵartıwshılıq estetikası iskusstvodaǵı kelbetsizlikti sáwelendiriw imkansız dep esapladı. Biraq Oyanıw dáwirinde tábiyattıń qúdiretli energiyası hám sheksiz reń-báreńliginiń dálili sıpatında kelbetsizliktiń ullı dóretiwshilik kúshi tán alınǵan. Romantizm «ektsentriklik»tiń hám «kelbetsizlik»tiń iskusstvo ushın qunına itibar qarattı. Modernizmde ol teńsiz qádiriyat sıpatında interpretaciyalanǵan.

Iskusstvodaǵı gózzallıq hám kelbetsizliktiń dialektikası Aristotel` tárepinen kútá jaqsı kórsetip berilgen. Onıń atap kórsetiwinshe, kórkem iskerlikte kelbetsizlik jetik, gózzal tárizde súwretleniwi múmkin, yaǵnıy ol gózzallıq ózgesheliklerin aladı.

Solay etip, kelbetsizliktiń estetikalıq keshirmeleri eki tárepleme: iskusstvo shıǵarmasınan zavqlanıw súwretlew predmetine bolǵan jiyirkenish penen birge keledi.

Kóterińkilik sıpat aspektinen gózzal dep sıpatlanǵan, biraq bul sıpat ózin joqarı dárejedegi gózzallıq, sheksiz gózzallıq kibi júzege shıǵaradı. Kóterińkilik bizge tańlanıw, zawıq, uyǵın talap hám joqarı mádeniyat ierarxiyalarınıń ilahiy baǵdarlamasın seziniw tuyǵıların beredi.

Kóterińkilik - bul úlken unamlı sociallıq áhmiyetke iye predmetler hám qubılıslardıń estetikalıq qunın sıpatlawshı estetikalıq kategoriya, biraq olar ózleriniń kútá úlken qúdireti sebepli jámiyet hám shaxs tárepinen unamlı ózlestirile almaydı. Kóterińkiliktiń birpútin sıpatlamasın birinshilerden bolıp I.Kant berdi. Eger gózzallıq, filosoftıń pikirine kóre, belgili bir forma, sheklew

menen sıpatlanatuǵın bolsa, onda kóterińkiliktiń mánis-mazmunı onıń sheksizligi, sheksiz ullılıǵı hám insannıń baqlaw hám elesletiw qábileti menen sáykes kelmesliginde.

Kóterińkilik insandı fizikalıq janzat sıpatında basadı, óz shekliligi hám sheklengenligin ańlawǵa májbúr qıladı, áyne payıtta onı mánawiy janzat sıpatında joqarılatadı, onda óziniń fizikalıq jaqtan salıstırıp bolmaytugın hám onı basıp turatuǵın tábiyat ústinen morallıq ústinligin ańlawdı oyatadı.

Ómirdegi, reallıqtaǵı kóterińkilik iskusstvoda óz sáwleleniwin tabadı. Mısalı, Mısır piramidaları faraonlardıń - tiri qudaylıń, quyashtıń ulınıń ullılıǵın sáwllendiredi. Iskusstvodaǵı kóterińkiliktiń sáwleleniwiniń tipik formaları úlkenlik, ken kólemlilik, monumentallıq bolıp tabıladı.

Kóterińkilik obrazı Orta ásirler iskusstvosındaǵı gotikalıq soborlarda sáwlelendirilgen bolıp, olarda adamnıń Qudayǵa, Aspan Saltanatına bolǵan umtılıwı ashıp berilgen.

Kóterińkiliktiń kórkem ańlatılıwı - bul pafos (grekshe - tuyǵı, qálew).

Kóterińkiliktiń jup kategoriyası páskeshlik kategoriyası bolıp tabıladı.

Páskeshlik – bul úlken unamsız sociallıq áhmiyetke iye hám jámiyet hám shaxs ushın qáwip tuwdıratuǵın predmetler hám qubılıslardıń estetikalıq qunın sıpatlawshı estetikalıq kategoriya.

