Oylaw formaları: túsinik, pikir, oy juwmaǵı

Joba:

1.Túsinik oylawdıń forması

2.Túsinikler menen ámelge asırılıtuǵın logikalıq operaciyalar

3.Pikir hám onıń tiykarǵı túrleri

4.Pikirler arasındaǵı logikalıq qatnaslar

5.Oy juwmaǵı, onıń dúzilisi hám tiykargı túrleri

Tayanısh túsinikler: túsinik, túsiniktiń mazmunı hám kólemi, jıynaqlawshı hám jıynaqlawshı emes (bólistiriwshi) túsinikler, abstrakt hám konkret túsinikler, qatnaslı hám qatnassız túsinikler, maqul hám teris túsinikler pikir, termin, subyekt, predikat, logikalık dáneker, kvantor, ápiwayı pikir, ulıwmalıqtastıyıqlawshı pikir, ulıwmalıqbiykarlawshı pikir, daratastıyıqlawshı pikir, darabiykarlawshı pikir, atributiv pikirler, relyacion pikirler, substancional pikirler, salıstırılatuǵın hám salıstırılmaytuǵın, sıyısatuǵın hám sıyıspaytuǵın pikirler, modallıq, oyjuwmaǵı hám oyjuwmaǵı tiykarları, dedukciya, indukciya, analogiya

Abstrakt oylaw processinde reallıqtı sáwlelendiriwshi oydıń eń áhmiyetli túri retinde túsinikti alıp qarawǵa boladı. Sol sebepli abstrakt oylawdı túsinikli oylaw dep te ataydı.

Logika páninde túsinik oydıń ózgeshe túri sıpatında izertleniledi (túsiniklerdiń logikalıq formasın anıqlaw, olar arasındaǵı qatnasıqlardı belgilew hám t.b. usılları).

Túsiniklerde tek ǵana eń áhmiyetli belgilerge tiykarlanǵan halda predmetler klası kórsetiledi. Belgi degenimizdiń ózi predmetlerdiń bir biri menen uqsaslıqqa yamasa ayırmashılıqqa iye bolıwın kórsetiwshi tiykar. Belgide predmetlerdegi qásiyetlerdiń barlıǵı yamasa joqlıǵı, predmetler arasındaǵı qatnaslardıń barlıǵı yamasa joqlıǵı kórsetiledi. Túsiniklerde predmetler belgiler sisteması tiykarında ulıwmalastırıladı. Sol sebepli hár qanday predmet kóp túrli belgilerge iye bolıwı múmkin. Olardıń tiykarǵı túrlerine jeke, ulıwma, áhmiyetli, áhmiyetli emes, ápiwayı, quramalı, maqul, teris belgiler jatadı. Belgiler tek ǵana bir predmetke tán bolsa - jeke belgi, al predmetlerdiń gruppasına tán bolsa - ulıwma belgi, egerde predmetke tán zárúrli belgiler sol predmettiń ishki tábiyatın anıqlasa, onda olar áhmiyetli belgi, al olardıń tiykarın sáwlelendirmese, onda olar áhmiyetli emes belgi bolıp, al logikalıq formalardıń tiplerine qaray ápiwayı hám quramalı, teris hám maqul belgi bolıp bóliniwi múmkin.

Ápiwayı belgi dep predikatlar logikası tilinde logikalıq terminlerge (yaǵnıy, bir biykarlaw belgisinen hám logikalıq kvantordan basqa) iye emes belgige, al quramalı belgi dep joqarıdaǵı talapqa juwap bermeytuǵın belgige aytıladı. Mısalı, ápiwayı belgi retinde qandayda bir mámlekettiń paytaxtı bolıw belgisin, Ózbekstannıń paytaxtı bolıw belgisin; quramalı belginiń mısalı retinde «eki hám úshke bóliniwdi» alıp qarasaq boladı.

Al maqul hám teris belgilerge tek ǵana ápiwayı belgiler bólinedi. Maqul belgide belgiler biykarlaw formasına iye emes túrinde beriledi, al teris belgilerde belgiler biykarlaw túrine iye boladı.

Solay etip, túsinik bir tekles predmetlerdiń kópliginiń eń áhmiyetli belgilerin ulıwmalastırıw nátiyjesinde payda bolıp, reallıqtı (haqıyqatlıqtı) ilimiy biliwdiń eń tiykarǵı formalarınıń birin beredi. Ol tiykarınan birinshiden ulıwmalıqqa iye ayrıqsha belgilerdi sáwlelendiriwshi bilimlerdiń kóriniw forması, ekinshiden informaciyanı jetkerip beriwshi usıl wazıypaların atqaradı. Túsiniktiń sızılmalıq kórinisin tómendegishe beriwge boladı.

