Filosofiya 2-tema lekciya teksti

2-tema. Filosofiyalıq oydıń rawajlanıw basqıshları: Shıǵıs filosofiyası

Joba:

1.Áyyemgi Hindistan filosofiyası

2.Áyyemgi Qıtay filosofiyası

3.Oraylıq Aziyada diniy-filosofiyalıq túsinikler

4.Oraylıq Aziya, Jaqın hám Orta Shıǵısta Orta ásirler filosfiyası (VIII-XII ásirler)

5.Temur hám temuriyler dáwirinde Oraylıq Aziyada sociallıq-filosofiyalıq oy (XIV-XV

ásirler)

6.XIX ásir - XX ásirdiń baslarında Oraylıq Aziyada aǵartıwshılıq hám sociallıq-siyasiy oydıń rawajlanıwı

Tayanısh túsinikler: Braxman, atman, vaysheshika, sankx`ya, yoga, mimansa, n`yaya, vedanta, buddizm, jaynizm, lokayata, konfuciylik, daosizm, moizm, legizm, «isimler mektebi», «in`-yan`», «Ózgerisler kitabı», zardushtiylik, maniylik, mazdakizm, islam filosofiyalı, tasavvuf, kalom, kadariya, Al-Kindiy, Al-Farabiy, Ibn Sino, Ibn Tufayl, Ibn Rushd

Áyyemgi Hindistan filosofiyası. Filosofiyanıń jámiyetlik sananıń ayrıqsha forması sıpatında payda bolıwı jer júzlik tariyxtıń alǵashqı obshinalıq dúzimniń onnan anaǵurlım rawajlanǵan basqıshı - qul iyelewshiliktiń payda bolıwı menen baylanıslı. Áyyemgi Hindistanda, Áyyemgi Qıtaydı, Áyyemgi Greciyada, Rimde hám basqa da ellerde dáslepki filosofiyalıq táliymatlar payda bola baslaydı.

Áyyemgi dáwirlerdiń qudaylar hám qaharmanlar tuwralı xalıq awız-eki dóretpelerinde, mifologiyasında, fantastikalıq ańızlarda tábiyattan tısqarı, qudaylıq qubılıslar tuwralı diniymistikalıq kóz-qarasları menen birge adamdı qorshap turǵan dúnyanıń qubılısların naturalistlik, tábiyiy túsiniklerdiń urıǵı kórinis tabadı. Máselen, egipetlilerdiń miflerinde hámmesi okeannıń suwınan payda boldı dew bar.

Hindistan mifologiyasınıń áyyemgi estelikleriniń birinde devler, alǵashqı dinlerdiń qudayları tuwralı mifler menen birqatarda zatlardıń tábiyiy xarakteri tuwralı pikirler bar. Máselen, dúnyanıń suwdan kelip shıǵıwı - Rigvedanıń mifologiyalıq obrazı.

Áyyemgi Egipette, Vavilonda, Greciyada, Rimde hám basqada ellerde diniy-mistikalıq, mifologiyalıq kóz-qaraslarǵa qarama-qarsı dúnyanı qalay bolsa solay, ol biziń dáslepki kózqaraslarımızda qalay bolsa solay aldınan jorta pikirler engizbesten qaradı.

Áyyemgi filosoflar birinshi mártebe dúnyanıń tiykarında ne bar degen soraw qoydı. Bul tábiyiy. Sebebi dúnyaǵa kóz-qarasınıń qáliplesiwinde adamdı qorshap turǵan haqıyqatlıqtıń kóp túrli qubılıslarınıń birinshi tiykarı hám birligi tuwralı másele birinshi planǵa kóteriledi. Tiykarınan ol waqıtta filosofiyanıń wazıypası soǵan tiykarlanadı, tábiyattıń hám jámiyettiń barlıq kóp túrli ózgerislerindegi birlikti hám baylanıstı tabıw kerek boldı.

