Filosofiya 11-tema lekciya teksti

Ádep-ikramlıq filosofiyası (Etika) Joba:

1.«Etika» pániniń predmeti hám onıń ózine tán ózgeshelikleri.

2.Moral` hám huqıq múnásibetleri. Sociallıq pánler sistemasında etikanıń tutqan ornı

3.Moral`diń mánis-mazmunı hám strukturalıq dúzilisi

4.Etikanıń tiykarǵı kategoriyaları

5.Morallıq principler hám ólshemler

Tayanch túsinikler: Etika, moral`, ádep, minez-qulıq, teoriyalıq etika, normativlik etika, ámeliy etika, yuridikalıq etika, gedonizm, evdemonizm, utilitarizm, kámil insan, regulyativ funkciya, aksiologiyalıq funkciya, informaciyalıq funkciya, tárbiyalıq funkciya, moral` hám huquq, etika kategoriyaları, jaqsılıq, jamanlıq, ádalat, parız, hújdan, ar-namıs, abıroy, baxıt, insap, hadal, haram, insanpárwarlıq, watanpárwarlıq, álpayımlılıq, ádeplilik.

1. «Etika» pániniń predmeti hám onıń ózine tán ózgeshelikleri.

Adam jámiyette jasap turıp, jámiyetten jıraq bola almaydı. Bul jaǵday adamnıń barlıq isine, atap aytqanda, ádebine de tikkeley yamasa qıya óz tásirin kórsetedi, onıń júris-turısına baylanıslı belgili bir tárbiyalıq-aǵartıwshılıq talaplar qoyadı, qaǵıydalar islep shıǵadı. Adamlarǵa baha berilgende, onı jasınan, kásibinen, dárejesinen ǵárezsiz túrde ádepli yaki ádepsiz, tárbiyalı yaki tárbiyasız, zıyalı, oqıǵan bolsa da uqpaǵan dep baha beriledi.

Bunda biz adamlardıń mánawiy kelbetin minez-qulqın, jaqsı yaki jaman is-háreketin ańlatqan bolamız. Solay eken, hár bir adam bir álem bolsa da, ol tákirarlanbas siyrek, ózine ǵana tán bir sıyqır bolǵanda da bir ózi jasay almaydı, baxıtlı da, baxıtsız da bola almaydı. Solay eken, adam miyneti, tábiyatı, ruwxıyatı menen jámiyetke ajıralmas baylanıslı hám óz-ara tásirge iye.

Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq» shıǵarmasın bılay dep baslaydı: «Insanlardı jaqsılıqqa shaqırıwshı, jamanlıqtan qaytarıwshı bir ilim. Jaqsı qulıqlardıń jaqsılıǵın, jaman qulıqlardıń jamanlıgın dálil hám mısallar arqalı bayan qılatuǵın kitap axloq (moral` – M.A.) delinedi»1.

Abdulla Avloniy pikirin dawam ettirip, bul mashqalaǵa tereńirek jantasadı: «Axloq ilimin oqıp, bilip ámel qılǵan adamlar óziniń kim ekenligin, janabı haq ne ushın xalıq qılǵanın, jer júzinde ne is qılmaq ushın júrgenin biler. Bul kisi ózinen xabardar bolmasa, ilimdi, ulamanı, jaqsı adamlardı, jaqsı nárselerdi, jaqsı islerdiń qádirin, qımbatın bilmes. Óz ayıbın bilip, ıqrar bolıp, dúzetiwge is qosqan kis shın bahadır hám palwan kisi»2.

Moral` latınsha «moralis», «mores» sózlerinen alınǵan bolıp, mánisi qulıq, ádet degen. «Axloq» sózi arabsha bolıp, qulıq sózinin kóplik sanı.

Moral` – sociallıq sana formalarınan biri bolıp, adamlardıń tariyxıy qáliplesken minez-qulqı, júris-turısı, sociallıq hám shaxsıy turmıstaǵı óz-ara, sonday-aq, jámiyetke bolǵan múnásibetlerin tártipke salıp turıwshı, turaqlı, belgili bir norma hám qaǵıydalar jıyıntıǵı. Moral` normaları adamlardıń is-háreketlerinde óz ańlatpasın tabadı. Bunda bazı is-háreketler, minez-qulıqlar, ádepikramlı, bazıları ádep-ikramsızlıq dep bahalanadı.

Moral` sociallıq sananıń áyyemgi formalarınıń biri. Dáwir ózgerip barǵan sayın hár qanday qubılıs kibi moral` da ózgeredi, rawajlanıp, jetilisip, mánawiy mádeniyattıń kórinisleriniń birine aylanıp baradı. Moral` sociallıq múnásibetler negizinde jeke shaxs sıpatında orın alǵan insanlardıń ózin-ózi basqarıw formaları hám ólshemi, óz-ara qarım-qatnas hám múnásibetlerde olarǵa tán bolǵan mánawiy kámelat dárejesiniń kórinis tabıwı. Moral`, haqıyqatında da, mánawiyat negizi, tiykarı delinse, qáte bolmaydı. Moral`di óz aldına filosofiyalıq ilim – «etika» úyrenedi.

Etika, grekshe «ethos» sózinen alınǵan bolıp, mánisi qulıq, ádet degeni. Etika áyyemde fizika hám logika menen birgelikte filosofiyanın ajıralmas úshinshi bólimi esaplanatuǵın edi. Keyin ala Aristotel` birinshi bolıp, «Etika» («Nikomax etikası» hám «Siyasat») shıǵarmasın,

1Avloniy A. Turkiy guliston yoxud moral`. –T., 1992. –B. 11.

2Ӯsha asar. – B.11

1

sabaqlıǵın jazǵannan keyin, ol óz aldına filosofiyalıq baǵdardaǵı ilim statusın aladı. Etikanıń basqa filosofiyalıq ilimlerden parqı, ózine tánligi sonda, onda teoriya menen ámeliyattıń, iskerliktiń baylanıslılıǵı hám uyǵınlıǵı, yaǵnıy birin-biri talap etiwi bolıp tabıladı. Áyyemgi antik dáwir danıshpanlarınıń pikirinshe, filosofiyanı ázim daraq – shınarǵa qıyaslasaq, onıń tamırı tábiyat tuwralı táliymatlar, payası – logika, miywesi bolsa – etika bolıp tabıladı.

Bazılar moral` teoriyasın medicinaǵa da qıyaslaydı. Eger etika insan ruwxıyatındagı nuqsanlardı dawalasa, shıpaker insannıń denesin dawalaydı. Biraq bulardıń ortasında parıq bar. Medicinada shıpaker hám biytap qatnassa, moral`da shaxstıń ózi ǵana qatnasadı. Solay eken, etika adamǵa tayar recept bere almaydı, adam ózindegi morallıq nuqsanlardı dúzetiwge ózi recept tabıwı lazım.

Aristotel` etikanıń jámiyet turmısında mańızlı áhmiyetke iye ekenligin atap kórsetip, bılay dep jazadı: «Tábiyat insannıń qolına qural – aqılıy hám morallıq kúsh bergen, biraq ol usı quraldı keri tárepke qaray da isletiwi múmkin; sol sebepli morallıq tayanıshları bolmaǵan adam eń insapsız hám jabayı, óziniń jınısıy hám talǵam meyillerinde eń pás janzat bolıp qaladı»3.

