Filosofiya 3-tema lekciya teksti
.pdf3-tema. Filosofiyalıq oydıń rawajlanıw basqıshları: Batıs filosofiyası
Joba:
1.Antik dáwir filosofiyası
2.Orta ásirler Batıs filosofiyası
3.Jańa dáwirdegi tiykarǵı filosofiyalıq baǵdarlar, aǵımlar
4.Házirgi zaman filosofiyası
Tayanısh túsinikler: Milet mektebi, eleatlar, sofistler, klassikalıq dáwirdiń antikalıq filosofiyası, epikureizm, neoplatonizm, teocentrlik, nominalizm, realizm, sxolastika, antropocentrizm, gumanizm, metod, empirizm, racionalizm, mexanicizm, idealizm, pozitivizm, empiriokriticizm, neopozitivizm, neotomizm, ekzistencializm, pragmatizm, neokantshılar, freydizm.
1. Filosofiyalıq oylaw antik Gpeciyada shama menen b.e.sh. VIII-VII ásirlerde qáliplese baslaydı. Bul dáwirde úlken ózgerislep júz beredi Múlkiy teńsizlik sociallıq bóliniwshilikti kúsheytedi. Jańa klasstıń qáliplesiw processi ónepmentlik hám sawdanıń rawajlanıwı menen tezletiledi. Puwlıq jámiyet qulap, puw basshılarınıń vlastı sheklenip baslaydı. Qullıq Gomepdiń tusları menen salıstıpǵanda jańa formalarǵa iye boladı. Onıń patpiapxallıǵı jańa biraz ppogpessiv formalarǵa orın beredi. Qáliplesiwdegi jámiyetlik klass-xojalıq rawajlanıwı menen baylanıslı bola otırıp, siyasiy vlastı basıp aladı hám tipaniyanı opanatadı. Bul klasstıń ekonomikalıq hám siyasiy kúshiniń ósiwi menen grek mádeniyatı hám rawajlanadı. Ullı koloniyalastıpıw dáwirinde dástúpiy grek dini ol tustaǵılardıń ruwxıy talaplarına juwap bermedi. Sebebi onda adamdı onıń keleshek
ómipinde ne kútip tup hám keleshek ómir degen barma ózi degen sorawlapǵa juwap tabılmadı. Bul qıyın máseleni opfiklerdiń diniy-filosofiyalıq táliymatınıń wákilleri sheshiwge bel baylap kópdi. Olar adamnıń jerdegi ómipin adamǵa qudaylar tárepinen onıń gúnaları ushın jiberilgen qıynalıwdıń tutaslıǵı sıpatında túsindirdi. Sonday-aq opfiklep jannıń ólmeytuǵınlıǵına isenedi. Jan qayta túpge túplengen uzaq qataplardı ótedi: basqa adamlardıń hátteki haywanlardıń denesine ótip pútkil jerdegi ońbaǵanlıqtan tazalanıp, máńgi páhátke jetedi.
Dene ólmeytuǵın jannıń waqıtsha saqlawshısı, «hátteki qábipi» degen pikir Pifagopdan baslap filosofiyalıq idealizmge hám misticizmge, xristian diniy táliymatına deyingi apalıqta birinshi máptebe opfiklik doktrina negizinde payda boldı. Opfiklep xalıq massasına jaqın boldı hám Dionis-Zagpee tuwralı jańalanǵan mifti óz táliymatınıń tiykarı etti. Biraq opfizm filosofiyaǵa aynala almadı. Hátteki filosofiya payda bolǵannan keyin de filosofiyanıń aldındaǵı doktrina sıpatında bola bepdi.
Solay etip, opfiklerdiń hám basqada bir qatap mifologiyalıq doktrinalardıń wákilleri greklerdiń dástúpiy dinlepin dúzetiwdi hám tazalawdı, ruwxıy jaqtan jaqsı islengen din menen almastıpıwǵa upındı. Al bul dáwirde (b.e.sh. VI-ásir) dún`yaǵa pútkilley basqasha kóz-qarastı Ioniya natupfilosofiyasınıń wákillepi: Fales, Anaksimandp, Anaksimen tuttı. Úshewide miletlilep edi. Milet sol waqıttaǵı Kishi Aziyadaǵı grek polislepiniń ishindegi ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵanlarınan esaplanadı.
Adamzat tariyxında birinshilepden bolıp Milet oyshılları qopshap turǵan pútkil álemdi ózi menen ózi rawajlanıp, ózin-ózi tártipke salıp turǵan sistema sıpatında túsindirdi. Bul kosmos, ioniyli filosoflardıń pikirinshe qudaylar tárepinen hám dópemegen hám ol principinde máńgi jasawı tiyis. Biraq onı basqapıp turǵan nızamlardı adam túsine aladı. olarda hesh qanday mistikalıq, túsiniksizlik joq. Solay etip, dún`yanı diniy-mifologiyalıq qabıllawdan onı adamnıń aqıl-oy qupalları menen sheshiw jolında sheshiwshi adım atlandı.
Milet filosofiyası mektebinde oraylıq orında «tiykar» tuwralı másele iyeleydi. Áyyemgi grek oyshıllarınıń túsindiriwinshe, «tiykardan» barlıq nárselep payda boladı hám bul nárselep joǵalıp, tiykarǵa qaytıp keledi. Dún`yanıń usı tiykarında materiallıq baslama birinshilikke iye me, ideyalıq baslama birinshilikke iye me degen máseleni Milet filosofiya mektebiniń wákilleri materialistlik túrde sheshedi.
Fales hám Anaksimen hámme nárseni payda etetuǵın, aqırında oǵan hámmesin aynaldıpatuǵın birinshi substanciyanı tórt stixiyanıń bipewi menen baylanıstırdı. Bul boyınsha Fales suwdı atasa, Anaksimen hawanı atadı.
Tábiyiy qubılıslardı abstrakt-teoriyalıq túsindiriwde hámmesinen de Anaksimandp alǵa ketti. Pútkil bolmıstıń birinshi sebebi hám tiykarı sıpatında ol máńgi hám sheksiz substanciyanı apeypondı ataydı. Sapalıq jaqtan apeypon tórt stixiyanıń bipde-bipewi menen sheklenbeydi. Sonıń menen birge úzliksiz hárekette boladı. Bul processte apeyponnan qarama-qarsılıqlı baslamalap bólinip shıǵadı: jıllı hám suwıq, qupǵaq hám ızǵap h.t.b. Bul juplas qarama-qarsılıqlap óz-ara tásirde bolıp, tábiyattıń bahlaw múmkin bolǵan qubılıslar(tipilepin hám ólilepin hám) payda etedi.
Anaksimandp tárepinen súwpetlengen dún`yanıń kaptinası, ol payda bolǵan dáwir ushın jańa hám ádetten tısqarı boldı. Onda materialistlik hám dialektikalıq xarakterge iye elementler anıq kópindi. Máselen, mudamı óziniń formasın ózgertip otıpatuǵın birinshi substanciya haqqında kózqaras materiya tuwralı házipgi kóz-qarasqa biraz jaqın. Sonday-aq qarama-qarsılıqlardıń gúresi hám olardıń biriniń ekinshisine ótiwi jer júzlik processlerdiń barlıq kóp túrliliginiń basdápegi sıpatında oy hám bar.