Páskeshlik - bul kelbetsizliktiń kútá ketken dárejesi, oǵada unamsız qádiriyat. Páskeshlikke basqa estetikalıq kategoriyalarǵa qaraǵanda kóbirek dárejede maorllıq baha tán

bolıp tabıladı: ol jawız kúshler menen (zorawanlıq, jalǵan, buzıqlıq hám basqalar); urıs, adamnıń adam tárepinen ekspluataciyalanıwı, kemsitiw, shaxstı bastırıw hám basqalar (sociallıq turmısta); adamnıń alkogol hám giyabentlik zatlardan ǵárezliligi (psixologiyalıq aspektten) tikkeley baylanıslı bolıp tabıladı.

Tragediyalılıq hám kúlkililik kóbirek adamlardıń múnásibetin, turmıslıq poziciyaların hám táǵdirlerin sáwlelendiredi.

Tragediyalılıq - erkinlik hám zárúrliktiń óz-ara tásiri procesinde júzege keletuǵın hám insan azap-uqıbetleri, ómir ushın mańızlı bolǵan qádiriyatlardıń ólimi hám nabıt bolıwı menen qatar keshetuǵın turmıstıń ótkir qayshılıqların (toqnasıwların), jaǵdaylar hám shárayatlardı sáwlelendiriwshi estetika kategoriyası.

Tragediyalıq gózzallıq hám kóterińkilikke sonısı menen jakın, ol insan qádir-qımbatı hám ullılıǵı ideyasınan ajıralmaǵan halda, olardıń zárúriyat kúshleri menen toqnasıwında joldas bolatuǵın hám erkin háreketlerde, hám azaplarda kórinis tabadı.

Insannıń erkin háreketi onı jaq qılatuǵın sózsiz bir zárúriyattı ámelge asıradı, bul zárúriyat áyne adam onı jeńip ótiwge yaki onnan qashıwǵa háreket qılǵanında quwıp jetedi.

Áyyemgi dáwirde, shaxsıy baslama rawajlanıwının pás dárejesinde bolǵanında, tragediyalıq shaxs hám táǵdirdiń óz-ara tásiri arqalı súwretlengen (Moyra). Táǵdir tábiyatta hám jámiyette húkimranlık qılatuǵıniyesiz kúsh sıpatında túsindirilgen. Moyralar insan ómirin anıqlaydı, lekin aldınnan belgilengen tártiptiń ózine tán epizodların ámelge asırıw, erkin háreketleri arqalı. Qaharman táǵdirdi ózgerte almaydı, lekin ol bolıp atırǵan nárselerdi passiv ráwishte qabıl qılmaydı, oǵan belsendi qarsı shıǵadı hám sonıń menen óz erkinligin kórsetedi.

Orta ásirlerde adamlardıń erkin Qudaydıń erkine boysındırıw hám basqa ómirde, Qudaydıń saltanatında ádalattı tiklew wádesi eń tiykarǵı motiv bolǵan. Tragediya principi jerdegi hám aspan baslamaları toqnasıwında jatadı.

Jańa dáwirde, shaxsiy baslamanıń hár tárepleme rawajlandırılıwı menen tragediyanıń deregi sub`ekttiń ózi, onıń ishki dúnyasınıń tereńleri hám olar menen shártlengen is-háreketler bolıp tabıladı. Mısalı, Shekspir tragediyalarınıń qaharmanları.

Gegel` tragediya deregin morallıq mánistiń erk hám orınlanıw tarawı sıpatında ózin ózi bifurkaciyalawında kórdi. Jańa ásir adamı óz tragediyasında basına túsken qorqınısh hám azaplarda ózi ayıpdar. Biraq toqnasıp atırǵan kúshlerdiń ólimi buzılǵan teń salmaqlılıqtı basqa joqarı dárejede qayta tikleydi hám usı tárizde Gegel`diń pikirine kóre, ruwxtıń tariyxıy ózin-ózi rawajlandırıwına járdemlesken halda universal substanciyanı ilgeri súredi. Sol sebepli Hegel` ushın tragediyanıń reńi aq: tragediyalıq adamlardı tazalawshı tásirge iye (katarsiC), olardı jawızlıqqa qarsı gúresiwge shaqıradı.