Etika moral` haqqındaǵı bir pútin ilimiy táliymat bolıp, moral`diń payda bolıwı hám tariyxıy progress nızamlıqların anıqlaw menen ǵana sheklenip qalmastan, al bálkim adamlardıń isháreketleri, úrp-ádeti, dástúrleri, turmıs tárizi, yaǵnıy adamlardıń morallıq turmısın, morallıq qubılıslardıń ózine tán ózgesheliklerin, moral`diń sociallıq mánis-mazmunın hám ol arqalı sociallıq processlerdi úyreniwshi áyyemgi ilimlerdiń biri bolıp tabıladı. Etikanıń tiykarǵı wazıypası moral`diń kelip shıǵıwı, morallıq túsiniklerdiń tábiyatı, moral` ólshemi, belgili bir isháreketler ushın morallıq juwapkershilik máselelerin, sonday-aq, morallıq sananıń ózgeriw sebeplerin úyreniwden ibarat. Dáwir ózgerip barǵan sayın hár qanday qubılıs kibi moral` da ózgeredi, etika filosofiyalıq, teoriyalıq, tariyxıy ilim sıpatında rawajlanıp, jetilisip baradı. Etika ilim sıpatında moral`di, ádep-ikramlılıqtı, morallıq múnásibetlerdi sáwlelendirip ǵana qoymastan, al bálkim adam umtılıwı lazım bolǵan maqsetti, yaǵnıy joqarı morallıq ideyanı, bul ideyanı ámelge asırıw ushın qalay jasap, qalay háreket etiwdiń mánis-mazmunın ashıp beredi, adamlardıń júristurısı qanday degen savolga emes, bálkim qanday bolıwı kerek degen sorawǵa da juwap beredi. Sonıń ushın da morallıq illetler kritikalanadı, adamlardıń is-háreketlerine joqarı morallıq ideya hám maqset kóz-qarasınan qatań baha beriledi.

Ádep degende, tártip-qaǵıyda, minez-qulıqlardıń pútinligi, adamlar ortasında ekonomikalıq dúzim talabı menen, turmıs shárayatınıń ayrıqsha tárzinen, dástúrlerinen payda bolǵan hám lekin turaqlı kóz-karaslar, qaǵıydalar, jol-jorıqlar sistemasına kirmegen múnásibetlerdiń ózgesheligi túsiniledi.

Moral` bolsa usı talap-qaǵıydalardıń hám minez-qulıqlardıń ulıwmalasqanı bolıp tabıladı. Bul morallıq jol-jorıqlar, normalar, moral` tuwralı pánd-násiyatlar, nızam-qaǵıydalar toplamı bolıp, anaw yaki mınaw tariyxıy dáwirde belgili bir sociallıq toparlardıń máplerine sáykes keledi. Mısalı, rıcarlıq moraliniń nızam-qaǵıydaları, islam, xristianlıq moralining qaǵıydalari hám basqalar.

Ádep - adamlardıń ámeliy is-háreketi, adamlar ortasındaǵı ámeliy múnásibetler bolıp tabıladı; moral` bolsa usı is-háreket normaları hám qaǵıydalardıń moral` talapları formasında ańlatılıp berilgenligi; etika bolsa, moral` normaları qaǵıydaların túsindirip hám tiykarlap beriw degeni, yaǵnıy haslında moral` haqqındaǵı teoriya bolıp tabıladı. Eger bunday parıqlanatuǵın bolsa, demek, tariyxıy áyne bir waqıtta jámiyettiń payda bolıwı menen adamlardıń morallıq múnásibetleri, is-háreket usılları da payda bolǵan hám bul múnásibetler morallıq qaǵıydalar, normalar tárzinde, sońınan bolsa jazılmaǵan moral` nızam-qaǵıydaları tárizi olardıń sanasına sińip qalǵan bolıp shıǵadı; eń aqırında, moral`di teoriyalıq aspektten tiykarlap hám túsindirip beretugın ilim sıpatında etika qáliplesedi.

Etika tarada hár kıylı teoriyalar, bir-birine qayshı agımlar, baǵdarlar bolıp kelgen. Moraldiń júzege keliwi tuwralı hár kıylı teoriyalar orın alǵan bolıp, bul teoriyalarǵa kóre, moral` abstrakt akıl, absolyut ruwx tásirinde júzege kelgen, ol tariyxıy shárt-shárayatqa baylanıslı hám ol

3 Aristotel. Politika. –M., 1911. –S. 8-9.

2

máńgilik, ózgermeydi. Sonı aytıw kerek, moraldiń parız, hújdan, ar-namıs kibi ózine tán tiykarǵı kategoriyaları bar. Bunday túsinikler bir neshe mıń jıllardan berli bar. Adamlar hár qıylı dáwirlerde bularǵa ámel qılıp kelgen. Tariyx tájiriybesi sonı kórsetedi, bul túsinikler ózgerip, túrli xalıqlar, milletlar arasında hár qıylı mazmunǵa iye bolǵanın kórsetedi. Demek, morallıq qubılıslarǵa milliylik, ulıwmainsanıylıq, tariyxıylıq kóz-qarasınan qaralazım.

Solay eken, moral` adamnıń jámiyette tutqan ornın belgilep berer eken, bunıń menen adam morallık háreket qılıwı lazım bolǵan maqsetti de tiykarlap beredi. Bul orında morallıq táliymatlar tipologiyası, klassifikaciya mashqalasına áhmiyet berip, naturalizm etikasında keń tarqalǵan gedonizm, evdemonizm, utilitarizm haqqında toqtap ótemiz.

Gedonizm – grekshe sóz bolıp, tınıshlıq-qáterjamlıq, lázzet mánisin ańlatadı. Bul táliymatqa kóre, qáterjamlıq etika teoriyasındaǵı morallıq talaplardı tiykarlaw principi, azap-uqıbetten qutkarıwshı tábiyiy jaqsılıq bolıp tabıladı. Baxıt-saadat keltiriwshi qáterjamlıq sonday nárse bolıwı kerek, onıń sońınan dárt-ashıw, jamanlıq kelmewi kerek. Insanǵa tábiyat tárepinen berilgen hám onıń pútkil ámeliy iskerligin belgileytuǵın háreketlendiriwshi kúsh tınıshlıq-qáterjamlıq, lázzetleniw degen túsinik gedonizmniń tiykarın quraydı. Tınıshlıq-qáterjamlıqqa erisiw maqseti morallıq talap hám hámme oǵan umtılıp jasawı lazım bolıp tabıladı.

Evdemonizm – grekshe sóz bolıp, ráhát, baxıt-saatdat mánisin ańlatadı. Bul táliymat baxıtsaadatqa umtılıw - moraldiń tiykarı dep túsndiriledi. Evdemonizm antik etikalıq táliymatlarda Demokrit, Aristotel`, Sokrat hám Platonnıń koz-qaraslarında keń kórinis taptı.