Dúnyanıń materiallıǵı hám onıń materiallıq birligi áyyemgi filosof-tábiyattanıwshılar tárepinen ózimenen ózi bolatuǵın qublıs sıpatında túsindiremiz. Tek zatlardıń birlikli materiallıq tiykarı qanday, ne ekenligin kórsetiw talap etildi.

Bir filosoflar barlıq zatlardıń materiallıq tiykarı hám birinshi baslamasın - ot, basqaları suw,

úshinshileri hawa, tórtinshileri ot, hawa, suw, jerdiń birliginde hátteki aǵash hám metallardıń birliginde qaradı.

Bular sada kóz-qaraslar bolıwına qaramastan batıl kóz-qaraslar boldı. Aqırı dúnyanı onıń ózinen, tábiyiy sebeplerdiń qúdiretinen shıǵarıwǵa umtılıw boldı.

B. e. shekemgi VIII-VII ásirden baslap Hindistanda lokayata degen materialistlik aǵım payda boldı. Lokayatshılar haqıyqıy dúnyanı-lokanı moyınladı. O dúnya biykarlandı. Lokayatshılardıń pikrinshe bul dúnyadan basqa dúnya joq. Aǵımnıń tiykarın salıwshı Brixaspati Ǵadamnıń janı hesh waqıtta da ólmeydiǴ degen kóz-qarasqa qarsı shıqtı.

Áyyemgi Hindistanda b.e.sh. bir neshe ásirler burın filosof-materialistler (charvaklar) braxmanizm dinine qarsı shıǵıp, dúnyanı tábiyattı, túsindiriwdi talap etti. Olardıń kóz-qarasınan tábiyattıń barlıq qubılısları tórt materiallıq elementinen ottan, hawadan, suwdan hám jerden turadı.

Charvaklardıń túsindiriwinshe materiallıq dúnya máńgi jasaydı, onıń keńislikti hám waqıtta heshqanday shegi joq. Charvaklar filosofiyasınıń tiykarǵı máselesin materialistlik túrde sheshti Charvaklardıń pikirinshe, sana, ruwx adamnan ǵárezsiz substanciya emes, olar materiallıq zattıń qásiyeti.

Álbette bulardı aytıw menen birge áyyemgi hind jámiyetiniń turmısı tuwralı informaciya beriwshi birinshi dárek Vedalar ekenligin biliwimiz kerek. Vedalar maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda b.e.sh. 1500 jıldan 600 jılǵa shekem dóretilgen. Ol tiykarınan diniy mazmunǵa iye, biraq onda jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwı, sociallıq strukturası, qorshaǵan dúnyanı tanıp biliwdiń dárejesi hám t.b. maǵlıwmatlar bar.

Vedalar-samxitler tórtew. Birinshisi-Rigveda, onda hártúrli qudaylarǵa gimnler bar. Ekinshisi-Samaveda (sazlar, qosıq aytıwlar). Bunda Rigvevdadaǵı tekst kóbinshe qaytalanadı hám oǵan baǵınıw tártibi rituallıq mániske iye. Úshinshisi Yadjurdveda (qurbanlıq formulalar hám sózler). Tóritinshisi-Atxarvaveda (duwalar). Vedalarda ariylerdiń alǵashqı dúnyaǵa kóz-qarası, diniy-mifologiyalıq kompleks hám magiya bar.

Vedalıq ádebiyattıń ekinshi qatlamı-Braxmanlar. Olarda dúnyanıń payda bolıwı tuwralı pikirler, suwdıń birinshi substanciya ekenligi hám t.b.. tuwralı pikirler bar. Braxman-vedalıq rituallar, kul`tlıq praktika hám t.b.. basqarıwda praktikalıq qural.

Braxmanlarda hesh qanday tutas diniy-filosofiyalıq sistemanı tappaymız. Biraq onda Upaniyshadtıń oraylıq teması bolǵan geybir túsinikler formulirovkalanadı. Braxman mifologiyası menen kóp jaǵdayda sońǵı induizm baylanıslı.