Tragediyalıq shıǵarmanıń tiykarǵı wazıypası - bul insan qádir-qımbatın tastıyıqlaw, insan imkaniyatların keńeytiw, tariyxıy qáliplesken, biraq eń kúshli hám belsendi, joqarı ideallardan ilhamlanǵanlar ushın tar bolıp qalǵan shegaralardı buzıw.

Ómirdegi hám iskusstvodaǵı tragediyalılıqtıń kerisi bul kúlkililik bolıp tabıladı.

Kúlkililik (grekshe «komikos» - kewillik, kúlkili) - bul reallıqtıń sociallıq mańızlı qaramaqarsılıqların olarǵa estetikalıq ideal poziciyasınan emocional-kritikalıq múnásibet kóz-qarasınan sáwlelendiriwshi estetika kategoriyası.

Kúlkililiktiń mánisi qayshılıqta. Jaǵdaydıń kúlkililigi kópshilik halatlarda kelbetsizlik - gózzallıq (Aristotel), páskeshlik - kóterińkilik (I.Kant), biymánilik - parasatlılıq (A. Shopenhauer), jalǵan, qıyalıy – túpkilikli áhmiyetli, bekkemhám haqıyqıy (Gegel) hám t.b. kontrastı, qarsı keliwi nátiyjesi sıpatında kórinis tabadı. Bunnan kelip shıǵadı, hár qanday kúlkili qayshılıqta eki qaramaqarsı baslama háreket qıladı, birinshisi unamlı kórinedi hám dıqqattı tartadı, lekin haslında unamsız ózgeshelikke aynaladı.

Komediya, qaǵıyda sıpatında, kúlkige sebep boladı. Komediyalıq kúlki tereń kritikalıq baslamaǵa iye. Biraq kúlki soqır, miyrimsiz kritika, yaǵnıy jemiriw kibi háreket qılmaydı. Ol kemshiliklerdi joq qılıwǵa, salmaqlı ádalatsızlıqtı joq qılıwǵa hám múnásibetlerdiń jańa sistemasın jaratıwǵa umtıladı. Usı múnásibet penen K. Marks «kúlip atırıp, insaniyat ótmishinen ajıraladı» dep atap kórsetti.

Turmıs hám iskusstvodaǵı kúlkililik tiykarında keń kúlki mádeniyatı qáliplesedi.

Miftiń kulki mádeniyatına xaos-kosmos oppoziciyasında keshetugın aralastırıw, jıljıtıw, ózgertiw, aljastırıw tán bolıp tabıladı. Kúlki mádeniyatı usı qarama-qarsılıqlardı sheshiw usılı bolıp tabıladı.

Antik dáwirde kúlki mádeniyatı xalıq bayramlarında tábiyattıń dóretiwshi kúshleriniń saltanatı sıpatında kórinis tabadı. Mısalı, áyyemgi Greciyada Dioniske sıyınıw, Rimliklerdiń

Saturnaliyası.

Orta ásirlerde komediyanıń eń ataqlı formalarınıń biri karnaval edi, bul M.Baxtinniń pikirinshe, rásmiy mádeniyat hám diniy ideologiyanıń antipodı sıpatında júzege shıǵadı. Orta ásirlerdegi karnaval saltanatlarında kúlki biykarlawshı hám áyne payıtta ómirdi tastıyıqlawshı kúsh sıpatında tolıq hám haqıyqıy kóriniste júzege shıǵadı.