Utilitarizm – grekshe sóz bolıp, payda, máp mánisin bildiredi. Bul táliymat ta etikada bir baǵdar bolıp, is-hárekettiń paydalılıǵı, onı ádep-ikramlılıq ólshemi dep biledi, baxıt-saadat, jaqsılıqtı payd, máp penen baylanıstıradı.

Bunnan tısqarı etika táliymatı tarawında materializm menen idealizm ortasında ózine tán kóz-qaraslar bolǵan. Marksizm etikaga klasslıq, partiyalıq kóz-qarasınan jantasadı hám olardıń «kommunistlik moraldiń tiykarında kommunizm jámiyetin qurıw hám bekkemlew jatadı» – degen pikirler bolıp, ol pushqa shıqtı, tariyx sınaqlarına shıdam bere almadı.

XX ásir etikasında da túrli baǵdarlar bar: psixoanaliz, ekzistencializm, pragmatizm, neotomizm, ómir filosofiyası, tasavvuf hám basqalar.

Jámiyetimizdegi házirgi janalanıw procesinde etikanıń óz ornı bar. Onıń aldında jańa demokratiyalıq hám huqıqıy mámleket qurıw jolında baratırǵan elimiz puqaralarınıń, ásirese jaslardıń morallıq dárejesine juwapkershilik hám hár tárepleme kámel tapqan zamanagóy adam tárbiyasın teoriyalıq tiykarlawday úlken wazıypalar turıptı. Olardı tek áyyemgi hám hár qashan zamanagóy bolıp kelgen moral`ǵa jańasha jantasıwlar tiykarında ǵana ámelge asırsa boladı.

Jańasha jantasıwlardıń biri – etikada milliy ideya hám ǵárezsizlik ideologiyasına itibardı kúsheytiw menen baylanıslı. Óytkeni zamanagóy kámil insan dástúriy morallıq qádiriyatlar menen suwǵarılǵan jańasha ideologiyamızdı ózinde jámlengen, milliy ideyanı óz ruwxıy álemine sindirgen jetik shaxs bolıwı lazım. Onıń qálbinde moral` joqarı ideyanı hám joqarı ideya morallıqtı uyǵınlastırǵan mánawiy qubılısqa aylanıwı kerek.

Moral` insan hám jámiyet ortasındaǵı ob`ektiv baylanıslılıq sebepli kelip shıǵatuǵın, hár bir shaxstıń ómiri hám iskerligin basqaratuǵın, tártipke salatuǵın princip hám normalar jıyıntıǵı.

Moral` sociallıq qubılıs sıpatında insaniyat jámiyeti júzege keliwi menen bir waqıtta jámáátler menen shaxslar ortasındaǵı talaplar hám máplerge xızmet qılıwshı baylanıs tárzinde júzege kelip, óziniń tariyxıy rawajlanıwında:

insannıń tábiyiy qásiyetlerin ózgertiwshi, jaratıwshı iskerligi formasında ulıwmainsanıy mádeniyattıń quram bólegi;

jámiyette jasawshı hár bir shaxstı hár tárepleme kámel taptırıwshı mánawiy-sociallıq faktor tiykarlarınan biri;

adamlardıń ishki tuyǵıların, sezimlerin ósirip, ulıwmainsanıy materiallıq hám mánawiy qádiriyatlardı ańlap jetiw, olardı asırap hám kelesi áwladlarǵa jetkizip beriw jollarınıń eń abzalı;

shańaraq hám kúndelik turmısta orın alǵan shańaraqlıq parız, óz-ara húrmet, sadıqlıq, arnamıs kibi dástúrlerdi násilden-násilge, áwladtan-áwladqa ótkiziw tiykarında dawam ettiriw quralı;

3

ádalatlı jámiyet qurıw hám onda bay-badáwlet, tınısh-tatıw, baxıtlı jasaw ideyası sıpatında turaqlı ráwishte rawajlanıp kelgen hám rawajlanadı.

Moral`diń negizin jámiyettiń strukturalıq dúzilisi, atap aytqanda, ondaǵı menshik múnásibetleri, miynettiń bólistiriliwi, xalıqtıń jası hám olardıń talapları hám mápleri belgileydi. Solay eken, Ózbekstan Respublikası ekonomikasınıń tiykarın reń-báreń formadaǵı menshikler qurap atırǵan bir waqıtta, onı rawajlandırıwdıń mánawiy-morallıq negizlerin:

ulıwmainsanıy qádiriyatlarǵa sadıqlıq;

xalqımızdıń mánawiy miyrasın bekkemlew hám rawajlandırıw;

insannıń óz imkaniyatların erkin kórsete alıwı;

watanpárwarlıq quraydı.

SHubhasız, áne usı negizler tiykarında Ózbekstan xalıqlarınıń jańasha mazmundaǵı mánawiy-morallıq dún`yası qáliplesedi hám ornaydı. Bul bolsa, óz gezeginde, xalkımız ádepikramlılıgınıń negizin belgilep beretuǵın tiykarǵı faktorlardıń biri esaplanadı.

Moral`diń jámiyet turmısında tutqan ornı ol atqaratuǵın funkciyalar menen belgilenedi.

Regulyativlik funkciya – moral`diń tiykarǵı funkciyası esaplanadı. Regulyativlik funkciya shaxs, miynet jámááti, mámleket hám jámiyet institutları iskerligin jámiyette orın alǵan morallıq normalar tiykarında basqarıp turıwdı ańlatadı. Usı maqsetda bir qansha qurallarǵa tayanadı: morallıq principler, jámiyetshilik pikiri, morallıq avtoritet, dástúrler, úrp-ádetler hám t.b. Moral` tek ǵana jeke shaxs emes, al bálkim pútkil jámiyettiń de minez-qulqın basqaradı.

Aksiologiyalıq funkciya (bahalaw) – joqarıda atap kórsetkenimizdey, hár qanday morallıq is-háreket anaw yaki mınaw qádiriyatlar sistemasi arqalı bahalanadı. «Ádepli-ádepsiz», «jaqsıjaman» kóz-qarasınan kelip shıqqan halda is-háreketler, múnásibetler, motivler, kóz-qaraslar, shaxsıy sıpatlar bahalanadı. Moral` insan tárepinen qádiriyatlardı ózlestiriw, olardı rawajlandırıwdı da qádaǵalaydı.

Informaciyalıq (biliw) funkciyası - morallıq bilimler payda etiwge qaratılǵan bolıp, morallıq principler, normalar, kodeksler sociallıq-morallıq qádiriyatlar haqqındaǵı informaciya deregi esaplanadı. Sonıń menen birge ádetiy hám ekstremal jaǵdaylarda, konfliktli hám keskin halatlarda morallıq tańlaw máselesine itibar qaratıladı. Demek, moral` álemdi, insandı, onıń mánismazmunın, ómiriniń mánisin ańlawǵa járdem beredi.