Sóz

Ulıwma ayrıqsha belgiler (túsiniktiń mazmunlıq mánisi, yaġnıy koncept

Predmet (túsiniktiń predmetlik mánisi, yaġnıy denotat)

Túsiniklerdiń payda bolıwınıń logikalıq usılları

Túsiniklerdi payda etiw ushın predmettiń eń áhmiyetli qásiyetlerin bólip kórsetiwimiz shárt. Onıń ushın predmetlerdi bir biri menen salıstırıw nátiyjesinde, olarǵa tán ulıwma belgini ajıratıwımız tiyis. Buǵan salıstırıw, analiz, sintez, abstrakciyalaw, ulıwmalastırıw sıyaqlı logikalıq usıllardı qollanıwdıń járdeminde erisemiz.

Salıstırıw dep predmetlerdiń uqsaslıǵın yamasa ayırmashılıǵın anıqlawshı logikalıq usılǵa aytıladı. Bul usıldıń járdeminde belgili bir predmetler gruppasına tán ulıwma belgiler anıqlanadı.

Predmettiń belgilerin bólip kórsetiw ushın, oylaw dárejesinde predmetti sostav bóleklerge bóliwimiz tiyis. Bunday logikalıq usıl analiz dep ataladı. Onıń járdeminde qanday da bir belgilerdi bóliw tiykarında, biz olardıń hár qaysısın óz aldına izertlew múmkinshiligine iye bolamız.

Hár bir bólekti óz aldına úyrenip, oylaw dárejesinde predmettiń bir pútinligin qayta tiklewimiz tiyis. Analiz járdeminde bóleklerge bólingen predmettiń sostav bóleklerin oylaw dárejesinde jámleytuǵın logikalıq usıl sintez dep ataladı. Sintez analizge qarama qarsı logikalıq usıl bolǵanı menen olar hámme waqıtta biri birin tolıqtırıp otıradı.

Predmetlerdiń eń áhmiyetli belgilerin áhmiyetli emes belgilerden bólip alıp qaraw, oylaw dárejesinde predmettiń tek dara belgilerine dıqqat awdarıp, basqa belgilerin esapqa almaw abstrakciyalaw logikalıq usılı járdeminde iske asırıladı. Sol sebepli abstrakciyalawde predmetlerdiń áhmiyetli emes belgilerin dıqqatqa almaw názerde tutıladı.

Izertlenilip atırǵan predmetlerdiń belgilerin sol predmetlerge uqsas predmetlerdiń hámmesine qollanıwǵa boladı. Yamasa dara predmetlerdi olarǵa tán bir qıylı belgilerdiń járdeminde bir tekles predmetlerdiń gruppasına jámlewge

boladı. Bunday operaciya juwmaqlastırıw (ulıwmalastırıw) logikalıq usılı járdeminde iske asırıladı.

Solay etip, predmetler arasında uqsaslıq yamasa ayırmashılıqtı anıqlap (salıstırıw), uqsas predmetlerdi elementlerge bóleklep (analiz), olardıń eń áhmiyetli belgilerin ajıratıp (abstrakciyalaw), bul eń áhmiyetli belgilerdi jámlep (sintez) hám olardı bir tekles predmetlerge qollanıwdıń járdeminde (juwmaqlastırıw) - abstarktlik oylawdıń eń tiykarǵı formasınıń biri - túsinikti payda etemiz.

Solay etip, túsinik dep predmetlerdiń eń áhmiyetli belgilerin sáwlelendiriwshi oydıń formasına aytamız.

Túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi

Hár qanday túsinik mazmun hám kólemge iye. Túsiniktiń mazmunı dep berilgen túsinikti ańlatatuǵın predmettiń eń áhmiyetli belgileriniń jıynaǵına aytamız. Mısalı, «2 yamasa 3ke bólinetuǵın sannıń» mazmunın «2 yamasa 3 bóliniw» beredi.

Túsiniktiń kólemi dep túsinikte óz sáwlesin tapqan predmetlerdiń kópligine, jıynaǵına aytamız. Mısalı, «jınayat» túsiniginiń kólemine barlıq jınayatlar kiredi, sebebi olardıń hámmesine ulıwmalıq xarakterge iye bolǵan eń

áhmiyetli belgiler tiyisli.

Túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi bir biri menen tıǵız baylanıslı. Bul baylanıs túsiniklerdiń mazmunı hám kólemi arasındaǵı keri qatnas nızamı menen belgilenedi. Bul nızam boyınsha túsiniktiń mazmunınıń ulıwmalastırılıwı (keńeyiwi) túsiniktiń kóleminiń shekleniwine (tarayıwına), al kólemniń ulıwmalastırılıwı (keńeyiwi) mazmunnıń shekleniwine (tarayıwına) alıp keledi. Mısalı, «jınayat» túsiniginiń mazmunın jańa belgini qosıw tiykarında keńeytiw arqalı biz «xojalıq jınayatı» túsinigin alamız, birinshi túsiniktiń kólemi keń, al mazmunı tar, ekinshi túsinikte mazmundı keńeytiw arqalı tar kólemge iye jańa túsinikti payda etemiz.