Jańa hám Eng jańa dáwirde kúlki mádeniyatı insannıń mańızlı kúshleriniń jatlastırlıwı menen baylanıslı bolǵan tariyxıy deformaciyalarǵa dus keledi: ol óziniń ulıwmalıq sociallıq baslamasın joǵaltadı. Kúliw mádeniyatı adamnıń egoistlik máplerine xızmet qılıw jolın iyeleydi, bazı halatlardı psixologiyalıq agressiyanın ózine tán quralı sıpatında isleydi. Satira, ironiya, sarkazm, masqaralaw, qorlaw, ruwxıy suwıqlıq. Kúlki qayshılıqlardan qorǵanıw quralına aynaldı. Masqara qılıw hám kózden ǵayıp qılıw – usı tárizde jasawdıń zárúr qolaylılıǵı támiyinlenedi.

Solay etip, estetika kategoriyaları estetikanıń tiykarǵı, eń ulıwmalıq túsinikleri bolıp, olar biliw múmkin bolǵan ob`ektler hám qubılıslardıń manızlı táriyiplerin sáwlelendiredi. Olar reallıqtı estetikalıq biliwdiń tiykarǵı baskıshları sıpatında kórinis tabadı.

Estetika kategoriyaları dialektikalıq aspektten óz-ara baylanıslı, bir-birin óz-ara belgileydi. Olar tek ǵana unamlı estetikalıq ózgesheliklerdi emes, bálkim unamsız ózgesheliklerdi de ashıp beredi hám usınıń menen reallıqtıń qarama-qarsı táreplerin kórsetedi. Sonıń menen birge, estetika kategoriyaları bilip atırǵan qubılıslarımızdıń mánis-mazmunın sáwlelendire otırıp, insannıń estetikalıqqa bolǵan bahalawshı múnásibetin bildiredi, onıń jámiyet hám shaxstıń mánawiyámeliy turmıstaǵı áhmiyetin belgileydi.

Juwmaqlar

1.Estetika - filosofiyalıq ilim, tábiyatta, jámiyette, iskusstvoda kórinis tabatugın gózzallıq tuwralı ilim.

2.Estetika hám etika bahalawshı sana formaları bolıp tabıladı.

páskeshlik, tragediyalılıq hám kúlkililik.

Dizaynnıń estetikalıq funkciyaları

Ulıwmalıq tán alınǵan anıqlamaǵa kóre dizayn (angl. design – joybarlaw, sızıw, oylaw, sonday-aq joybar, joba, súwret) predmetlik dúnyanı joybarlastırıw menen baylanıslı iskerliktiń jańa túrin ańlatıwshı termin. Dizayn XX ásirdiń basında predmetli ortalıqtıń vizual hám funkcional qásiyetleriniń stixiyalı qáliplesiwine reakciya sıpatında payda boldı. Dizayn predmetli ortalıqtı zamanagóy jámiyettiń quramalı háreket etiwine sáykes keletuǵınday etip racional qurıwdıń úlgilerin islep shıǵadı. Geyde dizayn degende onıń tek bir tarawın – sanaat buyımlarınıń estetikalıq ózgesheliklerin islep shıǵıw túsiniledi. Biraq dizayn bir qansha keńirek sociallıq-texnikalıq mashqalalardı sheshedi, yaǵnıy predmetlik ortalıqta óndiris hám tutınıwdıń háreket etiwin, adamlardıń jasawın.

Dizayn joybarlastırıwdıń basqa barlıq dástúriy túrlerine qatnasta ayrıqsha orındı iyeleydi hám konkret adamlar hám pútkil jámiyettiń turmısına jańa predmetlerdi engiziw menen baylanıslı mashqalalardı sheshedi. Dizaynerlik iskerlikti ańlatıw ushın «kórkem konstrukciyalaw» ibarası da qollanıladı. Dizayn tarawındaǵı qánigeni xudojnik-konstruktor dep ataymız. Ol kórkem ideyası hám ámelge asırılıwı kóz-qarasınan principial jańa bolǵan buyımlardı jaratıw menen shuǵıllanadı, bunda ol buyımlardıń tutınıwshılıq qásiyetlerin jańalaydı hám uyǵın jáne komfort predmetli-keńisliklik ortalıq jaratadı.