Tárbiyalıq funkciya – hár qanday tárbiya sisteması – bul eń dáslep morallıq tárbiya sisteması esaplanadı. Morallıq tárbiya morallıq norma, ádet, dástúr, ulıwmalıq minez-qulıq úlgilerin anıq shólkemlestiriwshi sistema halına keltiredi, morallıq bilimlerdi morallıq isenim-itiqatqa aylandıradı, konkret jaǵdaylarda morallıq bilim hám isenim-itiqattı qollanıwda dóretiwshilik penen jantasıwǵa úyretedi. Demek, moral` tek ǵana norma hám qaǵıydalarǵa ámel kılıwdı emes, al bálkim ózin-ózi qadaǵalawǵa úyretedi.

Usı jerde, moral`diń jeke funkciyaların ajıratıw shártli xarakterga iye ekenligin atap kórsetiw lazım. Óytkeni real turmısta olar bir-biri menen uyǵın halda kórinis tabadı. Moral` bir waqıttıń ózinde basqaradı, tárbiyalaydı, baǵdarlaydı hám t.b.

Etikanıń basqa sociallıq-filosofiyalıq pánlerden parqı sonda, ol aksiologiyalıq ózgeshelikke iye. YAǵnıy, morallıq bilimler insanıy múnásibetler hám sociallıq reallıq qubılısların bahalaw tiykarında júzege keledi. Bul bahalawdıń tiykarǵı ólshemi adamlardıń «ne jaqsı – ne jaman» ekenligi tuwralı túsinikleri esaplanadı. Bunday bahalaw bahalaw hám jámiyetke, hám jek shaxsqa da tán bolıp tabıladı. Usılayınsha morallıq qádiriyatlardan sociallıq hám individual sistemalar júzege keledi. Bul sistemalar bir-biri menen ajıralmas baylanıslı bolıp, hár bir insanda túrlishe kórinis tabadı. SHaxs iskerliginde sociallıq qádiriyatlar sisteması ústin bolsa, ol sociallıq turmısta belsendi qatnasadı, onıń dún`yaǵa kóz-qarasında jámiyetshilik principi ústin boladı. Kerisinshe bolsa, insan óziniń shaxsıy máplerin ústin qoyadı, dún`yaǵa kóz-qarasında individualizm principi ústin boladı.

Haslında morallıq ideallar, principler hám normalar adamlardıń ádalat, insanıylıq, iygilik, jawızlıq, sociallıq párawanlıq haqqındaǵı túsiniklerinen kelip shıqqan. Bul túsiniklerge sáykes keliwshi is-háreketler morallıq dep, qayshı keletuǵın is-háreketler ádepsizlik dep járiyalanǵan.

4

Basqasha qılıp aytqanda, adamlardıń pikirinshe jámiyet hám shaxs máplerine sáykes keletuǵın, insanlar ushın paydalı bolǵan is-háreketler ádep-ikramlı bolıp tabıladı. Álbette, bul túsinikler tariyxıy rawajlanıw dawamında ózgerip barǵan, túrli klasslar, sociallıq toparlarda túrlishe bolǵan.

Moral` sociallıq-tariyxıy xarakterga iye. Sonıń menen birge ol kásiplik ózgeshelikke de iye. Jámiyet mánawiy turmısınıń bir-biri menen baylanıslı bolǵan eki tarawı - moral` hám

huqıqtıń uqsas hám parıqlı tárepleri máselesi házirgi kúnde ásirese aktual esaplanadı.

SHaxstıń mánawiy dún`yası, sanası hám mádeniyatınıń qáliplesiwinde moral` hám huqıq ayrıqsha orınǵa iye. Óytkeni olar sociallıq múnásibetler sisteması rawajlanıwına tásir kórsetetuǵın, sol arqalı shaxs sanasın rawajlandıratuǵın mańızlı sociallıq basqarıwshı esaplanadı.

2. Moral` hám huqıq múnásibetleri. Sociallıq pánler sistemasında «Etika»nıń tutqan ornı

Moral` hám huqıq - insan múnásibetiniń óz-ara baylanıslı bolǵan mańızlı elementleri. Olardıń tábiyatı jámiyettegi konkret tariyxıy shárayat, sociallıq-klasslıq strukturaǵa baylanıslı boladı. Demokratiyalıq puqaralıq jámiyette moral` hám huqıqtıń óz-ara baylanıslılıǵı tómendegi nızamlılıq sebepli ob`ektivlesedi – ulıwmaxalıqlıq huqıqtıń morallıq potencialı, nızamshılıqtıń morallıq tiykarları ósip baradı.

Joqarıda atap ótkenimizdey, moral` - insan hám jámiyet ortasındaǵı ob`ektiv baylanıslılıq sebepli kelip shıǵatuǵın, hár bir shaxstıń ómiri hám iskerligin basqaratuǵın, tártipke salatuǵın princip hám normalar jıyıntıǵı.

Solay etip, huqıq – tek ǵana siyasiy-yuridikalıq emes, al bálkim sociallıq-morallıq qubılıs. Jámiyettiń huqıqıy ómiri insanpárwarlıq, ádalat, hújdan hám parız, ar-namıs, erkinlik hám juwapkershilik kibi morallıq qubılıslarsız rawajlana almaydı.

Moral` hám huqıq múnásibetlerine áyyemgi dáwirlerden-aq oyshıllar óz itibarın qaratqan. Sokrat, Platon, Aristotel` huqıqıy ideologiyanı islep shıgar eken, etikanı nızamshılıq penen baylanıstırıwǵa háreket qılǵan. Rim yuristleri: «huqıq úrp-ádetler maqullaǵan nárselerdi usınıs etedi» degen postulattı ilgeri súrgen.

Jańa dáwirde moral` hám huqıq úzliksiz baylanıslılıqta alıp qaralǵan, hátteki Gel`veciy: ««Etika» hám «Nızamtanıw»dı men bir pán dep túsinemen»2,-dep jazadı.

Nemec klassikalıq filosofiyası wákilleri de moral` hám huqıq múnásibetlerine óz itibarların qaratqan. Kant huqıq moral`ǵa boysınadı dep esaplaǵan. Gegel`diń pikirinshe, moral` hám huqıq birin-biri talap etedi, parqı sonda, moral` sırttan bolatuǵın májbúriylikke jol qoymaydı.

Haslında, huqıq insan is-háreketin basqarıw forması sıpatında tariyxıy progresstiń belgili bir basqıshında moral` normalarınan kelip shıǵadı. Huqıq óziniń rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında moral` menen derlik uyǵın bolǵan. Tek waqıt ótiwi menen jazba hám qáliplesken nızamshılıqqa aynalǵan. Basqasha qılıp aytqanda, huqıq óz ishine ádep-ikramlılıqtı qamtıp aladı.

Moral` hám huqıqtıń múnásibeti tómendegilerde kórinis tabadı:

1.birligi hám uqsaslıgında;

2.parıqlı tárepleriinde

3.óz-ara tásirinde.

Moral` hám huqıq sociallıq sana formaları sıpatında ulıwmalıq sociallıq funkciyanı atqaradı; insannıń jámiyettegi iskerligin basqaradı, normativ ózgeshelikke iye hám puqaralar bul norma hám principlerge ámal qıladı. Bul norma hám principler ulıwmalıq xarakterge iye hám jámiyettiń barlıq aǵzalarına tiyisli bolıp tabıladı..