Túsiniklerdiń túrleri

Túsinikler tómendegi ólshemlerge (kriteriylerge) tiykarlanǵan halda bólinedi: birinshiden, túsinikler predmetlerdi ulıwmalastırıw sanına qaray boslıq kólemge iye hám boslıq emes kólemge iye túsiniklerge bólinedi. Boslıq túsinik dep kóleminde álemdegi bir de predmet sáwlelenbegen túsinikke aytamız. Bunday túsiniklerdiń mazmunı álemdegi birde predmetke tiyisli emes belgiler sistemasına iye boladı. Mısalı, máńgilik dvigatel`. Al boslıq emes kólemge iye túsinikler jeke hám ulıwma túsinikler bolıp bólinedi. Jeke túsiniktiń kólemi bir elementten turadı (mısalı, Nókis, Franciya), al ulıwma túsiniktiń kólemi bir elementten artıq kóp elementke iye boladı. Mısalı, paytaxt, sud, tariyx. Ulıwma túsinikler óz gezeginde sanǵa alınatuǵın hám sanǵa alınbaytuǵın bolıp ekige bólinedi. Sanǵa alınatuǵın túsiniklerdiń kólemi sheklengen, al sanǵa alınbaytuǵın túsiniklerdiń kólemi predmetlerdiń sheklenbegen sanına tiyisli boladı. Mısalı, «Ekinshi jer júzlik urıs qatnasıwshısı» - kólemi sheklengen, sebebi adamlardıń belgili bir bóleginiń (yaǵnıy belgili sandaǵı adamlardıń) fashizmge qarsı gúreskenligi esapqa alınǵan. Adam degen túsinik sanǵa alınbaydı, sebebi bul túsinikte barlıq adamlar (ómir súrip ketken, súrip atırǵan, keleshekte ómir

súretuǵın adamlardıń barlıǵı) dıqqatqa alınadı. Bul túsiniktiń kólemi sheklenbegen.

Ekinshiden, predmetlerdi ulıwmalastırıw tipine qaray túsinikler jıynaqlawshı, jıynaqlawshı emes (bólistiriwshi), konkret hám abstrakt túsinikler bolıp bólinedi. Jıynaqlawshı túsiniktiń elementleri retinde bir pútinlik túrinde túsiniletuǵın bir tekles predmetlerdiń jıynaǵı alıp qaraladı. Mısalı, studentler gruppası, xalıq, biblioteka. Jıynaqlawshı emes túsiniklerdiń elementleri retinde dara predmetler túsiniledi. Mısalı, Qaraqalpaq mámleketlik universiteti.

Konkret túsinik dep óz betinshe ómir súretuǵın predmet yamasa predmetler jıynaǵın sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Mısalı, student.

Abstrakt túsinik dep predmetlerdiń qásiyetlerin, olar arasındaǵı qatnastı sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Mısalı, juwapkershilik, batırlıq, saqıylıq.

Úshinshiden, predmetlerdi ulıwmalastırıwshı belgilerdiń xarakterine qaray túsinikler maqul hám teris, qatnaslı hám qatnassız túsiniklerge bólinedi.

Maqul túsinik dep mazmunında predmetlerge tiyisli bolǵan belgilerdi sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Teris túsinik dep predmettiń mazmunına belgilerdiń tiyisli emes ekenligin sáwlelendiriwshi túsinikke aytamız. Maqul túsiniktiń mazmunın - maqullawshı belgi, teris túsiniktiń mazmunın - biykarlawshı belgi kórsetedi. Mısalı, sawatlı - maqullawshı túsinik, sawatsız - teris túsinik, anglichan tilinde sóylewshi - maqul túsinik, anglichan tilinde sóylemeytuǵın - teris túsinik.

Qatnaslı túsinik dep kórsetilgen predmetlerdiń basqa predmetlerge qatnasta ómir súretuǵının sáwlelendiretuǵın túsinikke aytamız, al qatnassız túsinik dep óz betinshe, basqa predmetler menen baylanıssız ómir súretuǵın túsiniklerge aytamız.

Anaw yamasa mınaw túsiniktiń túrin anıqlaw túsiniklerge logikalıq sıpatlama beriw dep ataladı. Mısalı, «yurist» túsinigine tolıq logikalıq sıpatlamanı tómendegishe beriwge boladı: «yurist» - ulıwma túsinik (sanǵa alınbaytuǵın), konkret, maqul, qatnassız. Túsiniklerge logikalıq sıpatlama beriw járdeminde túsiniklerdi belgileytuǵın sózlerdi durıs qollanıwǵa, olardıń mazmunın hám kólemin durıs anıqlawǵa boladı.

Túsinikler mazmunı boyınsha salıstırılatuǵın hám salıstırılmaytuǵın bolıp bólinedi.

Salıstırılatuǵın túsinikler dep mazmunında eń bolmaǵanda bir ulıwmalıq belgi bolǵan («úshmúyeshlik», «kvadrat» – ulıwmalıq belgi: «geometriyalıq figura»), salıstırılmaytuǵın dep – óz mazmunında ulıwmalıq áhmiyetli belgilerge iye bolmaǵan («úshmúyeshlik», «Jınayat kodeksi») túsinikler aytıladı.

Salıstırılatuǵın túsinikler kólemi boyınsha úylesetuǵın hám úylespeytuǵın bolıp bólinedi.