Dizaynniń zárúrligin anıqlaw ushın onıń úsh funkciyası menen tanısamız: estetikalıq, racionallastırıwshı hám belgilik.

Dizaynniń sociomádeniy funkciyaları

Estetikalıq funkciya. Onıń tiykarında adam hám anaw yaki mınaw ob`ekt ortasındaǵı múnásibet jatadı. Bul predmetlik dúnyanıń estetikalıq qásiyetiniń oǵan ob`ektiv tiyisli bolmastan, usı múnásibetlerden kelip shıǵatuǵınlıǵın ańlatadı. Olar adamnıń dúnya menen múnásibetlerindegi keshiriletuǵın manawiy uyǵınlıq hám erkinlik halatı menen baylanıslı. Dizaynniń estetikalık funkciyası specifikalıq mádeniy-tariyxıy shárayatlarda ayrıqsha usıllar hám qurallar járdeminde ámelge asırıladı. Ámeliy zárúrliklerin qanaatlandırıw menen birge adamǵa onıń uyǵınlıqqa hám gózzallıqqa, dúnyanı estetikalıq ózlestiriw hám seziniwge bolǵan talapların da qanaatlandırıw zárúr. Dizayn tábiyiy ortalıqtı uyǵınlastırıwǵa bolǵan aldın kórilmegen masshtabqa, reń-báreńlikke hám belsendilikke iye bolǵan talapqa juwap sıpatında payda boldı. Dizayn sulıwlıqtı jaratadı.

Dizaynniń estetikalıq funkciyasına mısal etip óz úyin yamasa jumıs ornın bezetiwdi keltire alamız.

Estetika kóz-qarasınan buyımdı islep shıǵıwda qaysı momentti jiberip almaw áhmiyetli: 1. Usı buyım ushın basqalardan vizual parıqlanıw qanshelli áhmiyetli? 2. Buyım ushın imidj hám moda kóz-qarasınan óziniń mańızlılıǵın atap kórsetiw qanshelli áhmiyetli.

Racionallastırıwshı funkciya. Dizayn organikalıq túrde sezimlik hám racionallıqtı, ańlatpalılıq hám maqsetke muwapıqlıqtı birlestiredi. Maksimal nátiyjege erisiw ushın tómendegilerdi biliw kerek: zatta ne, qalay hám ne ushın orınalasqanılıgın, onıń iyesi kim ekenligin, onıń mánisi hámwazıypası neden ibarat ekenligin. G.Zemper dizaynniń «maqsetke muwapıqlıǵı», zattıń qanday maqsetke arnalǵanlıǵın, onıń áhmiyetli xarakteristikasın, onıń mánismazmunın biliw kerekligin aytıp ótedi. Dizaynerlik iskerliktiń maqsetleri: 1) buyırtpashınıń maqseti (dıqqattı tartıw, satılıwdıń ósiwi, modaǵa sáykeslik hám t.b.); 2) usı konkret zattıń maqseti, onıń wazıypası, bul onıń barlıq ózgesheligi hám qásiyetlerin júzege shıǵarıw ushın, solay eken tutıwshı ushın áhmiyetli. Dizaynnıń acionallastırıwshı funkciyası zattıń formasın onıń maqsetine adekvat sáykeslikke alıp keliwshi dizaynerdiń jumısın sıpatlaydı -

Belgilik funkciya. Dizayner sezimlik-qabıllanıwshı zatlardı jaratadı. Olar minnetli túrde ámeliyat procesinde insanǵa tásir jasaydı hám olar menen kontakt basqa predmetlerge yaki zatlarǵa siltese, belgiler sıpatında júzege shıǵadı. Dizayner tayarlaǵan formanıń talapqa iye bolıwı, zattıń mánili bolıwı hám belgili bir mániske siltewi dizaynnıń belgilik funkciyasın kórsetedi. Ol jaratıwshınıń anaw yaki mınaw xarakteristikaları (jeke stil`, modadaǵı yaki baıroylı at, firmaǵa tiyislilik hám t.b.) yaki tutınıwshınıńindiviudallıq, sociallıq toparǵa tiyislilik, status h.t.b.) menen

baylanıslı boladı. Zat óziniń funkcional hám ańlatpalı mánisin joǵaltpaǵan halda adamnıń wákiline aynaladı. Mısalı logotip, brend firmalıq stil`diń bir bólegi bolıp tabıladı hám biri mániske iye hám belgili bir mániske silteydi.