Vedalıq ádebiyattıń úshinshi qatlamı Aran`iyatlar yamasa «Toǵay kitaplar». Bul kitaplar toǵaydaǵı dárwishlerge arnalǵan úy xojayınınan dárwishlikke ótiw «iskerlik jolınan» «bilimler jolına» ótiw bolıp tabıladı.

Tórtinshi qatlamı - Upanishadlar. Bular vedalıq ádebiyattı tamamlaydı. Upanishadtıń zárúrli bólegi ómirdiń aynalmalı koncepciyası (samsara) hám onıń menen tıǵız baylanısqan nızam (karma). Aylanbalı ómir tuwralı táliymattı olar qayta tuwılıwlardıń sheksiz shınjırı sıpatında túsindirildi. Ómirdiń aynalbalıǵı (krugovorot jizni) máńgi, dúnyada hámme nárse oǵan baǵınadı. Qudaylar jeke adamlar sıyaqlı ómir súrmeydi. Bul misli keńislik hám waqıt penen sheklenip óziniń ómir súrmeytuǵınınday. Upanishadlar Hindistanda bunnan sońǵı oylawdıń rawajlanıwına tásir etti.

B.e.sh. birinshi mıń jıllıqlardıń ortalarında Vedalar ideologshiyasınan biyǵárez birqansha doktrinalar payda boladı hám olar adamnıń jámiyettegi ornı haqqındaǵı máselege jańasha qatnas jasaydı. Kóp ǵana jańa mekteplerdiń ishinde ulıwma Hindistanlıq áhmiyetke djaizm hám buddizm iye boladı. Djaynislik táliymat dualizmdi daǵazalaydı. Adamnıń tiykarı eki túrli: materiallıq (adjiba) hám ruwxıylıq (djiva). Olardı baylanıstırıwshı zveno-karma. Ol názik materiya, karmanıń denesin quraydı hám jannıń turpayı materiya menen birlesetuǵın múmkinshilik beredi. Tiri emes materiyanıń jan menen birigiwi individtiń payda bolıwına alıp keledi, al karma jandı túp-tamırınan ózgeriwdiń sheksiz shınjırında alıp júredi. Jannıń samsaranıń karmasınıń tásirinen qutılıwdı áskezdiń járdeminde hám jaqsı isler alıp barıwda kórinedi.

B.e.sh. VI ásirde Hindistannıń arqasında buddizm payda boldı. Onıń tiykarın salıwshı Siddxarta Gautama b.e.sh. (583-483 jıllar), soń ala ol Budda dep ataldı.

Buddizmniń orayında tórt shınlıq bar. Bular boyınsha adamnıń ómir súriwi qıynalıw menen ajıralmas baylanısta. Tuwılıw, awrıw, ǵarrılıq, ólim, jaǵımsız nárse menen ushırasıw hám jaǵımlı nárseden ajıralıw, kewliń qálegen nársege jetiwdiń múmkinshiliginiń joqlıǵı-bulardıń hámmesi adımdı qıynalıwǵa alıp keledi. Qıynalıwdıń sebebi qaytadan tuwılıwǵa quwanısh hám qumar arqalı alıp keletuǵın háweslik, tilek (trishna) bolıp tabıladı. Qıynalıwdıń sebebi boldırmaw bul háweslikti boldırmaw menen baylanıslı. Qıynalıwdı joq etiwge alıp keletuǵın jol durıs pikirlewde, durıs sheshimde, durıs oylawda, durıs ómirde, durıs umtılıwda, durıs dıqqatta hám durıs baǵdarlawda. Seziwlik lázzetlerge arnalǵan olar hám asket ózin-ózi qıynaw jolı hám biykarlanadı.