Úylesetuǵın dep kólemlerinde eń bolmaǵanda bir ulıwmalıq belgi bolǵan («úshmúyeshlik», «boyalǵan figura»); úylespeytuǵın dep óz kólemlerinde ulıwmalıq elementlerge iye bolmaǵan («úshmúyeshlik», «kvadrat») túsinikler aytıladı.

Baǵınıw múnásibetlerinde baǵındırıwshı túsinik túr, baǵınıwshı túsinik – tuwıs dep ataladı.

Úylesiw múnásibetlerin pútin hám bólek múnásibetleri menen aljastırmaw kerek («terek» hám «óre» – úylespeytuǵın túsinikler).

Úylespeytuǵın túsinikler ortasındaǵı qatnaslar:

1.Qatar baǵınıw – eki túsiniktiń kólemleri erkin tárizde ulıwmalıq túr túsinigi kólemine kiredi, biraq onı tolıq qamtıp almaydı. (A – «emen»; V – «shırsha»; S – «terek»).

2.Qarama-qarsılıq – eki túsiniktiń kólemi ulıwmalıq túr túsiniginiń kóleminde belgili bir sapaǵa baylanıslı eń uzaq ara qashıqlıqtaǵı poziciyanı

iyeleydi (A – «aq»; V – «qara»; S – «reń»).

3. Qayshı – eki túsiniktiń kólemi qanday da bir ulıwmalıq túr túsiniginiń kólemin tolıq qamtıp aladı (A – «aq»; V – «aq emes»; S – «reń»).

Úylesetuǵın túsinikler ortasındaǵı qatnaslar:

1.Teń mánilik – bir túsiniktin kólemi ekinshisiniń kólemi menen tolıq sáykes keledi (A – «Tashkent»; V – «Ózbekstannıń paytaxtı»).

2.Kesilisiw – túsiniklerdiń kólemi ishinara (qısman) sáykes keledi (A –

«student»; V – «sportsmen»).

3.Baǵınıw – bir túsiniktiń kólemleri ekinshisiniń kólemine tolıq kiredi, biraq onı tolıq qamtıp almaydı. (A – «azıq-awqat»; V – «sút»).

Túsinikler menen alıp barılatuǵın operaciyalardıń tórt túrin ajıratamız: sheklew, ulıwmalastırıw, anıqlaw hám bóliw. Dáslepki ekewi túsinikler mazmunı hám kólemi ortasındaǵı keri proporcionallıq nızamı tiykarında ámelge asırıladı.

1. Sheklew.

Bul berilgen túr túsinikten tuwıs túsinikke ótiw («student» – «TITU Nókis filialı studenti»). Jeke túsinikler («Quyash») sheklenbeydi, óytkeni olarǵa qatnaslı tuwıs túsinikleri bolmaydı.

2. Ulıwmalastırıw.

Bul berilgen tuwıs túsinikten túr túsinigine ótiw («student» – «oqıwshı»). Ulıwmalastırıwdıń shegi kategoriyalar – eń ulıwmalastırılǵan túsinikler. Hár bir ilimniń óz kategoriyaları bar («bolmıs», «materiya», «elementar bólekshe», «ximiyalıq element», «adam», «huqıq» hám t.b.).

3. Anıqlaw (anıqlama).

Qanday da bir predmetlik tarawdı teoriyalıq úyreniw óz anıqlamalardıń orın alǵanların bayan etiw yamasa jańadan ózinikin keltirip shıǵarıwdan baslanadı.

Anıqlama – bul túsiniklerdiń mazmunın ashıp beriwshi logikalıq operaciya. Anıqlamanıń strukturası:

1.Anıqlanıwshı (dfd dep belgilenedi) – anıqlamada ashıp beriletuǵın nárse

–predmet, túsinik, sóz.

2.Anıqlawshı (dfn dep belgilenedi) – anıqlanıwshınıń mazmunın quraytuǵın ulıwmalıq hám áhmiyetli belgiler.

«Konstituciya - mámlekettiń onıń jámiyetlik hám siyasiy dúzilisin belgilep beriwshi tiykarǵı nızamı» degen anıqlamanıń strukturası: 1) anıqlanıwshı (dfd) – «konstituciya»; 2) anıqlawshı (dfn) – «mámlekettiń onıń jámiyetlik hám siyasiy dúzilisin belgilep beriwshi tiykarǵı nızamı».

Anıqlaw qaǵıydaları

1.Anıqlama sáykes yamasa teń ólshemli bolıwı kerek, yaǵnıy dfd kólemi dfn kólemine teń bolıwı kerek (Vdfd=Vdfn).