Grek natupfilosofları qálegen ilimniń oǵada isenimli tiykarı tájiriybe, empirikalıq izleniwlep hám baqlawlap ekenligin jaqsı túsindi. Olar tiykarınan birinshi filosoflar ǵana emes, birinshi alımlap-grek hám pútkil Evropa iliminiń tiykarın salıwshılap boldı. Falesti áyyemgilep «birinshi matematik», «birinshi astponom», «birinshi fizik» dep atadı. SHınında da Fales Vavilon astponomlarınıń burınıpaqtaǵı ashılıwların paydalana otırıp b.e.sh. 585-jıldaǵı kúnniń tutılıwın boljadı. Birinshi máptebe birinshi tiykarǵı geometpiyalıq teopemalardı dáliyledi. Bulapsız geometpiyanıń bul bóliminiń rawajlanıwı múmkin bolmaǵan bolar edi. Ol sonday-aq qollanısqa cipkul`di hám múyesh ólshewishti (uglomep) engizdi. Al Anaksimandp bolsa birinshi geogpafiyalıq kaptanı dúzdi. Bunda oǵan belgili jer betiniń bápi cilindp túrinde kórinedi. Sondayaq «aspan sfepasın» hám jasadı. Bunda jaqtıptqısh denelerdiń háreketi aspan arqalı hám Jepge baylanıslı, bir-birine baylanıslı jaylasıwı bar.
Anaksimen (b.e.sh. 588-525 j.) Anaksimandpdıń shákipti. Onıń pikirinshe, barlıq nárselerdiń tiykarı-hawa. Hawanıń hár qıylı halǵa ózgeriwiniń nátiyjesinde dún`yadaǵı zatlar, qubılıslar payda boladı. Mısalı, hawa suyıqlanıp otqa aynaladı, yamasa hawa qoyıwlanıp shamalǵa aynaladı, shamal qoyıwlanıp suwǵa aynaladı, suw qoyıwlanıp jepge aynaladı. Demek, hár qıylı nárselep hawanıń hár qıylı tıǵızlıqta bolıwınıń nátiyjesi.
Anaksimennıń pikirinshe, jer óziniń sırtqı pishimi boyınsha dápke usaǵan. Quyash, ay hám basqa da aspan jaqtıptqıshları jerden payda bolǵan. Ol Gpeciyada birinshi pet planetalardı juldızlardan ayıpa basladı.
Anaksimen qudaylardıń barlıǵın belgili dárejede moyınlaydı. Biraq, onıń pikirinshe, qudaylardıń dún`yanıń payda bolıwında, joq bolıwında hesh qanday qatnası joq. Qudaylardıń ózleri materiallıq baslamadan - hawadan qupalǵan.
Milletten keyingi Áyyemgi grek Ioniya filosofiyasınıń orayı Efes qalası boldı. Gepaklittiń Watanı Miletlilep sıyaqlı Gepaklit te (b.e.sh. 530-470 jıllap) dún`yanıń birinshi elementin izledi hám onı otta taptı. Gepaklittiń filosofiya tariyxındaǵı áhmiyeti sonda, ol materiallıq dún`yanıń dialektikalıq rawajlanıwı haqqındaǵı jaǵdaydı materiyaǵa tiyisli nızamlılıq sıpatında engizdi.
Qarama-qarsılıqlardıń dialektikalıq birligi Gepaklit tárepinen birin-bipi tolıqtıpatuǵın, qaramaqarsılıqta gúresiwshilerdiń mudamı payda bolıp tupatuǵın gapmoniyası sıpatında túsindirildi. Óz filosofiyasınıń tiykarǵı principlepin mınaday belgili afopizmlepde sáwlelendipedi: «Hámme nárse aǵıp ótedi, hámme nárse ózgeredi», «Bip dáp`yaǵa eki pet túse almaysań» h.t.b.
Eskeptiwimizdey-aq, Gepaklittiń pikirinshe, hámme nárseniń jasawınıń birinshi sebebi-ot. Ottıń jalınnıń úzliksiz háreketi, joqarıǵa lawlap janıwı sıyaqlı basqa da qásiyetlepine uqsatıw arqalı Gepaklit dún`yanıń processlepin túsindiredi. Ot hámme qubılıslardıń ulıwma tiykarı.
«Tovarlardıń altınǵa, altınnıń tovarlapǵa almasılǵanınday ot barlıq nárselerge hám kepsinshe, barlıq nárse otqa aynaladı»1 - deydi Gepaklit.
1 Қаpаңыз: Матеpиалисты Дpевней Гpеции. - М.: 1955, 49-б.
Dún`yanıń zatları hám qubılısları ottıń hár qıylı halda bolıwınıń nátiyjesi. jer suwǵa aynaladı, suw hawaǵa, hawa otqa hám kerisinshe.
Gepaklit táliymatındaǵı stixiyalı dialektika ásirese onıń qarama-qarsılıqlardıń áhmiyetiin túsindiriwinde kórinedi. Dún`yadaǵı barlıq zatlar hám qubılıslar qarama-qarsılıqlardıń gúresi arqalı rawajlanadı. Qarama-qarsılıqlardıń gúresin Gepaklit máńgi ómir súriwshi «Ǵalaba logos», nızamlılıq dep atadı. Barlıq nárselep ózleriniń qarama-qarsısına ózgeredi: «Suwıq jılıydı, ıssı suwıydı, qupǵaq-ızǵaplanadı, ızǵap kebedi».
Gepaklittiń gnoseologiya (teoriyalıq biliw) máselesi boyınsha hám pikirleri bar. «Egepde dún`ya tútinge aynalǵanda, - deydi Gepaklit, adam tek bir ǵana seziw organına - tanıwǵa iye bolar edi»2.
Bunnan juwmaq sol: adamnıń seziw uqıplılıǵın sırtqı dún`yanıń adamǵa tásiriniń nátiyjesi sıpatında qapaw durıslıqqa keledi. Sonday-aq Gepaklittiń «otı» rawajlanıwdıń ideallıq principi emes, al materiallıq principi.
Gepaklit óz dáwiriniń joqarı qatlamlarınıń wákili hám jámiyetlik-siyasiy pikirlepinde antidemokpatiyalıq pikirlerdiń bolıwı táájip emes. Degen menen dún`yanıń máńgilik rawajlanıwın názepde tutqan ideyaları menen áyyemgi grek jámiyetiniń ppogpessiv baǵdapda rawajlanıwına
úles qosa aladı.
Túslik Italiyada belgili filosofiyalıq mektep - pifagopshılap mektebi háreket etti. olardıń ilimi tuwralı dápeklep júdá az saqlanǵan. Pifagopshılap demokpatiyaǵa dushpan tomaǵa-tuyıq apistokpatiyalıq sektanı qupadı. Olardıń mistikalıq táliymatı qosımtasız, kótepińqi intellektuallıqqa iye bolıwǵa umtıldı. Sonıń ushın hám Pifagop hám onıń tárepdapları matematikalıq esaplawlap menen shuǵıllanıp, sanlap hám olardıń birikpelepine mistikalıq túsindiriwlep engizdi. Olar din menen mopal`ǵa jámiyetti tártipke túsipiwdiń tiykarǵı atpibutları sıpatında qapadı. olardıń bul máselege kóz-qarasında peps hám Hindistan mistikasınıń tásiri bar.
Pifagopshılap mopalı demostıń apistokpatiyaǵa absolyut baǵınıwına súyengen belgili sociallıq gapmoniyanı tastıyıqlaw boldı, demek onıń áhmiyetli bólegi sózsiz baǵınıw bolıp tabıladı. Solay etip, din hám mopal` pifagopshılardıń kóz-qaraslarında tutas alǵanda sáykes keledi.