Búgingi kúnde oǵada kóplegen brendlerdiń ónimleri adamnın jámiyettegi abıroyın hám onıń joqarı estetikalıq talǵamın ańlatatuǵın nárselerge aylanıp qalǵan, mısalı Waterman ruchkaları, Zippo zajigalkaları hám t.b. Bunday brend ónimler óz sapası, dizayni menen óndiriwshilerdiń abıroyın belgilep beriw menen birge óz elleriniń maqtanıshı bolmaqta, uzaq jıllar dawamında óndiristen túsip qalmay, kóplep tiraj benen shıǵarılmaqta. Bunday buyımlar tutınıwshılar sanasında sapa hám isenimlilik úlgisi sıpatında qabıllanadı. Auditoriya, ádette, ayqım mániske,

ózgesheliklerge hám sapaǵa iye bolǵan simvollar hám mádeniy obrazlarǵa emocial tárepten kúshlirek reakciya qıladı. Belgilik mazmunnıń keri mısalın klassikalıq hám abıroylı formalardan kelip shıqqan ǵalaba mádeniyattın hár qanday úlgisi beredi. Arzan hám onsha jaqsı bolmaǵan materiallardan islengen bul buyımlar óz iyeleriniń anaw yaki mınaw sociallıq toparǵa tiyisliligi tuwralı illyuziyalardı keltirip shıǵarıwı múmkin. Solay etip, sociallıq mánisler menen «jámiyetlik oynaw» shárayatlarında dizayn usı mánislerdi qáliplestiriw yamasa olardı tastıyıqlaw forması bolıw funkciyasın atqaradı. Joqarıda aytılǵanlardan kelip shıǵıp, dizaynniń eń baslı, onıń specifikasın hám mánis-mazmunın tolıǵıraq ashıp beretuǵın funkciyasın kórsetiwimiz múmkin – bul iri sanaat óndirisi shárayatlarında adamnıń turmısın uyǵınlastıratuǵın estetikalıq-ańlatpalı predmetlik formalardı jaratıw.

Dizaynniń wazıypaları kún sayın quramalaspaqta. Búgingi kúnde ol arxitektura hám dekorativ iskusstvo menen birgelikte predmetli-keńislikli ortalıqtı qáliplestiriwde jetekshi rol`ge dawa qılmaqta. bunday óz-ara tıǵız baylanıslarda olar bazıda qosılıp ta ketedi, bir-biriniń túrlerine aynaladı. Eger avtomobil`di, temir jol vagonın hám mobil` jasaw yacheykasın salıstıratuǵın bolsaq, onda dizayn qay jerde tamamlanıp, arxitektura qay jerde baslanatuǵının aytıw múshkil boladı. Dizaynniń áhmiyetli belgileri sıpatında túsindiriletuǵın standartlastırıw hám tirajlastırıw barǵan sayın kóbirek arxitekturaǵa, hátteki ázel-ázelden dekorativ iskusstvo shuǵıllanıp kelgen predmetlerge de kirip barmaqta. Bizlerdiń hár birimiz ómirimizdiń túrli payıtlarında dizaynerli kiskerlik penen shuǵıllanamız. Dizaynerlik oylaw principleri bizlerdiń hár birimizge tán. Bul jaqsı talǵamnıń tán alınǵan tiykarı. Hár bir mádeniyatlı adam zatlar, buyımlar dúnyasında baǵdarlana alıwı kerek, sonda ǵana óziniń jasaw ortalıǵın sawatlı tańlay aladı, óz talǵamına muwapıq keletugın mikroklimattı, óz úyin jarata aladı. Biz ortalıqtı qáliplestiremiz. Ortalıq, óz gezeginde, bizlerdi qáliplestiredi. «Dizayn – bul dúnyanı jaqsı tárepke ózgertiw quralı» dep aytıwımız múmkin.