Qátelikler: a) oǵada keń anıqlama (Vdfd<Vdfn) («Talaba – bul oqıwshı» – mekteptegi balalar da oqıwshılar bolıp tabıladı); b) kútá tar anıqlama (Vdfd>Vdfn) («Talaba – bul joqarı oqıw ornı oqıwshısı» – texnikum oqıwshıları da talaba bolıp tabıladı); v) kesiliwshi anıqlama («Bochka – bul suyıq zatlardı saqlaytuǵın ıdıs» – suyıqlıq tek bochkada emes, al bankalarda, shiyshelerde hám t.b. da saqlanadı; bochkalarda tek suyıq zat emes, al balıq, shashılıp keteuǵın zatlar hám t.b. saqlanadı); g) qáte nominativ almastırıw – dfn niń dfd ge hesh bir qatnası bolmaǵanda júz beretuǵın qátelik («pal – bul ayazǵa qarsı qollanılatuǵın dári»: pal – dári emes, al tábiyiy ónim).

2.Anıqlama sheńberden ibarat bolmawı kerek.

Qátelikler: a) «anıqlawdaǵı aylanba» sol waqıtta payda boladı, eger dfd dfn arqalı anıqlansa, al sońınan dfn – dfd arqalı. («Aylanıw – bul óz kósheri átirapında háreketleniw, al kósher – bul aylanıw onıń átirapında júz beretuǵın tuwrı»); b) «tavtologiya», ol eger dfn-da dfd orın alǵanında payda boladı («Oscillograf – bul oscillografiya ushın arnalǵan úskene»).

3. Anıqlama dál hám túsinikli bolıwı kerek.

Qátelikler: a) «belgisiz belgisiz arqalı» - bul dfn-da qollanılatuǵın terminler belgisiz hám túsiniksiz bolsa júzege keledi; b) metafora anıqlama ornında qabıl etiledi («Tákirarlaw – oqıwdıń anası»).

4. Anıqlama tolıǵı menen biykarlawshı bolmawı kerek.

Qátelik: anıqlawdıń ornına biykarlaw («Sud tuwralı tergewshi, yaǵnıy sudya emes, ne aytıwı múmkin»).

Anıqlamalardıń túrleri

I. Mánis-mazmunǵa qatnaslı anıqlamalardıń túrleri

Real anıqlamalar – bul predmet yamasa qubılıslardıń óziniń mánismazmunın ashıp beretuǵın anıqlamalar («Kvadrat – bul teń qaptallı tuwra múyeshli tórtmúyeshlik»).

Nominal anıqlamalar – bul túsinik, terminge qatnaslı kelisimdi ańlatıwshı anıqlamalar (mısalı, Miynet kodeksinde bir nominal anıqlama «Túngi waqıt - bul saat 22 den saat 6 ǵa shekemgi aralıq» berilgen bolsa, al Jol háreketi qaǵıydalarında ekinshi bir nominal anıqlama berilgen: «Túngi waqıt – bul sutkanıń qarańǵı waqtı»). Nominal anıqlamalar kóbinese, kelisim xarakterien iye bolsa da, real anıqlama túrine iye boladı.

Nominal anıqlamalardı «ataymız», «ataladı» degen sózler járdeminde qáliplestirgen bir qansha durıs boladı.

Zamanagóy ilimiy-filosofiyalık túsinikke kóre, kóp ǵana zatlardıń mánismazmunı anıqlanbaydı. Sonlıqtan «materiya», «ádalatlıq» sıyaqlı túsiniklerge real anıqlamalar beriw nadurıs boladı, sonday-aq real anıqlama beriliwi kerek bolǵan sorawlardı qoyıw da («Materiya degen ne?», «Ádalatlıq degen ne?»). Biraq ádebiyatlarda oqıwshılardı aljasıwǵa májbúrleytuǵın real anıqlamalar kóplep ushırasadı. Mısalı: «Materiya – biziń sezgilerimizde sáwlelenetuǵın, biraq olardan ǵárezsiz (obyektiv) jasaytuǵın obyektiv reallıqtı ańlatıw ushın qollanılatuǵın filosofiyalıq kategoriya». Qatań túrde aytatuǵın bolsaq, barlıq materiya da biziń sezgilerimiz arqalı, demek, materiyanıń basım bólegi biziń

sezgilerimizden ǵárezli. «Ádalatlıq» túsinigi socialistler, sociallıq liberallar tarepinen túrlishe túsiniledi. Bunday jaǵdaylarda qubılıslardı túsindiriwge hám súwretlewge baǵdarlanǵan nominalistlik jantasıwdı qollanǵan jaqsıraq boladı (mısalı, «Materiyanıń bul bólegi basqa denelerdiń qasında ózin qalay tutadı?», «Siz «ádalatlıq» degen sózdi qalay túsinesiz?»).

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, zamanagóy logika anıqlanbaytuǵın túsiniklerdiń orın alǵanlıǵı tuwralı juwmaqka keldi, bunday túsinikler qatarına anaw yamasa mınaw teoriyalardıń kóplegen fundamental túsinikleri jatadı.

II. Anıqlamalardıń aytılıwı boyınsha túrleri

Ayqın anıqlamalar – bul dfd hám dfn ortasındaǵı sáykeslik dál belgilengen anıqlamalar («Tuwrımúyeshli tórtmúyeshlik – bul tuwrı múyeshli parallelogramm»).

Ayqın emes anıqlamalar – bul dfd hám dfn ortasındaǵı sáykeslik dál aytılmaǵan anıqlamalar.