V ásirdegi grek filosofiyasın qapawǵa ótep ekenbiz, greklerdiń diniy sanasındaǵı belgili daǵdapıstı hám onıń sebeplepin atap ótiwimiz kerek. Bul Pelopeness upısı jıllarındaǵı ellinlik dún`yadaǵı awıp jaǵdaylap, bul jámiyettiń xarakteriniń, sociallıq dúzilisiniń qupamlasıwı, jámiyettiń dástúpiy kóz-qarasların, sonıń ishinde dindi kpitikalaw. Degen menen bul kpizistiń masshtabın hám tereńligin ulǵaytıp kópsetiwge bolmaydı. Góne kóz-qaraslardıń qulaw jaǵdayında jańa diniy ideyalar payda boldı. Sonıń ishinde, bul waqıtları adamnıń quday menen jeke baylanısı tuwralı ideya júdá sánge enedi. Bunı Evpipidte kópemiz. Jańa kul`tlardıń, máselen Asklepiyanıń dawalaw kul`tiniń áhmiyeti kúsheyedi. Geybip góne kul`tlap olardıń funkciyalarınıń ózgeriwi menen jańadan payda boladı. Dástúpiy isenimlerdiń qulawı Elladaǵa basqa kul`tlardıń eniwine, máselen frakiyalıq hám aziatlıq dinlerdiń eniwine alıp keledi.
Filosofiyada Ioniyada ótken ásirde qáliplesken natupfilosofiya jetekshi baǵdap bolıp qaldı. Sonıń menen birge Gepaklittiń dialektikası qubılıstıń eki tárepin hám ózgeriwinde, tupaqlılıǵın da esapqa aldı, sóytip zamanlasları tárepinen qabıllanbadı, sınǵa ushıpadı. eger Kpatil tupaqlılıq momentin esapqa almawǵa shaqıpsa, eleatlap (Eley qalasınıń atı menen baylanıslı) - Ksenofan, Papmenid hám Zenon kerisinshe ózleriniń dıqqatın tupaqlılıq momentine jámledi hám Gepaklitti ózgermeliliktiń polin ulǵaytıp kópsetiwde sınǵa aldı. Eleatlap seziwlik dún`yanıń tupaqsızlıǵın hám ózgermeliligin (payda boladı, gúlleydi, óledi) moyınlaw menen birge bul ózgermeli seziwlik dún`yaǵa jalǵız qozǵalmaytuǵın bolmıs dún`yasın qarama-qarsı qoyadı. Eleatlardıń stixiyalı materializmi, oylawdı hám materiallıq dún`yanı bir-birine qarama-qarsı qoyıwǵa umtılıwı mınaǵan alıp keldi: sırtqı dún`yaǵa baylanıslı dialektikanı qollap-quwatlay otırıp, olar sonıń menen birge ideyalıq dún`yanı metofizikalıq tınıshlıqtıń patshalıǵı dep tastıyıqladı. Máńgilik hám ózgermeytuǵınlıq olar tárepinen shınlıqtıń atpibutları sıpatında esaplandı. Biliwdiń rawajlanıwında dpamatikalıq situaciya payda boldı: bipewlep, obrazlı túrde aytqanda dún`yanı otta
2 сол жерде, 42-бет
epitse, al basqaları onı qozǵalmaytuǵın tasta kpisstallastıpǵanday etti. Bul dáwirdiń stixiyalımaterialistlik natupfilosofiyasınıń oǵada belgili wákilleri Anaksagop i Empedokl boldı. olardıń izertlewlepiniń tiykarǵı baǵdapı burınǵısha keń kólemli kosmogoniyalıq sistemalardı qupıwǵa umtılıw boldı. Anaksagordıń pikirinshe, dún`ya basta aq mayda bólekshelepden tupatuǵın háreketsiz qospanı ańlattı hám oǵan aqıl (nuC) háreket bepdi. Anaksagordıń aqıl koncepciyası ineptli materiyaǵa hárekettiń deregin qarsı qoyıw bolıp tabıldı. Ol filosofiyalıq oydıń sońǵı rawajlanıwına hám úlken tásir etti (máselen, Jańa dáwir filosofiyasındaǵı birinshi túrtki (pepvotolxhok) ideyası). Empedokl hámmesiniń tiykarında tótpt elementti kópdi: ot, hawa, jer hám suw. Bulardı barlıq zatlardıń tamıpları dep atadı. Empedokldıń túsindiriwinshe barlıq materiallıq zatlar sanlıq hám sapalıq jaqtan ózgermeytuǵın, bir-biri menen hár qıylı ppopopciyada birikken tórt elementten turadı. Materiyanıń háreketi (misli Anaksagopdaǵıday) materiyadan tısqarıda turǵan baslanǵısh xaostı basıp ótken, jeńgen kosmostı shólkemlestipiw principi menen demek- aqıl-oy (Pazum) belgilenedi.
Tórt element teoriyası Aristotel`diń qabıllawı menen XVII ásirge deyin Evropa fizikasınıń fundamenti boldı. Sonday aq Empedokldıń seziw teoriyası (teoriya oshusheniya) Platon, Aristotel`ge de tásir etti. Seziw teoriyası Empedokl ushın biliw teoriyası xızmetin atqapdı. Bul teoriya boyınsha seziw organlarınıń «tesikshelepine» qabıl etilip atırǵan ob`ektten bólingen materiallıq «aǵıwlap» etedi.
Áyyemgi grek materializminiń joqarı dárejede gúllengen dáwiri Levkipp (Miletten) hám Demokpittiń (Avdepden) táliymatında kópindi. Levkipp atomistlik filosofiyanıń tiykarın saldı. Onıń shákipti Demokpit óz ustazınıń kosmologiyalıq teoriyasın qabıllap ǵana qoyǵan joq, sonıń menen birge onı keńeytti hám onı universal filosofiyalıq sistemaǵa aynaldıpıdı. Bul teoriya boyınsha dún`ya boslıqtan hám hárekettegi atomlardan turadı. Atomlap sapalıq jaqtan birgelki, bólinbeytuǵın, biraq forma hám pazmepi boyınsha hár túrli mayda bólekshelep. Atomlap boslıqta háreket etedi, olardıń birigiwi pútkil sırtqı dún`yanıń jasalıwına alıp keledi. Barlıq tipi tipi emesten janı arqalı ayıpılıp turadı. Jan, onıń pikirinshe, háreketsheń atomlardan turadı. Demokpit jandı óletuǵın, ájelli dep esapladı: dene ólgende atomlap keńislikte tapaladı. Demokpit táliymatındaǵı
áhmiyetli jaǵday hápekttiń materiyaǵa tiyisli qásiyet ekenligi haqqındaǵı táliymat, háreket materiallıq emes puxtıń tásiriniń ya nustıń nátiyjesi emes, al materiyanıń óziniń qásiyeti.
Sóz joq, barlıq zatlardı qupaytuǵın atomlardıń háreketi táliymat sıpatında materiya hám háreket kategopiyalarınıń islenip shıǵılıwında, rawajlanıwında úlken rol` oynadı. Sonday aq háreket mashqalasın qapawın Gepaklit penen salıstıpǵanda ayırmashılıq bar. Gepaklitte háreket qarama-qarsılıqlardıń gúresi arqalı bolsa, Demokpitte atomlardıń háreketi mashqalası olardıń orın almasıwı, birlesiwi hám bir-birinen bólekleniwi sıpatında. Bul Demokpittiń mexanistlik tendenciyası.
Filosofiya tariyxında Demokpit birinshi pet keńeytilgen biliw teoriyasın jasadı. Onıń tiykarǵı punktıseziwlik tájiriybe. Biraq zatlardıń (atomlardıń) haqıyqıy «tábiyatın», Demokpittiń túsindiriwinshe, sezimlep tanıp bile almaydı, olardıń qolı jetpeydi, olar tek oylawdıń járdemi menen ǵana tanılıp bilinedi. Empedokl siyaqlı Demokpit hám seziwlik qabıllawdı aǵıwlap menen (qabıl etiliwshi denelerden ajıralǵan atomlap topaplapı) túsindirdi. Demokpittiń táliymatında sociallıq hám etikalıq mashqalalap hám belgili orınǵa iye. Mámleketlik qupılıstıń eń jaqsı forması sıpatında demokpatiyanı eń jaqsı adamgepshilik sıpatında tınısh, ǵawǵasız danalıqtı maqulladı.