Jańa eranıń baslanıwı menen Hindistannıń ruwxıy turmısında induizm sheshiwshi poziciyalardı jeńip ala berdi. Ol jeke etikalıq toparlardıń mudamılıq dárejede aralasqan mádeniyatınıń produktı boldı. Sóytip ayrııqsha diniy sintez ámelge asırıldı. Bunda vedalıq Hindistannıń qudaylıǵı hám Biraqman jreclerdiń (ruwxaniylerdiń) ritualları assimilyaciǵa ushırap

qoymastan jergilikli kul`tlardıń birazı qosılıp ketti. Qudaylıqtan birinshi planǵa Vishnu hám SHiva shıǵadı induizmniń belgili shıǵarması - «Bxadavadgita» («Quday qosıǵı»). Ol etikalıq máselelerge arnalǵan.

Induizmniń filosofiyalıq tiykarlanıwı altı sistemada kórinedi. Olar: Sankx`ya, Yoga,

Vaysheshika, N`yaya, Mimansa, Vedanta.

Sankx`yanıń úyretiwi boyınsha dúnyanıń materiallıq birinshi sebebi-prakriti. Prakritidiń maqluqlar dúnyasına aylanıwı úsh sapalı elementtiń tásirinde ámelge asadı. Olar: radjasa (umtılıw), tamasa (qarańǵılıq) hám sattvı (anıqlıq). Hárbir zatta, onıń xarakterine sáykes 3 elementtiń birewi ústinlikke iye boladı. Sulıwlıqqa, danıshpanlıqqa, hám haqıyqatlıqqa tán bolǵan zatlarda sattva ústinlikke iye, al tamasa pútkil passivliktiń sheklengenliktiń, qarańǵılıqtıń sheshiwshi elementleri. Pútkil aktivlikti, kúshlilikti hám agressivlikti tiykarınan radja óz boyına jıynaǵan. Sankx`yada prakriti menen bir qatarda dúnyalıq materiallıq tiykarınan ǵárezsiz jasaytuǵın purushidiń (absolyut jan) bolatuǵınlıǵı moyınlanadı. Onı baqlaw hám kóriw múmkin emes. Durıs, ol hámme zatlarda hám maqluqlarda bar hám sol bolǵanlıqtan olar ómir súredi. Praktiti hám purushidiń birigiwinde 25 tiykarǵı princip payda boladı. Olardıń ishinde materiallıq penen (suw, jer hám t.b..) birdey teń ruwxıylıq (ózin-ózi ańlaw, intellekt) hám ómir súredi.

Yoga psixologiyalıq kategoriyalardı izertlewge hám praktikalıq psixologiyalıq dóretiwge dıqqat qoyadı hám burın ómir súrgen sistemalardıń meditaciyası tuwralı jaǵdaydan kelip shıǵadı.

Vaysheshika mudamı ózgerisler, máńgi hám ciklli payda bolıw hám qulaw principlerine tiykarlanǵan. Bul processte biraq turaqlı element-atom bar. Atomlar-máńgi, heshkim arqalı jasalmaǵan. Atomlardıń waqtınsha birigiwinen biziń sezimlerimizge qolaylı janı bar hám janı joq predmetler payda boladı. Qaytadan tuwılıwı bunday jaǵdayda atomlardıń mudamı birigiwiniń hám bóliniwiniń nátiyjesi boladı. Jan materiallıqqa iye, máńgi hám sheksiz, eki formada: absolyut, jetilgen hámme jerde bolatuǵın hám individual formada, ómirdiń sheksiz áreketinde ómir súredi.

Vaysheshik penen N`yaya mektebi tıǵız baylanıslı. N`yayada ayrıqsha dıqqat logika hám gnoseologiya mashqalalarına bólingen. Máselen, haqıyqıy, anıq biliw quralları: seziw, juwmaqlaw hám analogiya arqalı juwmaqlaw.