Ayqın anıqlamalardıń túrleri

1)Jaqın túr hám tuwıs ayırmashılıqları, parqı arqalı anıqlaw. Mısalı «Kvadrat – bul teń qaptallı tuwrı múyeshli tórtmúyeshlik» degen anıqlamada «tuwrı múyeshli tórtmúyeshlik» túsinigi – jaqın tuwıs, al «teń qaptallı» – túr ózgesheligi. Jaqın tuwıslar arqalı anıqlanbaǵanlarǵa qaraǵanda bunday anıqlamalar bir qansha kompaktlı hám túsinikli. Jaqın túr hám tuwıs ózgeshelikleri arqalı anıqlawlar ayqın anıqlamalar arasında eń keń tarqalǵanları. Sonı atap ótiw kerek, olar kategoriyalarǵa – eń ulıwmalıq túsiniklerge qatnaslı qollanılmaydı.

2)Genetikalıq anıqlama – bul dfn usı predmet yamasa qubılıstıń payda bolıw usılı arqalı ashıp beriletuǵın anıqlama (jaqın túr hám tuwıs ózgeshelikleri arqalı anıqlawdıń bir túri) («Urbanizaciya – bul xalıqtıń hám ekonomikalıq turmıstıń iri qalalarda shoǵırlanıwı processi»).

3)Aksiomatikalıq anıqlama – bul aksiomalar sisteması arqalı berilgen anıqlama.

Ayqın emes anıqlamalardıń turleri

1)Qarama-qarsısı arqalı anıqlaw. Kóbinese usılayınsha kategoriyalar anıqlanadı (mısalı «háreket – tınıshlıqtıń joqlıǵı», «tosınlıq – anıqlanbaǵan nızamlılıq»).

2)Ostensiv anıqlama (lat. ostendo – «kórsetemen») – terminniń mánisin usı termin arqalı belgilengen predmetti kórsetiw arqalı anıqlawshı anıqlama. Ostensiv anıqlamalar tek tikkeley qabıllaw múmkin bolǵan predmetler ushın ǵana qollanıladı.

3)Kontekstual anıqlama – anıqlanıwshınıń mazmunın qanday da bir birpútin tekstlik úzindide ashıp beriletuǵın anıqlama.

Geyde anıqlawdın ornına onıń ornın basıwshı usıllar: salıstırıw, súwretlew, sıpatlaw qollanıladı.

Salıstırıw – predmettiń basqa, qanday da bir qatnasta uqsas bolǵan predmet penen uqsaslıǵı hám parqın anıqlaw imkaniyatın beretuǵın usıl. («Fobos Ayǵa uqsaydı, biraq ol kishilew hám Jerdiń emes, al Marstıń joldası»).

Súwretlew – wazıypası predmettiń (shaxstıń, waqıyanıń, orınnıń hám t.b.) sırtqı belgilerin múmkin bolǵanınsha dál hám tolıq kórsetip beriw bolǵan usıl.

Sıpatlaw – jeke predmettiń (shaxstıń, waqıyanıń) parıqlı, áhmiyetli, ózine tán belgilerin kórsetiwden ibarat bolǵan usıl.

4. Bóliw

Bóliwdiń eki túri parıqlanadı: logikalıq (taksonomiyalıq) hám

(baslawısh túsinikke qatnasta túr) túsiniklerdiń kólemleri bolıp tabılatuǵın kishi klasslardı (taksonlardı) ajıratıw.

Mereologiyalıq bóliw – bul predmetti bóleklerge bóliw («Jıl 12 ayǵa bólinedi»).

Logikalıq bóliw hár qanday iskerlik, ásirese ilim, bilimlendiriw, yurisprudenciya. is júrgiziw ushın áhmiyetli bolǵan operaciyalardıń biri. Bunnan keyin áyne logikalıq bóliw qarap shıǵıladı.

Bóliwdin strukturası

1)bóliniwshi túsinik;

2)bóliw aǵzaları;

3)bóliw ushın tiykar.

Mısalı, «Huqıq qul iyelewshilik, feodallıq hám t.b. huqıqqa bólinedi» degen bóliwde bóliniwshi túsinik «huqıq», bóliw aǵzaları - «qul iyelewshilik, feodallıq», bóliw tiykarı - tariyxıy tip.

Bóliw qaǵıydaları

1.Bóliw sáykes ólshemli bolıwı, yaǵnıy bóliniwshiniń kólemi bóliw aǵzaları menen tolıq qamtıp alınıwı kerek. Qátelikler: a) «tolıq emes bóliw» («Múyeshler súyir ham doǵal bolıp bólinedi» – «tuwrı» degen qaldırılıp ketken); b) «artıqmash aǵzalarǵa iye bóliw»; «basqa tuwısqa ótiw» («Logika yuristler, menedjerler, pedagoglar, ata-analar hám t.b. kibi iskerligi biliw hám ózgelerdi isendiriw bolǵan qánigeler ushın kerek»).

2.Bóliw bir tiykar boyınsha ámelge asırılıwı kerek. Qátelik: «shatas bóliw» («Adamlar erkeklerge, hayallarǵa, ǵarrılarǵa hám balalarǵa bólinedi»).