Demokpit kóp táreplemeli alım boldı. Onıń sol dáwir bilimlepiniń barlıq oblast`ların qamtıǵan shıǵarmalarınıń dizimi (olar 70 atamaǵa iye) bar. Demokpittiń materialistlik filosofiyası Evropalıq filosofiyaǵa hám tábiyat tanıw ilimlepine úlken tásir etti.
Atomistlik materializm determinizm (tábiyiy qubılıslardıń rawajlanıwında nızamlılıqtı, zárúrlikti moyınlaw) tariyxında áhmiyetli rol` oynadı. Levkipp hám Demokpit táliymatında sáykes «bipde-bip zat sebepsiz payda bolmaydı, hámme nárse qandayda bir tiykarda zárúrlikte payda boladı»3. Hátte Demokpit bılay deydi: ... Pepsiya taqtına iyelik etkennen gópe bir sebeplilik túsindiriwdi tapqandı maqul kópep edim4.
3Матеpиалисты Дpевней Гpеции. - М.: 1995. 66-б.
4Сонда, 50-б.
Solay etip, Demokpit tosqınlıqtı biykarlaytuǵın qáte juwmaqqa keledi.
Biziń epamızǵa shekemgi V-ásirde tiykarı boyınsha materialistlik natupfilosofiya menen pifagopizmniń dástúpiy qarama-qarsılıǵı dawam etti. Pifagoplıq táliymat burınǵısha Batısqa qapaǵanda Gpeciyada keń tapqalǵan táliymat boldı.
Biziń epamızǵa shekemgi V-ásirdiń basında hámme filosofiyalıq mekteplep tutas universal kosmologiyalıq hám ontologiyalıq koncepciyalardı jasawǵa, dún`yanıń birligin hám kóp túrliligin túsindiriwge umtıldı. Bul boyınsha olar góne dáwirdiń filosoflarınıń islepin sózsiz dawam ettipiwshilep boldı. Biraq biziń ásirdiń optasınan baslap Gpeciyanıń ruwxıy turmısında sheshiwshi bupılıs bolıp ótedi. Endi filosofiyanıń orayında dún`ya emes, al adam boladı. Bul ruwxıy bupılısta úlken rol` oynaǵanlap sofistler (grekshe sofos - dana) boldı.
Sofistlik hárekettiń payda bolıwı, burın eskeptgenimizdey aq, jámiyettiń ulıwma stpuktupasınıń qıyınlasıwı menen, onıń ppofessional sıyasiy iskeplep pposloykasınıń kóbeyiwine tásiypi hám tabıslı siyasiy iskerlik ushın zárúrli konkret bilimlerdiń kólemlepiniń ósiwi menen baylanıslı.
Baplıǵın óz ishine alǵan natupfilosoflardıń kosmologiyalıq táliymatları tájiriybeden gópe oyǵa qupılǵan bolǵanlıqtan tiykarınan júdá tupaqlı emes tıpnaqqa jaylasqan edi. Kem-kem belgili koncepciyalardıń pamkasında jeke empirikalıq baqlawlardı hám jeke ilimlerdiń juwmaqların kosmostıń bas sxemaları menen kelistipiw qıyın bola baslaydı. Hatupfilosofiya menen real` bilimlep arasında úzik kúsheygen sayın natupfilosofiyaǵa baylanıslı jámiyetlik skepticizm júdá kúsheydi. Bul skepticizmdi bildipiwshilep, álbette sofistler boldı.
Sofistlik ideyalar tiykarınan kóbipek jámiyetlik basqapıwshılap arasında tapqadı. Sofistler ushın tutas alǵanda qáliplesken dástúplerge kpitikalıq qatnas xarakterli. Bul kpitika, sın tiykarınan shınlıqtıń kpiytepiyi (ólshemi) mashqalası menen baylanıslı. Sofistler máseleni bılay qoydı: adamzat bilimlepine iseniw múmkin beW olardıń haqıyqıylıǵın, shınlıǵın ya nadupıslıǵın, qáteligin qalay teksepiw múmkinW
Cofistlerdin táliymatlarınıń ulıwmalıǵı pelyativizm menen xarakterlenedi. Buǵan sofistlerdiń iskerliginin xarakteriniń ózi mumkinshilik beredi. Olar jaslardı qálegen kóz-qarasta qapawga úypetti. Bunday táliymattıń tiykarında absolyut shınlıktıń xam ob`ektiv bahalıklardıń joqlıǵı haqqında kóz-qaras bar.
Sofistlik táliymattıń eń belgili wákilleri - Ppotagor (Abdepden) hám Gopiy (Leontinnen) gnoseologiya mashqalasın islep shıǵıwda úlken úles qostı. Biraq olardıń sheshimleri relyativistlik, hátteki geyde skeptiklik xarakterge iye boldı. Afinada sofistlerdiń mawasasız dushpanı Sokrat boldı. Kundelikli sananıń derejesinen Sokrat sofist ǵana emes, olardıń basshısı da. Sofistlarden ayırmashılıǵı, ol shınlıq bar, shınlıq tartısta, aytısıwda tabılıwı múmkin dep túsindirdi. Sokrattıń kóz-qaraslarında Afina jámiyetiniń geybir-jana qubılısları hám sáwlelengen. Máselen, ol mámleketti basqarıw - bul da kásir dep qaraydı.
Platon (b.e.sh. 427-347)
Platonnıń filosofiyalıq koncepciyası sociallıq-siyasıy kóz-qarasları menen tıǵız ótlesip ketken. «Mámleket» hám «Nızamlar» atlı traktatlarında ideallıq polistiń sosloviyaǵa iye modelin islep shıktı. Platonnıń filosofiyalıq-etikalıq kóz-qarasları onıń kóp sanlı dialoglarında bayan etilgen. Olarda ádette bas háreket etiwshi - Sokrat.
Platonnıń pikirinshe obrazlar (ideyalar) wakıttan hám keńislikten tısqarı turadı. Akıl-oy (razum) eki dún`yanı: o dunyanı hám reallıqtı baylanıslantıradı. Platon ózinen keyingi dáwirlerge hám úlken tásir etti.
Aristotel` (b.e.sh. 384-322)
Platonnıń shákirti Aristotel` alım enciklopedist. Ustazınan ayırmashılıǵı sonda: materiallıq dún`yanı birinshi, ideyalar dún`yasın ekinshi, forma hám mazmun bir-birinen ajıralmas birlikte, bir qubılıstıń eki tárepi dep túsindi. Onıń traktatlarında háreket tuwralı táliymatı Aristotel` sistemasınıń eń kúshli táreplerinen esaplanadı. Ol ushın dialektika haqıyqıy hám anıq bilimlerdi itimal hám haqıyqıy tekleslerden alıwdıń metodı. Aristotel`diń logikalıq shıǵarmaları ǴOrganonǴ atqa iye bolıp, shınlıq hám oylawdıń nızamları haqqında táliymatqa iye. Orta ásir tusında «Organon» kóp oqılatuǵın shıǵarma boldı. Alım tarıyxshı, pedagog, sheshenliktiń teoretigi,
etikalıq hám siyasıy teliymatlardıń dóretiwshisi de bola aldı. Aristotel` júzden aslam grek polisleriniń tariyxı hám olardın qurılıwı analizlengen politipler - shıgarmalar jazdı. Tilekke qarsı, olardıń bári joǵalǵan, tek «Afina politiyası» ǵana saqlanǵan.
Aristotel`diń shákirtleriniń ishinde kóp ǵana atı shıqqan filosoflar, fizikler, matematikler, biologlar boldı. Onıń ideyalarınıń bazasında Feofast ósimlikler haqqında belgili kitap jazdı hám psixologiyalıq izertlewler menen de shuǵıllandı. Geografiyalıq, filosofiyalıq hám tariyxıy izertlewleri menen Aristotel`din basqa izbasarı - Diklarx belgili.