Mimansa Vedalarǵa qaytıwdı daǵazalaydı. Bul táliymatqa sáykes samsaranıń shınjırınan qutılıwdıń jalǵız jolı Vedalar úyretkenlerdi izbe-iz orınlaw. mimansa vedalıq tekstlerdi joqarǵı abıroy sıpatında qabıllap ǵana qoymaydı, olarda máńgilikke hám absolyutlikke iye sezimnen tısqarı universal substanciyanı kóredi. Biliw teoriyasınıń kómegi menen zatlardı durıs túsiniwge erisip qoymastan tiykarǵı metafizikalıq túsiniklerdi hám túsiniw múmkin. Bularǵa seziwlik qabıllaw, logikalıq juwmaq hám salıstırıw kiredi.

Vedanta filosofyailıq sistemasınıń mazmunı belgili dárejede onıń atamasında (vedanta sózbe-sóz «Vedalardıń sońı» degendi ańlatadı). Vedanta dúnya materiallıq kúshlerdiń produktı degende pikirdi biykarlaydı hám braxman hámme nárseniń tiykarı, dúnyanıń absolyut ruwxıy mánisi dep túsindiredi.

Áyyemgi Qıtay filosofiyası. Qıtay filosofiyası bilimlendiriwdiń klassikalıq kitaplarına qaray tereńge tamır basadı. Olardı biliw chinovnik xızmetine ekzamen tapsırıw ushın jetkilikli tiykar boldı. Qosıqlar kitabı b.e.sh. (XI-VI ásirler) áyyemgi xalıq poeziyasınıń toplamı bolsa, Tariyx kitabı (b.e.sh. 1-mıń jıllıqlar) tariyxıy waqıyalardıń sıpatlamaları berilgen rásmiy dokumentlerdiń jıynaǵı bolıp tabıladı. Tártip Kitabı (b.e.sh. IV-I ásir) siyasiy hám diniy ceromoniyalardı, sociallıq hám siyasiy iskerlikti sıpatlaydı. Báhár hám gúz Kitabı (b.e.sh. VII-IV ásir) etikalıq hám formal`-ádebiy máselelerdi sheshiw ushın úlgi hám ólshem sıpatında xızmet etti.

Filosofiyanıń rawajlanıwı kóz qarasınan oǵada áhmiyetlisi - Ózgeris Kitabı (b.e.sh. XII-VI ásirler). Bunda dúnya hám adam tuwralı Qıtay filosofiyasındaǵı birinshi kóz-qaraslar jámlengen. Onıń hár waqta jazılǵan tekstlerinde dúnyanı mifologiyalıq sáwlelendiriwden onı filosofiyalıq túsiniwge ótiwdiń baslaması kórinisin tabadı. Ózgeris Kitabınıń áhmiyetli bólekleriniń biri in` hám yan elementleri tuwralı miflerdi, zatlardı tanıp biliwdi sáwlelendiretuǵın sıpatında anıqlanadı. In` ushın kútiwdiń passiv roli, qarańǵı baslama belgilengen.

In` hám yan`nıń háreketi-birliktegi dialektikalıq hárekettiń ózgerisleri. YAn` hám in`nıń ózara ótiwinen olardıń óz-ara tásirin sáwlelendiretuǵın birqansha kategoriyalar payda boladı. Filosofiya Qıtayda óziniń júdá gúlleniw dáwirine «urısıwına mámleketler» dep atalǵan tusta onı geyde altın ásir dep hám ataydı) b.e.sh. VI-III ásirlerde jetedi. Bul dáwirde tiykarınan altı filosofiyalıq baǵdar: in`-yan`, konfuciyshilik, daosizm, atlar mektebi, moizm, legizm.