3.Bóliw aǵzaları birin-biri biykarlawı kerek.

Qátelik: «kesiliwshi bóliw» («Talabalar aǵlashılarǵa, ulgeriwshi hám

úlgermewshilerge bólinedi»).

4. Bóliw izshil hám úzliksiz bolıwı kerek. Qátelikler: a) «bóliwdegi sekiriw» («Ósimlikler shóplerge, putalıqlarǵa, qaraǵaylarǵa, qayıńlarǵa hám t.b. bólinedi»); b) «boysınıwdıń ornına qatar qoyıw» («Kóplegen jas evropalıqlar súwretshilik hám kórkem óner menen shuǵıllanadı» –«súwretshilik» túsinigi

«kórkem óner» túsinigine baǵınıńqılıq múnásibetinde.

Bóliwdin túrleri:

1.Dixotomiyalıq – bul klasstı eki birin-biri biykarlawshı kishi klasslarǵa bóliw («Adamlar erkekler hám hayallarǵa bólinedi»).

2.Belginiń túriniń ózgeriwi boyınsha bóliw – bul klasstı berilgen belgi boyınsha ekiden kóp kishi klasslarǵa bóliw («Adamlar blondinlerge, bryunetlerge, shatenlerge hám t.b. bólinedi»).

3.Klassifikaciya (taksonomiya) – bul túrlerdi bir neshe kishi túrlerge bóletuǵın bóliw. Mısalı tiri organizmler klassifikaciyası, kitapxanalardaǵı kitaplar katalogı.

Solay etip, túsinik - bul oylawdıń eń ápiwayı forması. Túsiniklerdi durıs tańlawdan pikir hám oy juwmaǵınıń túsinikliligi hám isenimliligi ǵárezli boladı. Túsiniklerdi durıs tańlaw ushın onıń kólemin hám mazmunın (anıqlamasın) biliw, onıń basqa túsinikler menen qatnasın túsiniw zárúr boladı.

Pikir dep predmet hám onıń belgileri arasındaǵı baylanıstı, predmetler arasındaǵı qatnastı maqullaw yamasa biykarlaw túrinde sáwlelendiretuǵın oydıń formasına aytamız.

Hár qanday pikir, birinshiden, predmet hám onıń belgileri arasındaǵı baylanıstı, qatnastı maqullaw yamasa biykarlaw túrinde sáwlelendiredi, ekinshiden, hár qanday pikirdiń logikalıq mánisin durıs (shın) yamasa nadurıs (jalǵan) sáwlelendiriw múmkin (reallıqa onıń sáykes keliwi yamasa sáykes kelmewi bul jerde názerde tutıladı).

Úshinshiden, pikirlerdiń tillik grammatikalıq bayanlanıw forması retinde gápler alıp qaraladı (Pikir nárseler haqqında maǵlıwmat beretuǵın xabar gápler arqalı belgilenedi).

Hár qanday pikir subyekt hám predikat dep atalatuǵın eki terminnen hám olar arasındaǵı baylanıstı kórsetiwshi elementten turadı. Subyekt (S dep belgilenedi) latın sózinen alınıp, predmet haqqındaǵı oydı sáwlelendiredi, al predikat (P dep beligilenedi) bolsa, latın sózinen alınıp, predmettiń belgisin, qásiyetin sáwlelendiredi. Al pikirdiń úshinshi elementi retinde alıp qaralatuǵın logikalıq baylanıs predmettiń qandayda bir belgige iye ekenliginen yamasa iye emesliginen derek beredi. Logikalıq baylanıs, kópshilik jaǵdayda «bolıp tabıladı», «esaplanadı», «esaplanbaydı» degen sózler menen beriledi. Pikirlerde kvantor sózleri de ushırasıwı múmkin.

Pikirler ápiwayı hám quramalı pikirler bolıp eki túrge bólinedi.

Ápiwayı pikir dep dúzilisi jaǵınan basqa pikirlerdi óz ishine qamtımaytuǵın hám tek ǵana eki túsiniktiń baylanısın sáwlelendiretuǵın, «S - P» strukturasına iye pikirge aytamız. Ápiwayı pikirlerdiń dúzilisi subyekt, predikat hám olar arasındaǵı baylanıstan ibarat. Al quramalı pikirler dep bir neshe ápiwayı pikirlerden dúzilgen pikirlerge aytamız.

Ápiwayı pikirler óz gezeginde predikattıń xarakterine qaray atributivlik, relyacion (qatnasıq) hám ekzistencional (jasaw) pikirler bolıp

úshke bólinedi.