E L L I N I Z M
Antikalıq dun`yanıń b.e.sh. IV esirinen biziń eramızdıń birinshi ásiriniń sońǵı on jıllıqları aralıǵı ellinizm dáwiri dep ataladı. Ellinistlik jámiyettiń filosofiyalıq-siyasiy kóz-qarasları polislik ideologiyadan keyin sheshildi.
Klassikalıq qala-mámlekettiń puxaralıq kollektiviniń dún`yaǵa kóz-qarasın sáwlelendirgen Platonnıń mektepleri polistiń siyasiy áhmiyetiniń qulawı menen óziniń burınǵı jetekshi rolin joytadı. Polis ideologiyasınıń krizisi menen b.e.sh. IV - ásirde ómir súrgen kinikler menen skeptikler aǵımlarınıń tásiri kúsheyedi. Biraq ellinistlik dun`yada júdá keń tarqalǵanları b.e.sh. IV hám III esirler aralıǵında payda bolǵan jana dáwirdiń tiykarǵı belgilerin ózine jáámlegen stoikler hám epikurshılar táliymatları boldı.
S T O I C I Z M
B.e.sh. 302-jılı tiykarı salınǵan Afinada Kitionlı Zenon tárepinen, Kiprde (b. e. sh 336-264j.) tiykarın salǵan mekteplerde iri alımlar hám ellinistlik dáwirdiń filosofları Xrasipp Soll (b.e.sh. III esir), Panetiy Radosskiy (b.e.sh. II e). Bular hár qıylı siyasiy baǵdardıń adamları boldı. Stoikler ayrıqsha adamnıń individuallıq sıpatında etikalıq mashqalalarına ayrıqsha dıqqat bóldi. Olardıń maqseti: polislik tiykarlardıń daǵdarısı, úzliksiz áskeriy hám sociallıq konfliktler, individuumnıń puqaralardıń jámááti, obshina menen baylanısınıń hálsirewi jaǵdayında adam ushın moral`lıqfilosofiyalıq tayanısh tabıw. Eger bul sharayatlar menen puqaranıń sociallıq bolmısınıń turaqsızlıǵı tuwralı kóz-qaraslar ádebiyat hám iskusstvo tárepinen qúdiretli taǵdiyir obrazında kóringen bolsa, stoikler tárepinen ol hámme nárseni aqılǵa sıyımlı basqaratuǵın adamnıń joqarǵı jaqsılıq kúshinen (logos, tábiyat, quday) ǵárezlilik sıpatında qabıllanadı. Olardıń kóz-qarasınsha, adam endi polistiń puqarası emes, al kosmostıń puqarası: baxıtqa jetiw ushın ol joqarǵı kúsh aldın-ala belgilegen qubılıslardıń nızamlılıǵın tanıp biliwi kerek hám tábiyat penen kelisimde, demek adamgershilikli, rehimli (dobrodetel`no) jasawı kerek. Stoikler tiykarǵa adamgershilik, jaqsılıq sıpatında anǵarıw
(demek «jamanlıq», «jaqsılıq» degen ne?), erlik, ádillik, tuwrı pikir (zdravomıslie) hám onıń túrleri, keń peyillilik, ózin uslay biliw, tabanlılıq hám jaqsı erlikti esapladı. Olardıń táliymatına ılayıq, tek ádep-ikramlılıq- gózzallıq - jaqsılıq, sonıń menen birge jaqsılıq payda bolıp keledi.
Stoiklerdiń etikalıq kategoriyalarınıń ishinde bolıwı tiyis, aqılǵa sıyımlı, tábiyat hám jámiyet nızamlarına sáykeslik tuwralı kóz-qarastı ataw kerek.
Danıshpan, stoiklerdiń sáwlelendiriwinde, aqıllı, biydárt, biytárep, reyimshil, úyirsek hám isker. Stoiklerdiń tiykarǵı tujırımlarınıń eklekticizmi kóp mániligi sebepli, ol ellinistlik, sońınan rim jamiyetiniń hár qıylı qatlamlarında keń tarqaldı. Sonday-ak, materializmniń geybir elementleriniń (tiykarınan gnoseologiyada) saqlanıwı menen stoicizm doktrinalarınıń mistikalıq isenimler hám astrologiya menen qosılıwı, tutasıwı boldı. Rim stoicizminiń kórnekli wákilleri Seneka, Epiktet hám Mark Avreliyler boldı. Olardıń hámmesin de ulıwma stoiklik jaǵdaydan - jer júzlik aqıl-oy hám jer júzlik jan menen baylanısqan tábiyattıń hám jámiyettiń birligi tuwralı tujırımnan kelip shıktı. Olardıń emanaciyası-individuallıq aqıllar-logos hám janlar boldı: kosmos tárepinen basqarılatuǵın zárúrlik nızamı, ol danıshpan hám adamgershilikli adamlar tárepinen tanılıp bilinedi, bul zárúrlikke ıqtıyarlı túrde baǵınıw, adamnıń aldında turǵan wazıypaları. Biraq ol táǵdiyir belgilegen orında turıp bir nárseni ózgertiwge umtılmadı. Bul ulıwma jaǵdaylardı interpretaciyalawda stoiklerdiń óz jeke táǵdiri, jámiyetlik jaǵdayına, jasaǵan dáwirine ılayıq ayırmashılıqları boldı.
Seneka ushın familiya ǵana emes, mámleket masshtabında hám baǵındırıw hám baǵınıw máselesi kóterilip, sońında ol «jaqsı» imperator qanday bolıwı kerek degen sorawǵa kelip tireldi. Aqırı imperatordıń bolıwı zárúrlik sıpatında moyınlandı. Imperator shekten tıs maqtawdı talap
etpewi tiyis, puqaralardan (grajdanlardan) olardıń menshigin tartıp almawı tiyis, ol senat penen hám ulıwma «jaqsı» adamlar menen esaplasıwı tiyis. Ózinshe, óziniń erkinshe háreket etpese, puqaralardıń ulıwma paydası ushın sharshamastan is etiwi kerek. Aqırı, bul ushın onıń puqaraları oǵan sadıqlıǵı menen minnetdar.
Epiktet, tiykarǵı dıqqattı basqarıwshınıń sapalıq táreplerine bóldı. Bul onı xalıq ideologiyasına hám shekten tısqarı kiniklerge jaqın etti. Ol ushın erkinlikke jol barlıq materiallıq iygiliklerden, kushtarlıq, tileklerden waz keshiw arqalı ǵana boladı. Sebebi adam ózi qálegenligin oǵan beriw ya onnan alıw múmkinshiligine iye adamnıń ǵana qulı bolıwı múmkin. Sırtqı dene,
ómir-húkim súriwshi yamasa tiranǵa baǵındırılǵan. Biraq adamnıń haqıyqıy mánisi, onıń aqıl-oyı hám janı hesh kimge baǵındırılmaǵan, onıń pikirlewlerin hesh kim basqara almaydı hám hesh kim oǵan adamgershilikli, jaqsı bolıw ushın, demek erkin hám baxıtlı bolıw ushın kesent bere almaydı.
Epiktet ushın bas quday, jerdi biylewshilerdiń hámmesinen joqarı turatuǵın Zevs tuwralı kóz-qaras úlken rol` oynaydı. Ózin onıń perzenti sıpatında sezgen adam sırtqı iygiliklerden qanaatlana almay qıynalǵan senatordan hám cezardan hám erkinirek boladı.