Konfuciylik etikalıq qádelerge, sociallıq-normalarǵa hám basqarıwdı tártiplestiriwge baǵdarlanǵan boladı. Olardı qáliplestiriwde ol biraz konservativlikke iye boldı. Konfuciy (b.e.sh. 551-479 j) ózi tuwralı mınaday dedi. «Góneni aytaman hám jańanı jasamayman». Ol hám onıń iz basarları jámiyettiń buzılıwınan tınıshsızlanadı. Sonıń ushın hám adamdı ózin qorshaǵan ortalıqqa hám jámiyetke baylanıslı keshirimli bolıwǵa tárbiyalaw ruwxındaǵı máselege dıqqat bóldi. Jeke adam, máselen, ózi ushın emes, al jámiyet ushın jeke adam. Konfuciylik etika adamdı onıń sociallıq funkciyası boyınsha túsinedi, al tárbiya bul adamdı usı funkciyanı orınlawǵa tartıwı. Adamzat jasawı sonshelli sociallıqqa iye, ol mınaday tártipke salıwshılarsız ámelge aspaydı.

1.Basqalarǵa hám óziń jetiwge qálegeniń boyınsha járdem et.

2.Ózińe neni qálemeseń, sonı basqaǵa isleme.

Qıtay filosofiyasında áhmiyetli baǵdarlardıń biri daosizm boldı. Daosizmniń dıqqat orayında tábiyat, kosmos hám adam turadı. Biraq bul baslamalarǵa racionallıq jol menen jetise almaysań, al ómir súriwdiń, jasawdıń tábiatına tikkeley enisip ǵana túsineseń. Dúnya mudamı hárekette hám ózgeriste, spontanlı túrde, sebepsiz rawajlanadı, jasaydı hám háreket etedi. Ontologiyalıq táliymatlar jol túsinigi-dao oraylıq boldı. Oylawdıń maqseti, daosizmniń pkikrinshe, adamnıń tábiyat penen aralasıwı, sebebi ol onıń bólegi boladı. Bul jerde Ǵsubyekt-obyekt» máselesine baylanıslı hesh hám shekleniw bolmaydı.

Isimler mektebi (shkola imen) baǵdarı haqıyqatlıqtı tillik sáwlelendiriwge baylanıslı mashqalalardı sheshiwge dıqqat bóldi. Ol zatlardıń qatnasın hám bul qatnasın, al sońınan pikirlerdiń hám atamalardıń sáykesligin izertledi.

Moistlik mekteptiń atı onıń tiykarın salıwshı Mo-Czi (b.e.sh. 479-431 jj) atı menen baylanıslı. Bunda bas dıqqat sociallıq ekonomika mashqalalarına bólinedi. Sociallıq etika basqarıwshınıń despotlıq vlastı qatań shólkemlestiriw menen baylanıslı. Fizikalıq miynet mektepte onı tıńlawshılardıń kún kórisiniń tiykarı boldı. Moistler táliymatı - Konfuciy táliymatınıń pútkilley qarama-qarsısı. Pútkil mánisi ǵalaba súyiwshilik hám úlgeriw, óz-ara paydaǵa tiykarlanǵan.

Jámiyettegi hámme adamlar ushın óz-ara adamgershiliktiń ulıwma ólshemi minnetli bolıwı kerek, hámme óz-ara payda tuwralı táshwishleniwi tiyis. Teoriyalıq izertlewler-paydasız saltanat, miynettegi progmatikalıq maqsetke muwapıqlıq-zárúrlik. Mo-Czi óziniń táliymatında aspan erkin moyınladı. Ol moistlik principlerdiń tastıyıqlanıwına tásir etiwi kerek.

Legizm urısıwshı mámleketler dáwirindegi sociallıq-siyasiy máselelerge tikkeley dıqqat bólgen táliymat sıpatında qáliplesedi. Onıń wákilleri sociallıq teoriya hám mámleketlik basqarıw mashqalaları menen shuǵıllanadı.