Moral` hám huqıqtıń ulıwmalıq tárepleri:

Sociallıq sana forması;

Ulıwmainsanıy qádiriyatlardıń moral` hám huqıq ushın ulıwmalıq bolǵan tiykarında rawajlanadı;

Morallıq hám huqıqıy múnásibetler sohalarining sáykes kelishi;

Morallıq hám huqıqıy múnásibetlerdiń ulıwmalıq maqset, wazıypaları hám talapları;

Insannıń jámiyettegi minez-qulqın basqaradı;

5

Sociallıq minez-qulıqtı basqarıwshı normalar jıyıntıǵı;

Moral` hám huqıq norma hám principlerine ámel qılıwdıń májbúriyligi.

Sonıń menen birgelikda moral` hám huqıq bir qansha parıqlı táreplerge iye. bul parıqlar tómendegilerde kórinis tabadı:

Moral` hám huqıqtıń parıqları

Moral` hám huqıq óz-ara baylanıslı hám birin-biri talap etiwshi qubılıslar esaplanadı:

1.Moral` hám huqıq, barlıq puqaralardıń mápleri, umtılısları hám erkin ańlatadı;

2.SHaxs hám jámiyet máplerin uyǵınlastıradı;

3.Milliy hám múlkiy jaǵdayına qaramastan hár bir puqaraǵa teń talaptı qoyadı;

4.Moral`daǵı teńlik principi adamlardıń nızam aldındaǵı teń huqıqlı ekenligine sáykes keledi;

5.Minez-qulıqtı bahalaw ushın bir qıylı ólshemlerdi ilgeri súredi: ádalatpárwarlıq, insannıń tábiyiy huqıqların puqaralıq hám siyosiy erkinlikti húrmet etiw:

6.Moral` isendiriw metodına tiykarlanadı, bul metod huqıqta da tiykarǵı metod esaplanadı.

Demek moral` hám huqıq bir-biri menen organikalıq baylanıslı, biri ekinshisine tásir kórsetetuǵın qubılıs.

«Etika» páni joqarıda bayan etilgen mashqalalar menen shuǵıllanar eken, rawajlanıp baradı. Etika házirgi waqıttı bir qansha tarawlarǵa bólinip, hár bir tarawı belgili bir mashqalalar menen shuǵullanadı.

1.Ulıwmalıq etika teoriyası - moral`, onıń tábiyatı, mánis-mazmunı, ózgesheligi, quram bólekleri, onıń jámiyet rawajında tutqan ornın úyrenedi.

2.Tariyxıy etika moral`diń kelip shıǵıwın, onıń tariyxıy rawajlanıw nızamların, hár qıylı morallıq teoriyalardıń tariyxtaǵı ornın, rawajlanıw basqıshların úyrenedi.

3.Normativ qádiriyatlar etikası anıq moral` normaların, morallıq májbúriylik talapların, morallıq miyras sıpatında qáliplesip áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan morallıq qádiriyatlar sistemasın úyrenedi.

4.Kásiplik etika - hár bir kásip-ónerge tán morallıq norma, princip hám sıpatlardı úyrenedi hám turmısqa engizedi.

5.Morallıq tárbiya teoriyası - moral`diń jámiyet talabı, zárúrligi hám máplerinen kelip shıqqan halda onı turmısqa engiziwdiń qurallarıv hám usılların úyrenedi.

Etikanıń quram bólimleri (tarawları) ajıralmas baylanıslılıqta bolıp, birin-biri talap etedi hám toltırıp turadı.

Etika basqa sociallıq-filosofiyalıq pánler sistemasında ózine tán orınǵa iye. Etikanıń estetika menen múnásibeti ásirese ózine tán. Óytkeni insan birer bir iskerlikti ámege asırar eken, belgili bir kóz-qaras, jaqsılıq yaki jamanlıq (moral`) hám gózzallıq yaki kelbetsizlik (estetika) kóz-qarasınan is kóredi. YAǵnıy ishki gózzallıq hám sırtqı gózzallıq uyǵınlıǵına itibar qaratadı. Sonıń menen birge, iskusstvo estetikanıń tiykarǵı izertlew ob`ektlerinen esaplanadı. Hár bir iskusstvo shıǵarmasında morallıq-tárbiyalıq aspektten mańızlı bolǵan ideyalar ilgeri súriledi hám dóretiwshi kórkem obrazlar arqalı morallıq ideallardı jaratadı.

6

Etika, sonday-aq, pedagogika páni menen ajıralmas baylanıslılıqta rawajlanıp baradı. Kámil insandı qáliplestiriw, tálim beriw processlerin tárbiyalıq processlersiz, «Ádepnama» sabaqlarınsız kóz aldına keltirip bolmaydı. Sol sebepli etika pedagogikanıń tiykarı esaplanadı. Etika psixologiya páni menen baylanıslı. Psixologiya anaw yaki mınaw is-háreket, minez-qulıq sebepleriniń psixologiyalıq tábiyatın hám qáliplesiwiniń shárt-shárayatların ashıp beredi. Etika bolsa psixologiya izertlegen qubılıslardıń morallıq áhmiyetin túsindiredi dep kórsetip ótiledi A.SHerning «Axloqshunoslik» kitabında.

Etika menen sociologiya insan iskerligin basqarıwdıń ózine tán bolǵan moral`di úyrenedi. Sociologiya insanlardıń ǵalaba is-háreketi hám olardıń nızamlılıqların tek belgili bir sociallıq dúzim sheńberinde ǵana izertleydi. Etika bolsa belgili bir sociallıq dúzim yaki dáwir sheńberinen shıǵıp, keyingi dáwirler ushın da tariyxıy hám morallıq áhmiyetke iye bolǵan shaxsıy isháreketlerdi hámde olardıń sebeplerin úyrenedi.

Etikanıń politologiya menen múnásibeti de ózine tán. «Siyasiy gúres qarama-qarsı morallıq qaǵıydalar gúresin talap etedi. SHaxsıy umtılıslar menen mámleket (jámiyet) máplerinińsáykesligi, maqsetler hám qurallardıń pák yaki napákligi mashqalaları ortaǵa shıǵadı» dep atap kórsetedi A.SHer. Siyasat qanshelli ádep-ikramlılıqqa iye bolsa, sonshelli raconal boladı.

XX ásirdiń ortalarına kelip etikanıń ekologiya menen baylanıslılıǵı kúsheydi. Óytkeni júzege kelgen ekologiyalıq keskinlik jaǵdayı insannıń tábiyatqa bolǵan múnásibetin túpkilikli ózgertiw zárúrligin keltirip shıǵardı. Endilikte global ekologiyalıq mashqalalardıń aldın alıw insannıń tábiyatqa qatnasta sociallıq-morallıq múnásibetine baylanıslı bolıp qaldı. Morallıq bahalaw hám basqarıw ob`ekti tábiyattıń ózi emes, bálkim insannıń tábiyatqa bolǵan múnásibeti bolıwı kerek.