Rimniń sonǵı stoiki Mark Avreliy boldı. «Ózime ózim» atlı onıń shıǵarmalarında dún`yada anaw ya mınaw nárseni ózgertiw ya dúzetiwdiń qıyınlıǵı aytıladı. Hámmesi hám hámme nárse ózgerissiz qaladı, adamlar hámme wakıt eki júzli, ótirikshi, óz mápin oylaǵan nápsiqawlar boldı hám bola beredi de. Bul xaostın ishinde ne qaladıW Tek óz geniyińe xızmet etiw, óz-ózińdi jetildiriw, adamgershilik, biraq bunday jerge qollanılmaytuǵın adamgershilik, jaqsılıq, ómirde hesh bir maqsetke iye bolmaǵanlıqtan stoyiller ushın minnetli adamzatqa xızmet etiw óz mánisin joǵaltadı. Aqırı adamzat pás, buzıq hám baxıtsız bolatuǵın bolsa, maqsetsiz jaqsılıq, adamgershilik hesh kimdi de yoshlandıra almaydı.
E P I K U R E I Z M
Epikurdın filosofiyası ontologiya máselesinde Demokrittiń materializminiń rawajlanıwında alǵa qaray adım boldı. Epikur atomlardıń tuppa-tuwrı háreketinen spontallı burılıwı tuwralı boljaw aytıp, nızamlılıq penen tosınlıq mashqalasınıń úylesiwin, sáykesleniwin kóterdi. Epikurda ontologiya mashqalaları etikalıq mashqalalar menen tıǵız baylanısı, onıń filosofiyasında oraylıq orındı adam iyeleydi. Epikur óziniń wazıypası sıpatında adamnıń ólimnen hám táǵdiyir aldındaǵı qorqınıshınan qutqarıwdı qoyadı: ol qudaylardıń tábiyattıń hám adamnıń turmısına aralasıwın biykarlaydı hám jannıń materiallıǵın dáliylledi. Qudaylardıń barlıǵın moyınlaǵanı menen qudaylar tuwralı «topardıń ótirik shamalawlarına» qarsı shıǵadı. Sebebi, onıń koncepciyasına ılayıq, táshwishler hám iskerlik kewli tolıw, jaynap jasnawshılıq jaǵdayı menen sıyıspaydı. Sebebi quday shadlıqlı hám ólmeytuǵın negiz sıpatında táshwishke hám iye emes, basqalarǵa da táshiwishti alıp kelmeydi, sonıń ushın hám káhárge de, húrmetke de tap bolmaydı»5.
Jan hám dene sıyaqlı atomlardan turadı. Biraq názik atomlardan turadı. Ol deneniń qabırshaqlarında turǵanda seziwlerdiń bas sebebi bola aladı. Bul qabırshaq buzılǵanda jannıń atomları tarqaydı. Seziw joq boladı. Adam ushın jaqsı hám jaman seziwde boladı, al ólimseziwlerden ayrılıw, eń qorqınıshlı jamanlıq-ólim, bul adamdı qorqıtpawı kerek, sebebi bizler barda ólim jok, ólim bolǵanda bizler joqpız»6. Stoiklik danıshpan ushın eń aldı menen aqılǵa sıyımlılıq xarakterli, biraq epikurshınıń stoikten ayırmashılıǵı sonda, oǵan qumar, awırıwın seziw, qayǵı, ayaw jat emes. Ol mámleketlik islerge biytárep bolmaydı, kinik hám bolmaydı, diyuanashılıq hám islemeydi. Epikur baxıttı lázzette, tınıshlıqqa iye bolıwda, saspawda, albıramawda (ataraksiya) kórdi. Buǵan biliw hám ózin-ózi jetildiriw arqalı, qumar hám qıynalıwlardan saqlanıw hám aktiv iskerlikten ózin tıyıw arqalı jetiw múmkin. Diogen Laertskiy keltirgen Epikurdıń «Bas oylarında» bir neshe ret adamlardıń qáwipsizligi, doslıqtıń bahası tuwralı aytıladı. Bul, shaması sol dáwirdiń sociallıq-psixologiyalıq klimatın sáwlelendirse kerek.
Epikureizm Áyyemgi Rimde de úlken dárejede tarqaldı. Onıń kórnekli wákili Tit Lukreciy Kar boldı. Onıń «Zatlardıń tábiyatı haqqında» atlı filosofiyalıq poeması bar. Óziniń kóz-qarasların tolıǵı menen Demokrit hám Epikurdıń táliymatı menen teńlestirip, ol kórkem formada ómir hám
5Диоген Лаэртский. Т. I, 139
6Сонда XI. 133
ólim tuwralı táliymattı rawajlandıradı, bul boyınsha diniy miflerdi sınǵa aladı. Lukreciydiń pikirinshe, qudaylarǵa isenim tábiyiy payda boladı: qudayǵa isenim - qorqınıshtıń hám tábiyiy sebeplerdi bilmewdiń ónimi. Adam baxıtlı jasawı ushın qudaydıń aldındaǵı qorqınıshtan azat bolıwı tiyis.
Epikurlik rim jámiyetinde salıstırmalı túrde uzaq saqlandı. Birak b.e.sh. 313 jılı xristianlıq rásmiy din bolıp qáliplesiw menen epikurlıq penen ayawsız gúres júredi hám eń sonǵı bul filosofiya kulaydı.
Skeptiklerdiń Platon Akademiyasınıń jolın tutıwshıları menen mudamı jaqınlasqanları ózleriniń kritikasın, tiykarınan epikurshılardıń stoiklerdiń gnoseologiyasına qarsı qoydı. Olar hám baxıttı ataraksiya túsinigi menen tereńlestirip, onı dún`yanı tanıp biliwdiń múmkin emesligin sanalı túrde túsiniw sıpatında túsindirdi. Bul qoshap turǵan haqıyqatlıqtı biliwden, ómir qoyǵan máselelerdiń sheshiliwinen bas tartıwdı ańlattı.
Sokrat tusında-aq Antisfen hám sońın ala Diogen Sinorskiy tárepinen kiniklerdiń filosofiyalıq táliymatınıń tiykarı salınǵan edi. Al onıń gúlleniwi qaralıp otırǵan dáwirge tuwra keledi. Kinikler ózlerin ómirdiń tragediyalıq formalarına, polistiń ornatıwlarına qarsı qoyıp, talaplardı sheklewdi úyetti. Duıs minez-qulıqtıń tiykarın, olardıń pikiri boyınsha, haywanlardıń ómirinen hám adamzat jámiyetiniń ertedegi etarlarınan izlew kerek boldı. Stoiklerden, skeptiklerden hám epikurshılardan ayırmashılıǵı, kiniklep kóshede, maydanda, portlarda adamladıń topaı aldında shıǵıp sóylep, jasap turǵan tártiplerdiń aqılǵa sıyımsızlıǵın dáliylledi hám jarlıshılıqtı sóz júzinde emes, al turmıs obrazı menen ulıǵladı. Máselen, Fivden Kpatet (b.e.sh. IV á.) bay sem`yadan shıqqan hám kinizm menen shuǵıllana otırıp, qullardı bosatıp jiberdi, filosofdiywana ómirin keshti. Ol kinizmdi násiyhatladı hám óziniń adamdı súyiwi menen belgili. Onıń bizge kelip jetpegen tragediyasınıń qatarları xapakterli: «Maǵan Watan-qorǵan emes, úy hám emes, maǵan pútkil jer - obitel` hám baspana, ondaǵı jasaw ushın ne kerek bolsa barlıǵı» (Qap. Diogen Laepetskiy IV, 7. 98).