Atributivlik pikirlerde predmetlerge qanday da bir belgilerdiń, qásiyetlerdiń tiyisli ekenligi yamasa tiyisli emes ekenligi sáwlelendiriledi hám ol «S-P» baylanısı túrinde beriledi. Atributivlik pikirlerde dara yamasa tolıq túrde bir predmettiń kópliginiń ekinshi kóplikke kiriwi yamasa kirilmewi haqqında, predmettiń berilgen predmettiń klasına tiyisli yamasa tiyisli emes ekenligi haqqındaǵı pikirler alıp qaraladı. Hár qanday atributivlik pikir óziniń strukturasına iye. Bul struktura subyektten (logikalıq baslawısh), predikattan (logikalıq bayanlawısh) hám baylanıstan, ayrım jaǵdaylarda kvantorlıq sózlerden ibarat boladı.

Atributivlik pikir óz gezeginde «sanı» hám «sapası» boyınsha túrlerge bólinedi.

Atributivlik pikir S hám P arasındaǵı baylanıs xarakterine, yaǵnıy sapasına qaray maqul hám biykarlawshı pikirler bolıp ekige bólinedi.

Maqullawshı pikir dep predmetke qandayda bir belginiń tiyisli ekenligin sáwlelendiriwshi pikirge aytamız. Al, biykarlawshı pikir dep predmetke qanday da bir belginiń tiyisli emes ekenligin sáwlelendiriwshi pikirge aytamız. Mısalı, «Ózbekstan Respublikası ǵárezsiz mámleket» - maqullawshı pikir, al «Platon - materialist emes» - biykarlawshı pikir. Maqullawshı pikir - «Subyekt predikat boladı» yamasa «S - P» («S P boladı»), al biykarlawshı pikir «Subyekt predikat bolmaydı» yamasa «S P bolmaydı» degen simvolikalıq formulalar menen belgilenedi. Bul jerde eki pikir biri birinen baylanıs xarakteri, sapası boyınsha ajıraladı. Subyekt hám predikattı pikirdiń terminleri dep te atawǵa boladı.

Atributivlik pikirlerdi S hám P arasındaǵı baylanıstıń sanlı xarakterine, belgisine qaray jeke, ulıwma hám dara (chastnoe) pikirler túrinde úshke bóliwge boladı. Jeke pikirde subyekt jeke túsinikti beredi (predmettiń predmetler klasına tiyisli yamasa tiyisli emes ekenligi belgilenedi) hám ol «Bul S P boladı» yamasa «Bul S P bolmaydı» degen formulada beriledi. Mısalı, «Franciya - evropalıq mámleket».

Ulıwma (kóplik) pikirde S ulıwma túsinik bolıp (berilgen predmetlerdiń klasınıń predmetler klasına tiyisli yamasa tiyisli emes ekenligi sáwlelendiriledi), «Barlıq S P boladı», «Hesh qanday S P bolmaydı» degen formulada beriledi. Mısalı, «Barlıq guwalar kórsetpeler berdi».

Dara pikir dep berilgen predmetler klasınıń predmetler klasına dara jaǵdayda tiyisli bolıwı yamasa tiyisli bolmawı dıqqatqa alınadı. Pikirdiń subyekti retinde qandayda bir predmetler klasın bólip alıp qarawǵa boladı. Simvolikalıq formulası - «Ayrım S P boladı», «Ayrım S P bolmaydı». Mısalı, «Ayrım jınayatlar xojalıq jınayatları bolıp tabıladı». «Ayrım filosoflar - oratorlar». Ulıwma (kóplik) pikir dara pikirdi de beredi («Ayrım S P boladı», «Ayrım S P bolmaydı»). Mısalı, «Ayrım ilimler gumanitar ilimler emes». Bunda: subyekt - ilimler, predikat - gumanitar, baylanıs - emes, al ayrım - kvantor sózi bolıp tabıladı.

Pikirlerdiń durıs yamasa nadurıslıǵın anıqlaw ushın atributivlik pikirlerdi sanlıq hám sapalıq kórsetkishin birlestirgen halda klassifikaciyalaw qollanıladı. Bunday klassifikaciyaǵa tiykarlanǵan halda atributivlik pikirler tómendegi pikirlerge bólinedi:

Ulıwmamaqullawshı pikirler - olarǵa birdey waqıtta hám ulıwma hám maqullawshı pikirler kiredi. Olardıń dúzilisi - «Barlıq S P boladı» túrinde beriledi hám olar latın háripi A menen belgilenedi. Mısalı, «Hár bir Adam miynet etiw huquqına iye». berilgen pikir sanlıq kórsetikishi boyınsha ulıwma al sapası boyınsha maqullawshı pikirdi beredi.

Ulıwmabiykarlawshı pikirler - olarǵa birdey waqıtta ulıwma hám biykarlawshı pikirler jatadı. Olardıń dúzilisi - «Barlıq S P bolmaydı» túrinde beriledi. Olar latın háripi E menen belgilenedi. Mısalı, «birde kit balıq emes». Bul pikir sanlıq kórsetkishi boyınsha ulıwma, sapalıq kórsetkishi boyınsha biykarlawshı pikirdi ańlatadı.

Daramaqullawshı pikirler - olarǵa birdey waqıtta hám dara hám maqullawshı pikirler jatadı. Olardıń dúzilisi - «Ayrım S P boladı» túrinde beriledi hám olar latın háripi I menen belgilenedi. Mısalı, «Ayrım studentler filosofiya