Kórip turǵanımızday, etikanıń jámiyet rawajındaǵı ornı barǵan sayın artıp barmaqta. Elimiz

ǵárezsizlikke eriskennen keyin etika jańalanıp atırǵan jámiyette barǵan sayın óziniń joqarı statusın iyeleydi. Etikanıń aldında jańa demokratiyalıq hám huqıqıy mámleket qurıwǵa kirisken elimiz puqaralarınıń, ásirese, jaslardıń morallıq dárejesine juwapkershilik wazıypası hám kámil insan tárbiyasın teoriyalıq tiykarlaw wazıypası turıptı. Bul wazıypanı tek ǵana ádep-ikramlılıqqa jańasha jantasıwlar tiykarında ámelge asırsa boladı.

3. Moral`diń mánis-mazmunı hám strukturalıq dúzilisi

Kóp ásirler dawamında, antik dáwirlerden baslap-aq oyshıllar moral` haqqında júdá kóp shaǵarmalar jazdı. Olar moral`diń mánis-mazmunın túsiniwge, túsindiriwge háreket qıldı. Ótken uzaq tariyxıy rawajlanıw dáwrinde moral` tómendegishe interpretaciyalanıp kelindi:

-kúndelik turmıstıń aqılıy tájiriybesi; -individtiń óz minez-qulqınan qanaatlanıwı; -parızǵa sadıqlıq rámzi;

-sociallıq turaqlılıq hám tártipti saqlaw quralı; -sociallıq paydanı talap etiwshi sociallıq qubılıs; -jámiyette ádalattı ornatıwshı qural;

-insanlardıń óz-ara tatıwlıǵın támiyinlewshi qural; -hújdan hawazıyna boysındırıwshı qural;

-insan ómiriniń joqarı mánisin ańlaw jolı.

Hár bir insan óziniń pútkil ómiri dawamında óziniń qádiriyatlar sistemasın, óziniń minezqulıq, jamanlıq hám jaqsılıq, baxıt, ádalat hám basqa morallıq kategoriyalar haqkındaǵı túsiniklerin jetilistirip baradı.

Insaniyat tariyxında morallıq rawajlanıw bolǵan hám ol dawam etip kelmekte. Bul dawam etiw qatań evolyuciyalılıqqa iye emes. Ol geyde páseyiw, geyde bolsa biraz artqa sheginiw, geyde bolsa bir qansha múddet turǵın turıw ózgesheliklerine iye bolıp tabıladı. Lekin úlken dáwirler hám tariyxıy aralıqlardı alıp qaraytuǵın bolsaq, morallıq progresstiń orın alǵanına isenim payda etiw qıyın emes. Zorawanlıqqa tiykarlanǵan dúzimler hám shaxslar keltirip shıǵarǵan morallıq krizislerdiń barlıǵı qısqa múddetli hámde ótkinshi qubılıslar bolıp tabıladı. Sebebi insannıń tiykarǵı mánis-mazmunı ózin hám óz jámiyetin rawajlandırıpa barıw menen belgilenedi. Moral` bolsa áne usı processlerden hesh qashan shette turmaydi.

7

Insandagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aqlga bwysundirilgan ráwishte cheklanadi, yaǵnıy nisbiylashadi. Aks holda, belgili bir bir, bir necha insan yaki guruhning betiyiq, erkin ixtiyori na faqat basqa insanlar hám guruhlar,bálkim nabotot, hayvonat olami, pútin dunyo ushın fojeaga aylanishi múmkin. Ixtiyor erkinligini bunday cheklashning, aqlga bwysundirishning tiykarǵı quralsi moral`dir.

Iqtıyar erkinligi sebepli insan hár qádemde morallıq tańlaw mashqalasına dus keledi. Bul mashqala adamda juwapkershilik sezimi bar ekenliginen dálalat beredi. Juwapkershilikni, ózgeler hám óz hújdanı aldında juwapkershilikti sezbegen kis qálegen iske qol urıwı múmkin – onı óz qılıǵınıń aqıbeti qızıqtırmaydı, ol tek máp ústinligin tán aladı ǵana. Onday adamdı ádepsiz dep ataydı. Óytkeni, insan ya iygilikti, ya jawızlıqtı tańlawı sebepli nenidur ıqtıyar etedi: morallıq tańlaw – hár bir is-háreket, hár bir qılwanıń baslanǵısh noqatı. Ulıwma insan hám jámiyettiń morallıq turmısında tańlawdıń áhmiyeti teńsiz.

Dastlabki morallıq qonun-koidalar ana shu tanlovni rwyobga chiqarishga, yana ham anıqroq aytganda, uni osonroq ámelga oshirishga xizmat qilgan. Ilk morallıq qoida «wzingga ravo kwrmagan narsani basqaga ham ravo kwrma” mazmunida dunyoga kelgan. Onıń házirgi zamondagi wzbekchasi «pichoqni avval wzingga ur, oǵrimasa wzgaga ur”, “wzingni er bilsang, wzgani sher bil” kibi maqollarda aks etgan. “Moral`diń oltin qoidasi” dep atalgan ushbul qoida, bizningcha, eń qadimiy morallıq talablardandir. Zero xun olish talabi keyinroq paydo bolǵan hám insannıń asl mánis-mazmunıga twǵri kelmaydigan qaǵıydalardan. Dastlabki morallıq qonunqaǵıydalar muqaddas kitoblarda óz aksini topgan zwravonlikka zwravonlik bilan javob bermaslik principi tiykarında yaratilgan.

Áne usı, insannıń morallıq turmısınıń tiykarı bolǵan nızam-qaǵıydalar házir de óz áhmiyetin joǵaltqanı joq. Adamlar olardı awır minet dep bilmesten, shın dilden orınlaytuǵın zamannıń tezirek keliwi ushın tınbay háreket qılıwları morallıq progressten dálalat beredi.

Moral`diń strukturalıq dúzilisi quramalı bolıp, tómendegi elementlerden ibarat:

-morallıq ámeliyat - moral`diń mańızlı hám belgilewshi komponenti bolıp, insannıń isháreketleri arqalı kórinis tabadı. Tek ǵana insannıń minez-qulkınıń is-háreketlerde kórinis tabıwı arqalı ǵana onıń ádep-ikramlılıǵı haqqında túsiniklerge iye bolıw múmkin.

Insannıń iskerligi, insan tárepinen moral` normaları hám principleriniń ámeliyatqa engiziliwi onıń morallıq tárbiyası, morallıq mádeniyatınıń kórsetkishi esaplanadı.

Málim bolǵanınday, hár bir iskerlikte anıq bir maqsetti gózlep, tiyisli qurallar, usıllar arqalı háreket qılınadı hám málim nátiyjelerge erisiledi. Hár qanday maqset álbette morallıq mazmunǵa iye boladı. Bul maqsetlar málim qurallardıń morallıq mazmunına kóre, qollanılıwı múmkin bolǵan yaki múmkin bwlmagan qurallarǵa ajıratılıwı múmkin.

Maqset hám quraldıń muwapıqlıǵı mashqalası – yuridikalıq etikanıń mańızlı máselesi. Házirgi zaman jınayat procesinde maqset hám qural muwapıqlıǵı mashqalası belgili bir huqıqıy hám morallıq tiykarda sheshiledi. Etikada «maqset quraldı aqlaydı principi, iygi maqset jolında hár qanday qurallardı qollanıw múmkin» – degen pikirdi biykarlaydı. Maqset qanshelli iygilikli bolmasın, qurallar da morallıq shegarada bolıwı dárkar.