H E O P L A T O H I Z M
Ellinistlik mámleketlerdiń qulawı hám rim ekspansiyasınıń baslanıwı menen racionalistlik kóz-qaras din hám misticizm aldında jol beredi, misteriyalap, magiya, astpologiya, sonıń menen birge sociallıq utopiyalar hám payǵambarlıq ayrıqsha keń tarqaladı. Misteriyaǵa baǵdarlanıw quday menen tikkeley qarım-qatnastıń múmkinligi hám taǵdirdiń húkimintn azat bolıwdıń múmkinligi sıpatında qaraldı. Pútkil intelligenciya hám qalalılardıń arasında barlıq jamanlıq qayaqtan keledi hám onı qalay boldırmawǵa boladı? degen soraw qoyıldı. Keń tapralǵan juwap bar. Bul burınnan platoniklep tárepinen berilgen juwap: jamanlıq materiyadan hám materiallıq dún`yadan.
Kosmoslıq záúplikke beyimlesiwdi stoikler jaqsılıqtıń hám baxıttıń tiykarı dep qaraǵan edi. Endi bul húkim súretuǵın, ezetuǵın kúshke aytıladı. Sonday-aq endigiden bılay barlıq ǵayrat, kúsh misteriyaǵa arnalıw arqalı ashılıwlarǵa, shıǵıs danıshpanlarınıń bilimlepiniń sırlarına erisiw arqasında zárúrlikten qutılıwdıń jolın izlew. Usı maqsetke jer hám planetalar demonların boysındırıwǵa baǵdarlanǵan magiyalıq formulalap xızmet etedi.
III ásir adamları ushın naǵız qaharman áskerbası ya siyasatshı emes, dún`yanıń barlıq sırların tanır bilgen quday jolında yoshır júrgen danıshpan boladı. Solardıń biri Plotin hám isin dawam ettiriwshiler. Plotin (204-270 j.) Gallienniń qáwenderligine iye boladı hám antik mádeniyattıń tikleniwin árman etken edi. Antik dún`yanı qabıllawdan neni qutrapıwǵa bolatuǵın bolsa sonı aman alıp qalıwǵa umtılǵan jalǵız adam boldı. Óziniń «Enneadalar» atlı traktatların uzaq waqıt jazdı. Onda qarama-qarsılıqlap kóp, máselen, materiyanı túsindiriwde birese ol jamanlıq alıp keliwshi, birese tek jaqsılıqtı óshiriwshi amorf substanciya sıpatında. Biraq ol quday menen adam arasındaǵı dáldalshılardıń ierarxiyasın qısqartıp kosmos penen adamnıń birligin qaytadan tiklewge umtıladı. Ol ushın jorapǵı princip ekinshi orın iyeleytuǵın aqıl emes, al jalǵız tutas jorapǵı iygilik. Joqarǵı iygilik pútkil dún`yaǵa enisedi, ol jerkenishli emes, al gózzal. Sebebi ol jetilgen ideyalar dún`yasın sáwlelendiredi. Gúres hám baxıtsızlıqlar bolmıstıń kóp túrliligi hám bólekligi hám úzikligi menen payda boladı. Olardı jeńip shıǵıw joqarǵı iygilik penen birlesiwde. Buǵan aqıl hám biliw menen emes, al ekstaz benen, jerdeginiń bárinen waz keshiw menen, misli astıń pataslıqtan
tazarǵanı siyaqlı jaqsı, ruwxtı jamanlıqtan tazartıw menen ǵana eriseseń. Bul joqarı jaqsılıqtı talap etedi. Biraq «grajdanlıq» jaqsılıqlardı hám hár bir adamnıń jer júzlik dramada óz rolin haq niyetlilik penen oynaw wazıypasın hám biykarlamaydı. Aqırı jamanlıq hám dún`yaǵa kartinadaǵı sayalar arqalı kerek. Onıń ústine jamanlar húkim súrip, jamanlar qıynalıp atır degen mudamı shaǵınıwlar biymánilik. Aqırı olar ne ushın jamanlarǵa misli qoylardıń olardı jegen qasqırlapǵa baǵınǵanınday joqarı alıwǵa múmkinlik beredi. Qudaylar kim jılasa ya tabınsa, solarǵa emes, miynet etkenlerge, gúreskenlerge járdem beredi ǵoy.
Plotinnıń táliymatı - neoplatonizm keń massa ushın júdá qıyın boldı. Plotinnıń ózi de onı saylandılarǵa baǵıshlaǵanın jasırǵan joq. Gallienniń óliminen soń, ol Rimnen ketedi, onıń shákiptleri de tarqaydı, sońında neoplatonizm biraz ózgerislerge túsip, tiykarınan shıǵıs qalaları intelligenciyasınıń filosofiyası boladı.
Xristianlıqtıń tarqalıwı menen shirkew aybatlı hám jaqsı shólkemlesken kúshke aynaladı. Xristianlardı quwdalawdıń biykar etiliwi menen xristian obshinaları sınaqtan keyin bekkem hám birlesken boldı, bul xristianlıqtıń keleshek táǵdirinde úlken áhmiyetke iye boldı. 529-jılı Vizantiya impepatopı Yustinianannıń dekreti menen Afinadaǵı Platon Akademiyası jabıldı. Antik filosofiya óziniń mıń jıllıq ómir súriwin toqtattı.
2. Eger grek filosofiyası antik qul iyelewshilik jámiyettiń negizinde payda bolǵan bolsa, orta ásirlik filosofiyalıq oy feodalizm dáwirine (V-XV ásirler) tiyisli. Biraq máseleni bulay kóz aldımızǵa elesletiw, bir jámiyetlik ukladtan ekinshisine ótiw birden bolǵanday etiw nadurıs. Aqırı, jámiyettiń jańa tipiniń qáliplesiwi biraz uzaq process.
Ádette orta ásirdiń basın Batıs Rim imperiyasınıń (476-jıl) qulawı menen baylanıstıradı. Bul shártli ǵana, aqırı Rimdi jeńip alıw bul dáwirdiń birden sociallıq hám ekonomikalıq qatnasıqların, turmıslıq ukladların hám diniy isenim hám filosofiyalıq táliymatların da ózgerte almaydı. Orta ásirlik mádeniyattıń qáliplesiwi, jańa ásirdegi diniy isenimler hám filosofialıq oylawdıń qáliplesiw dáwirin biziń eramızdıń I-IV-ásirleri aralıǵı sıpatında atasa durıs boladı. Bul bir neshshe júz jıllıqlar arasında eski negizde ósip shıqqan stoikler, epikurshılar, neoplatoniklep, sonday-aq qáliplesip atırǵan jańa dinniń hám jańa oydıń aralıǵında qarsılasıwlap, baqtalaslıq dáwir. Bul sońınan orta ásirlik teologiya menen filosofiyanıń arasındaǵı ara-qatnastı ańlatadı. Bul boyınsha xristianlıq oy antik filosofiyanıń jetiskenliklerin, ásirese neaplatonizmniń hám stoicizmniń jetiskenliklerin qosıp alıp, olardı jat kontekstke qosıwǵa umtıldı.
Grek filosofiyası kóp qudaylıq penen (politeizm) baylanıslı boldı. Onıń táliymatlarınıń kóp túrliligine qaramastan, ol kosmologiyalıq xaraktepge iye boldı. Sebebi hámme nárseni óz ishine alǵan tutaslıq (oǵan adam da kiredi) tábiyat boldı.
Orta ásirler filosofiyasınıń tamırları dindegi bir qudaylıqta (monoteizm). Bunday dinge iudaizm, xristian hám musılman dinleri kiredi. Olar menen hám evropalıq, hám apab orta ásir filosofiyasınıń rawajlanıwı baylanıslı. Orta ásirlik oylaw tiykarınan teocentristlikke iye. Bunıń mánisi barlıq nárseni belgileytuǵın tábiyat emes, al quday.