Xalıq-ámeliy iskusstvosı

Dekorativ-ámeliy iskusstvo (lat. deco «bezeymen») - súwretlew óneriniń keń bólimi bolıp, dóretiwshilik iskerliktiń hár qıylı tarawların qamtıp aladı, utilitar hám kórkem funkciyalarǵa iye kórkem buyımlardı jaratıwǵa baǵdarlanadı. Jıynaqlawshı termin shártli ráwishte iskusstvonıń eki iri túrin qamtıp aladı: dekorativ hám ámeliy. Estetikalıq zawıq beriwge mólsherlengen hám sap iskusstvoǵa jtkarılatuǵın názik iskusstvo shıǵarmalarınan parıqlı túrde dekorativ-ámeliy dóretiwshiliktiń kóp sanlı kórinisleri kúndelikli turmısta ameliy qollanılıwı múmkin.

Dekorativ-ámeliy iskusstvo shıǵarmaları tómendegi xarakteristikalarǵa juwap beredi: 1) estetikalıq qásiyetke iye; 2) kórkem effektti kózde tutadı; 3) turmıstı hám inter`erdi bezew ushın xızmet qıladı. Bunday shıǵarmalar qatarına kóyleklik hám dekorativ gezlemeler, mebel`, kórkem shiyshe, farfor, fayans, zergerlik buyımlar hám basqa da kórkem buyımlar kiredi.

XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap akademiyalıq ádebiyattadekorativ-ámeliy iskusstvo tarawların materialı boyınsha (metall, keramika, tekstil`, aǵash), orınlanıw texnikası boyınsha (oyıw, gúl yaki naǵıs salıw, keste naǵıslaw, quyıw, metallǵa naǵıs oyıw), funkcional belgileri boyınsha (mebel`, oyınshıqlar, taǵınshaqlar, kiyim-kenshek) klassifikaciyalaw ornatılǵan. Bul klassifikaciya dekorativ-ámeliy iskusstvodaǵı konstruktiv-texnologiyalıq baslamalardıń áhmiyetli roli hám onıń tikkeley óndiris penen baylanısı menen shártlengen.

Dekorativ-ámeliy iskusstvonıń túrleri:

Applikaciya – kórinisti payda etiw usılı, dekorativ-ámeliy iskusstvo texnikası

Kiyiz basıw - tábiyiy júnnen skul`pturalar, aksessuarlar hám kompoziciyalar jaratıw . Qollanılǵan texnikasınan kelip shıgıp ıǵal hám qurǵaq kiyiz basıwdı ajıratadı. Texnika júnniń unikal qásiyeti – birigip, kiyiz bolıp qalıwına tiykarlanadı.

Naǵıs toqıw - hár qıylı gezlemeler hám eń turpayı hám eń názik materiallardı, (mısalı sukno, xolst, teri kibi turpayı hám tıǵız materiallardan tartıp, batist, kiseya, gaz, shilter kibi) túrli naǵıslar menen bezew iskusstvosı. Naǵıs toqıw ushın iyne, jip, qayshı, pyal`cı kibi materiallardan paydalanıladı.

Toqıw - úzliksiz jiplerden olardı ápiwayı ásbaplardı paydalanıw arqalı qoldan yamasa arnawlı mashinada ilmeklerge iyiw hám ilmeklerdi bir-birine jalǵaw arqalı buyımlardı jaratıw procesi.

Tigiw - iyne hám sabaq, leska hám t.b. járdeminde materialda tigislerdi payda etiw. Bul tas dáwirinde-aq payda bolǵan óndiristiń eń áyyemgi texnologilarınıń biri.

Zer jipler menen tigiw, toqıw.