Morallıq múnásibetler - sociallıq múnásibetlerdiń kórinisi sıpatında insanlar tárepinen ádepli (ádepsiz) is-háreketlerdi ámelge asırıw procesinde júzege keledi. Morallıq múnásibetlerdiń ob`ektiv hám sub`ektiv tárepleri bar. Sub`ektiv tárepi - bul insannıń qızıǵıwshılıǵı, sezimleri. Ob`ektiv tárepi bolsa - insan ushın imperativ xarakterge iye bolǵan normalar, ideallar, úrp-ádetler, dástúrler hám basqa sociallıq faktorlar esaplanadı.

Adamlar morallıq múnásibetke kiriser eken, óz moyınlarına belgili bir morallıq minnetlerdi aladı hám belgili bir morallıq huqıqlarǵa iye boladı.

Morallıq sana - óz ishine morallıq ámeliyat hám morallıq múnásibetlerge tásir etiwshi bilimler, kóz-qaraslar, sezimler, norma, principlerdi qamtıp aladı. Sonıń menen birge uyat, hújdan azabı, óz is-háreketinen ashınıw yaki qanaatlanıw, haqlıgın ańlaw kibi morallıq sezimlerdi oyatıwshı morallıq ózin-ózi ańlaw hám morallıq ózin-ózi bahalawdı qámtıp aladı.

Morallıq sana aksiologiyalıq ózgeshelikke iye, óytkeni hár bir qubılısqa belgili bir morallıq norma, princip, dástúr, qádiriyat, ideallar kóz-qarasınan jantasadı.

8

Morallıq sana sociallıq rawajlanıw procesinde adamlardıń sociallıq turmısları hám sociallıq múnásibetlerin basqarıw zárúrligi sebepli kelip shıǵadı.

Morallıq sana reallıqtı sáwlelendirer eken, basqa sociallıq sana formaları sıyaqlı haqıyqıy yaki kerisinshe bolıwı múmkin. Onıń da haqıyqatlıgınıń ólshemi sociallıq praktika esaplanadı. Sonıń menen birge morallıq sananıń ózine tán ózgeshelikleri de bar.

1.Morallıq sana basqa sociallıq sana formalarına qaraǵanda adamlardıń kúndelik ómirindegi minez-qulqına belsendirek tásir kórsetedi. Morallıq kóz-qaraslar, principler, ideallar insan iskerligine tikkeley sińip ketgen bolıp, is-háreketke úndewshi motivler esaplanadı.

2.Ilimnen parıqlı ráwishte, morallıq sana insanǵa kúndelik sana, sociallıq psixologiya dárejesinde tásir kórsetedi. Tek joqarı dárejede morallıq sana ilimiy bilim ózgesheliklerine iye boladı, morallıq kóz-qaraslar hám ideallar teoriyalıq bilimlerga aylanadı.

3.Morallıq sana, morallıq bilimler májbúriy xarakterge iye (imperativ xarakterge iye). Morallıq sana eki ajıralmas bólekten ibarat: individual morallıq sana, sociallıq morallıq sana, Individual morallıq sana quramına shaxstıń sezim-tuyǵısı, oy-pikirleri kiredi, sociallıq

morallıq sana quramına jámiyet tárepinen islep shıǵılıp turmısqa engiziletuǵın morallıq kodeksler, kategoriyalar, normalar, principler, ideyalar hám t.b. kiredi.

Moral` sociallıq sana formalarınan biri sıpatında jámiyet turmısında mańızlı orın iyeleydi hám basqa sociallıq sana formaları menen organikalıq baylanısta rawajlanıp baradı.

Mısalı, moral` menen din baylanıslılıǵı máselesinde sonı aytıw múmkin, mánisine kóre din insan ómiriniń ádep-ikramlı bolıwın talap etedi. Sol sebepli diniy-sháriy principler hám ólshemler, hádisi sháriptegi úgitler ádep-ikramlılıq qaǵıydaları menen ajıralmas baylanıslı. Sonnan, insan eń joqarı qádiriyat sıpatında qatań qorǵaladı. Din insandı morallastırıwdıń quralı sıpatında is kóredi. Demek, diniy taqwa menen morallıq talaptıń tamırı bir qıylı.

Belgili bir jámiyettegi huqıqıy nızam-qaǵıydalar sol region xalqı tárepinen ásirler dawamında islep shıǵılǵan morallıq qaǵıydalar, principler, ólshemler, sonday-aq, salıstırmalı ulıwmalıq ózgeshelikke iye bolǵan úrp-ádetler negizinde júzege keledi. Huqıqıy nızamlar orın alǵan dúzimge, belgili bir shaxs hám yosh sheńberindegi adamlarǵa qollanılsa, morallıq qaǵıydalar, hikmetler, pánd-úgitler barlıq dúzimler hámda túrli jastaǵı adamlarǵa tiyisli boladı.

Moral` menen iskusstvonıń óz-ara baylanısları da júdá áyyemgi. Hár bir haqıyqıy iskusstvo shıǵarmasında tiykarǵı qarama-qarsılıq iygilik penen jawızlıqtıń gúresin sáwlelendiredi, insanpárwarlıq, haqıyqatgóylik, tuwrılıq, ádalat, muhabbat, sadıqlıq sıyaqlı pazıyletler jırlanadı, táǵdir, ólim hám ólmeslik, ómir mazmunı, baxıtqa erisiw sıyaqlı mashqalalar ortaǵa taslanadı. Morallıq ideal mashqalası hár bir kórkem shıǵarmada ilgeri súriledi.

Ulıwma alǵanda, moral`sız kórkem shıǵarmanıń bolıwı múmkin emes, barlıq iskusstvo shıǵarmaları ushın ádep-ikramlılıq ulıwmalıq negiz áhmiyetine iye.

Bundan tısqarı iskusstvo etika násityalawshısı, morallıq tárbiyanıń eń qolay quralı sıpatında da kórinis tabadı. Óytkeni, kórkem ádebiyattıń, kino iskusstvosı, súwretlew iskusstvosı hám teatr iskusstvosınıń, ásirese, bunda áhmiyeti teńsiz. Bul iskusstvo túrleri jaslarda morallıq idealdı qáliplestiriwde úlken xızmet kıladı. Moral`diń ilim menen óz-ara baylanıslılıǵı máselesi de mańızlı.

Ásirese, moral`diń sociallıq ilimler menen baylanısı ózine tán bolıp tabıladı. Óytkeni, kóp ǵana ilimiy kóz-qaraslar, teoriyalar insandı tikkeley yaki qıya túrde joqarı ádep-ikramlılıq iyesi, danıshpan hám hadal insan bolıwǵa shaqıradı.