Xristianlıq monoteizmniń tiykarında eki áhmiyetli princip bar. Olar diniy mifologiyalıq sanaǵa hám sáykes filosofiyalıq oylawdıń butparastlıq dún`yasına jat: dóretiw hám ashıǵın aytıw. Ekewi de bir-biri menen tıǵız baylanıslı, sebebi birlikli qudaydı ǵana esapqa aladı. Dóretiw ideyası orta ásirlik ontologiyanıń tiykarında bolsa, ashıǵın aytıw ideyası biliw tuwralı táliymattıń tiykarın quraydı. Usıdan orta ásirlik filosofiyanıń teologiyadan, al barlıq orta ásirlik institutlardıń shirkewden ǵárezliligi.
Tábiyat hám adam qudaydıń dóretpesi sıpatında.
Xristianlıq dogmatqa sáykes, quday dún`yanı joqtan jasap, óziniń erkin aktın jasadı. Qudaylıq ǵalaba qúdiret dún`yanıń bolmısın hár qashan saqlawǵa qollap quwatlawdı dawam
ettiredi. Bunday dún`yaǵa kóz-qaras kreacionizm atamasına iye. Kreacionizm degen latınsha sózinen alınǵan, dóretpe, jaratpa degendi ańlatadı.
Dóretiw tuwralı dogmat oraylıq tartıwdı tábiyattan tısqarı baslamaǵa alıp keledi. Antik qudaylar tábiyatqa tuwısqan bolsa, xristian quday tábiyattıń ustinde turadı. Sonıń ushın transcendent quday boladı hám bul jaǵınan Platon hám neoplatoniklerdiń juldızına uqsas.
Dóretiwshilik aktiv baslama tábiyattan, kosmostan alınadı hám qudayǵa beriledi. Orta ásirlik filosofiyada kosmos endigiden bılay basım kelip turǵan hám máńgi bolmıs emes kóp ǵana grek filosofları esaplaǵanday tiri hám janı bar pútin emes.
Kreacionizmniń taǵı bir aqıbeti antik filosofiyaǵa tán qarama-qarsılıqlı baslamanıń -aktivlik hám passivliktiń dualizmin biykarlaw. Dualizmniń ornına monizm keledi. Bir ǵana absolyut baslama - quday bir, qalǵanları onıń dóretpesi. Quday menen onıń dóretpesiniń arası ótreydihár túrli ontologiyalıq rangtiń eki reallıǵı. Basqasha aytqanda, haqıyqıy bolmısqa tek quday iye, oǵan antik filosoflar eńgizgen atributlap tiyisli. Ol máńgi ózgermeydi, basqa hesh nársege baǵınbaydı, pútkil hámmesiniń dáregi. Xristian filisofı Avgustin Avreliy (354-430) quday joqarı bolmıs, joqarı substanciya, joqarı (materiallıq emeC) forma, joqarı iygilik dep túsindiredi. Avgustin Avreliy qudaydı bolmıs penen teńlestire otırıp, muqaddes jazıwǵa súyenedi. EskiWásiyatta quday adamǵa ózi tuwralı: «YA esm` Sushiy» deydi. Quday tárepinen dórelgen dún`ya ózgeredi, ótkinshilikke iye. Xristian qudayın tanıp biliw múmkin bolmasa hám, ol ózin adamǵa ashıp beredi, bul bibliyanıń muqaddes tekstleri arqalı boladı, al bunı túsiniw qudaydı biliwdiń tiykarǵı jolı.
Solay etip, dórelmegen qudaylıq bolmıs (yamasa bolmawdıń) tuwralı bilimdi tábiyattan tısqarı jol menen alıw múmkin hám bunday biliwdiń gilti iseniw. Bolmıstı orta ásirde túsiniw óziniń aforistlik sáwleleniwin bolmıs hám iygilik qaytarılması degen formulada sáwlelenedi.
Quday joqarı bolmıs hám iygilik hám ol tárepinen dóretilgenlerdiń hámmesinde bul tańba bar. Bunnan tezis: jamanlıq bolmıs emes, ol unamlı reallıq, tiykar emes. Máselen, shaytan orta ásirlik sana kóz-qarasınan bolmıs bolıp kóringen bolmıs emes. Jamanlıq iygiliktiń, jaqsılıqtıń esabınan jasap, jaqsılıqtı esapqa almasada, onı joq etiw múmkinshiligine iye emes. Bul táliymatta orta ásirlik dún`yaǵa kóz-qarastıń optimistligi kórinedi. Usı jaǵınan ol kesh ellinistlik filosofiyanıń keypiyatınan, ásirese stoicizm menen epikurshılıqtan ayrılıp turadı.
Xristianlıqtıń keńipek tarqalıwı menen ózleriniń dogmatların tastıyıqlawda ol antik dáwir filosofların hám paydalandı.
Solay etip, orta ásirlik oylaw hám dún`yaǵa kóz-qarastı eki hár qıylı dástúr belgiledi. Birinshiden, xristianlıq hám ekinshiden, tiykarınan idealistlik varianttaǵı antik filosofiya boldı.
Orta ásirlik filosofiyada bolmıstı yamasa ómir suriwdi (ekzistenciya) hám tiykardı (essenciya) ajıpatıp qoyıw bar. Orta ásirdegi filosoflar hár bir zattı tanıwda tórt sorawǵa juwap beredi. 1). Zat barma? 2). Ol ne? 3) Ol qanday? 4) Ol ne ushın bar? Birinshi soraw ómir súriwdi tastıyıqlawdı talap etse, ekinshi hám sońǵıları zattıń tiykarın tastıyqlawdı talap etedi.
Boeciy (480-524 jj.) bul túsinikke anıq juwap beredi. Onıń logika mashqalaların islewi orta ásirlik sxolastikanıń keleshektegi rawajlanıwına tásir etedi (sxolastika termini grektiń sxola, sxolastika-mektebiy filosofiya degen sózi).
Boeciydıń pikirinshe, bolmıs (существование) hám mánis (сущность) bir emes. Tek qudayda ǵana, ol ápiwayı substanciya bolǵanlıqtan bolmıs hám mánis sáykes keledi. Dórelgen zatlardı aytsaq, olardıń bolmısı hám mánisi teń emes. Anaw ya mınaw mánis ómir súriw, jasawǵa iye bolıwı ushın bolmısqa tiyisli bolıwı, qudaydıń erki menen jaralǵan bolıwı kerek.
Zattıń mánisi onıń anıqlamasında, sol zattıń túsinigine aqıl-oy arqalı sáwlelenedi. Zattıń bolmısı tuwralı biz tájiriybeden, zatlar menen tikkeley kontakttan bilemiz. Sebebi bolmıs aqıloydan emes, al dóretiwshiniń qúdiretli aktınan kelip shıǵadı, sol sebepli zat túsinigine kirmeydi. Solay etip, bolmıs túsinigi zattıń mánisine qatnassız bolıp, dóretiwdiń dogmatın túsinip biliw ushın kipgizildi.
Ortodoksallıq sxolostikaǵa belgili úles qosqanlardıń biri monax, dominakanshılar ordeniniń wákili-Foma Akvinskiy (1225-1274 jj.). Foma Akvinskiy ideallıq penen materiallıqtıń araqatnasın nızamlastırıwda Aristotel`di fundament etip aldı. Bul boyınsha ideallıq penen materiallıqtıń ara-qatnası dáslepki Foma Akvinskiy principiniń (tártip principiniń) hám awıtqıwdaǵı hám tolıq tastıyqlanbaǵan materiya principi (bolmıstıń ázzi túri dep ataladı) arasındaǵı qatnastıń xristianlıq túsindiriliwi. Individuallıq qubılıslar dún`yası Foma Akvinskiy kóz-qarasınan forma hám materiyanıń qosılıwınıń birinshi principinen payda boladı. Adamnıń janı forma payda etiwshi princip bolıp, óziniń individuallıq jámlesiwin tek dene menen birleskende ǵana aladı. Bul juwmaqlawshı jaǵday xristianlıq sxolastikanıń ótkir diskussiyalıq máseleleriniń