Quraq quraw – quraq texnikası, testil`menen orınlanatuǵın mozaika.

Kvilting – bul sırılǵan buyımlar.

Toqıw – gezlemeni toqıw stanoklarında islep shıǵıw, insaniyattıń eń áyyemgi ónermentshilik túrleriniń biri.

Gilem toqıw.

Kúydirip naǵıs salıw - qandayda bir organikalıq materialdıń betine qızdırılǵan iyne járdeminde súwret salıw. Ol materialı boyınsha parıqlanadı. Gezlemege qúydirip naǵıs salıw gil`oshirovanie dep ataladı.

Kórkem oyıw – materiallarǵa islew beriwdiń eń áyyemgi hám keń tarqalǵan túrleriniń biri. Ádette tasqa, súyekke, aǵashqa oyıw arqalı islew beriledi.

Vitraj – bul reńli shiysheden islengen súwretlew yaki ornamental xarakterdegi dekorativ iskusstvo shıǵarması bolıp, eki jaqlama jaqtılandırıwǵa mólsherlengen hám arxitekturalıq kurılıs yamasa inter`erde diywaldaǵı tesiklerdi, tereze ornın toltırıwǵa paydalanıladı

Dekupaj – bul gezleme, ıdıs, mebel` hám t.b. nárselerge islew beriw boyınsha dekorativ texnika bolıp, qaǵazdan joqarı dárejedegi anıqlıq penen qıyılǵan súwretlerdi dekor ushın hár qıylı tegis betke jelimlew yamasa jabıstırıwdan ibarat.

Makrame – bul túyin arqalı toqıw texnikası

Mozaika – bul tegislikte hár qıylı reńdegi taslar, smal`ta, keramikalıq plitkalar hám basqa materiallardı komponovkalaw, toplaw hám bekkemlew jolı menen súwretti qáliplestiriw

Topiar – bul tábiyiy material jasalma dekordan dekorativ terekler (stol ústi hám pol

ústine qoyılatuǵın) jaratıw iskusstvosı

Skrapbuking – bu fotoal`bomlardı bezetiw hám t.b.

Kórkem ónermentshilik Ózbekstannıń mádeniy miyrasında jetekshi orındı iyeleydi. Áwladtan-áwladqa sheberlik sırları jetkerilip berilip otırǵan, áyyemgi naǵıslar kózdiń qarashıǵınday asırap kelingen, hár qıylı ónermentshilik mektepleri jaratılǵan, bul mektepler ónermentshilik orayları bolǵan. Arxitekturada, iskusstvoda, dástúrleri hám úrp-ádetlerdegi áyyemgilik hám zamanagóyliktiń qatar jaylasıwı Ózbekstannıń biytákirarlıǵına negiz boladı hám onı Orta Aziya elleriniń marjanına aylandıradı.

Ózbekstandaǵı ámeliy iskusstvo ishindegi eń eskileri, ájayıp túrleriniń biri kórkem keramika bolıp tabıladı. Rishtan (Ferǵana oypatlıǵı), Ǵıjduwan (Buxara wálayatı), Urgut (Samarqand wálayatı) sheberleriniń ónimleri ózleriniń naǵıslarınıń biytákirarlıǵı, boyawlarınıń jarqınlıǵı, avtorlarınıń sheksiz fantaziyası menen tań qaldıradı.

Uba (Buxara wálayatı), Nurata (Nawayı wálayatı) Denaw (Surxandár`ya wálayatı) aymaqlarında sheber ónermentler ılaydan oyınshıqlar jasaydı. Fantastikalıq haywanatlar, quslar, jılqılar, qoylar ılay oyınshıqlardıń tiykarǵı obrazların quraydı. Eń keń tarqalǵanı – bul úshpelek (ısqırıwshı) oyınshıqlar. Ortaaziyalıq oyınshıqlar – kútá siyrek jerlerde saqlanıp qalǵan biytakirar qubılıs hám olar har bir jerde óziniń ózgesheliklerine iye.