Lekin ayırım teoriyalar da bar, olardı ádep-ikramsız dep ataw orınlı. Buǵan kóplep mısallar keltiriw múmkin. Mısalı, ataqlı «Mal`tus teoriyası». Anglichan ekonomika teoretigi Mal`tus (1766-1834) ilgeri súrgen ideyaǵa kóre, xalıq geometriyalıq progressiyaǵa, tutınıw ónimleri arifmetikalıq progressiyaǵa muwapıq rawajlanadı. Xalıq ósip barıp, jer júzinde jarlılıq, azıq-awqat jetispewshiligi júzege keledi. Sol sebepli urıslar alıp barıw tábiyiy jaǵday sıpatında ózin aqlaydı. Mal`tus bul orında urıstı násiyatlaw menen ádep-ikramsızlıqtıń eń joqarı kórinisin júzege shıǵarmaqta.

Málim bolǵanınday, barlıq ilimler, atap aytqanda, tábiyiy ilimler hár biri óz tarawında haqıyqattıń ayan bolıwına xızmet qıladı. Moral`diń aqırǵı nátiyjesi bolsa insandı haqıyqatqa alıp

9

barıw, onı kámil janzat etip tárbiyalaw bolıp tabıladı. Ane usı noqatta moral` hám ilim tikkeley múnásibetke kirisedi. Áyne payıtda ilim-bilimde erisilgen dún`yaǵa belgili tabıslar insaniyat jámiyeti aldına jańadan-jańa morallıq wazıypalar hám mashqalalardı qoyadı. Atap aytqanda, sońǵı payıtlarda ilim-texnika progresiniń joqarı dárejesi hám ekologiyalıq krizislerdin júzege shıǵıwı sebepli ekologiyalıq etika sıyaqlı moral` áleminiń jańa baǵdarları júzege keldi; noosferadan yaki basqasha aytqanda texnosferadan etosferaǵa – morallıq ortalıqqa ótiw zárúrligi insaniyat jámiyetiniń morallıq mádeniyatı aldındaǵı eń aktual wazıypa sıpatında qoyılmaqta. Sol sebepli texnikalıq ilimler progresiniń náwbettegi basqıshları tek moral` talaplarına sáykes, aytıw orınlı bolsa, morallıq qadaǵalaw astında ámelge asıwı lazım.

Moral` usı sociallıq qubılıslar orayında turadı. Ol tek oraylıq sociallıq qubılıs, bálkim basqa sociallıq qubılıslardı háreketlendiriwshi mánawiy kúsh sıpatında kórinis tabadı. Onı shetlep ótiwge umtılıw hár qanday ideologiyanı kriziske alıp baradı, jámiyetti haqıyqıy mánisindegi mánawiyattan mahrum qıladı. Usı kóz-qarastan qaraǵanda, Birinshi Prezident Islom Karimovtıń: «Haslın alǵanda, ádep-ikramlılıq – mánawiyattıń ózegi» degen sózleri joqarıdaǵı pikirlerimiz ushın tábiyiy juwmaq bolıp jańlaydı. Haqıyqatında da, ádep-ikramlılıq mánawiyat sistemasındaǵı eń tásirsheń, eń baquwat halqa, onısız adamzat mánawiyatınkóz aldına keltiriw múmkin emes.

4. Etikanıń tiykarǵı kategoriyaları

Hár bir ilimnin óz kategoriyaları bolǵanı kibi etika iliminiń de kategoriyaları bar. Etika pániniń kategoriyaları dep jámiyettiń morallıq turmısındaǵı ulıwmalıq mańızlı táreplerdi, ózgeshelikler hám múnásibetlerdi insan tárepinen ózlestiriw usılların sáwlelendiriwshi túsiniklerge aytıladı.

Etika kategoriyaları ózine tán ózgesheliklerge iye: olar tek ǵana etika tarawında emes, al bálkim basqa tarawlarda da qollanıladı. Ámeliyatda morallıq iskerlikten tısqarıda bolǵan nársenin ózi joq. Etika kategoriyaları bir waqıttıń ózinde basqa ilimler: siyasiy, ekonomikalıq hám huqıqıy ilimlerdiń de kategoriyaları esaplanadı. Sonday-aq, adamlar is-háreketleri, minez-qulıqların jámiyet talapları kóz-qarasınan maqullaw yaki qaralaw, yaǵnıy morallıq bahalaw ózgesheligine iye bolıp tabıladı.

Jaqsılıq, jamanlıq, hújdan, parız, ádalat, abıroy, ar-namıs, iyman, muhabbat, nápret, ómir mazmunı, baxıt kategoriyaları etikanıń tiykarǵı kategoriyaları esaplanadı.

«Jaqsılıq» hám «jamanlıq» kategoriyaları sociallıq progress dawamında mazmun jaǵınan ózgerip hám jetilisip baradı. Usı mániste «jaqsılıq» hám «jamanlıq»tı eń alǵashqı túsiniw menen házirgi sociallıq progress basqıshlarındaǵı túsiniw bir-birinen parıqlanadı.

Sociallıq progresstiń blgili bir tariyxıy rawajlanıw basqıshındaǵı «jaqsılıq» dep qaralǵan qubılıs, basqa bir baskıshta «jawızlıq», yaki «jamanlıq» dep bahalanıwı múmkin. Mısalı, qul iyelewshilik dúzimi dáwirinde quldı urıw, sógiw, hátteki óltirip jiberiw múmkin edi. Bul nárse orın alǵan morallıq sanaǵa hesh te qayshı kelmeytuǵın edi. Házir she? Házirgi zaman morallıq sanasında insan huqıqları hám erkinliklerine hár qanday agressiya ádep-ikramsızlıq yaki «jawızlıq», dep bahalanadı. Bul sonnan dálalat beredi, morallıq kategoriyalar udayı mazmun aspektinen ózgerip turadı. Sociallıq-tariyxıy progress hátteki «jaqsılıqtı» - «jamanlıqqa», «iygilikti» bolsa «jawızlıqqa» aylandırıp jiberiwi múmkin.

Jaqsılıq dep qorshaǵan átirapta bolıp atırǵan barlıq waqıya, qubılıs hám júzege kelip atırǵan nárselerdiń insandı ardaqlaytugın, onıń máp hám talapların qanaatlandıratuǵınan, morallıq ideallarǵa sáykes keletuǵın, adamgershiliktiń ósiwin hár tárepleme támiyinleytuǵın, aqıraqıbetinde baxıtli ómir keshiriwge xızmet etetugın barlıq unamlı táreplerdiń jıyıntıǵına aytıladı.

Jaqsılıq basqa etika kategoriyalarınan óziniń tómendegi aspektleri menen ajıralıp turadı:

1.jaqsılıq – insan iskerliginiń sebebei hám nátiyjesine kóre tekseriletuǵın hámme belgili bir morallıq normalar sisteması kóz-qarasınan unamlı bahalawǵa imkan beretuǵın pozitiv morallıq mazmun bolıp tabıladı,

2.jaqsılıq – morallıq idealǵa muwapıq keletuǵın real orın alǵan morallıq múnásibetlerdiń unamlı mazmunı bolıp tabıladı,

3.jaqsılıq – belgili bir, anıq tariyxıy moral` formasınıń barlıq unamlı norma hám principleri jıyıntıǵın ózinde jámlegen ulıwmalıq ideal bolıp tabıladı,

10