Oraylıq Aziyada filosofiyalıq oydıń qáliplesiwi. B.e.sh. birinshi mıń jıllıqlarda Oraylıq Aziyanıń házirgi territoriyasın grek tariyxshılarındaǵı skifler, iran dáreklerinde saklar dep atalǵan xalıqlar jayladı. Kaspiy artı alabın (Zakaspiyskaya dolina) massagetler jayladı. Saklar (skifler) yarım kóshpeli turmıs obrazında jasadı. Bul atalǵan oazislerde otırıqshı ómir, otırıqshı jer sharwalıǵı boldı hám usı sesbepli bul jerde Oraylıq Aziya territoriyasındaǵı civilizaciyanıń eń ertedegi orayları qáliplesti.

B.e.sh. VI ásirdiń aqırı hám V-ásirdiń basında saklar persler mámleketiniń quramına kiredi, al biziń eramızǵa shekemgi IV ásirde Oraylıq Aziyaǵa Aleksandr Makedonskiy áskerleri kirip keldi. Grek mádeniyatınıń bul úlkege enisiwine qaramastan Oraylıq Aziya xalıqları tiykarınan ózleriniń ózligin saqlap qaldı.

Bul dáwirde xojalıqtıń ónermentshiliktiń, mádeniyattıń hám iskusstvonıń hár túrli formaları rawajlandı. Oraylıq Aziyaǵa aramey alfaviti enisedi, onıń tiykarında Xorezmliler menen sogdiylilerdiń jazıwı payda boladı. Sonday-aq bul dáwirde Oraylıq Aziya xalıqlarınıń ádebiy hám fol`klorlıq dóretiwshiligi qáliplesesdi.

Awızeki xalıq dóretpeleriniń eń eretedegi úlgileri-saklardıń epikalıq ańızları, olardıń tiykarında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń patriotlıq gúresi bar. Óz wazıypaların atqarıwda olar qálegen sınaqqa shıdam beredi, jeke baxtınan waz keshedi, óz qáwimlesleri olardıń ǵárezsizligi ushın janın beredi.

Oraylıq Aziya xalıqlarınıń eposlarında hayallar erler menen teńdey bolıp, kúsh jumsawda, erlikte bir-birinen qalıspaǵan. Bul Oraylıq Aziyalıq eposlarǵa tán. Kliment Aleksandriskiy bılay jazadı: «sakskie jenshinı, kogda obrashalis` pritvorno v begstvo, strelyali s koney, oborachivayas` nazad, kak eto delali mujchinı»1.

Ktesiy tárepinen qaldırılǵan ańızlarda Sak patshası Zarina haqıyqıy ásker, óz xalqınıń ǵárezsizligin qorǵawshı, qalalardı qurıwshınıń obrazında kórinedi.

Kteside Sak patshası Amorgtıń hayalı Sparetra tuwralı da gáp bar. Sparetra hayallardan hám erlerden ásker jıynap Persiya derjavasın qurıwshı Kurush penen urısta onı jeńip, kúyewin tutqınnan bosatadı.

Patsha hayal Tomiristiń Kurush penen gúresi tuwralı hám ańız bar. Midiya hám Vavilonda jeńgen Kurush Tumaris basqarǵan Massagetlerdiń territoriyasına baǵdar aladı. Bul urısta Kurushtıń áskerleri jeńilip Kurush óledi.

Sak shopanı Shirak. Pers patshası Dariy saklarǵa urıs ashqanda, Shirak sak kósemlerine Dariy áskerlerin qurıtıwdıń planın aytadı. Bul boyınsha ol murnın, qulaǵın kestirtip, Perslerge barıp ózin sak kósemlerinen azap kórgen qılıp kórsetedi. Persler isenedi. Sóytip perslerdiń (Daridiń armiyasın) jasırın soqpaqlar menen júrgizip, suwsız jerlerge alıp keledi. Shirak óltiriledi, biraq onıń xalqı erkin bolıp qaladı.

Sak eposınıń jeke belgileri ózbeklerdiń, qaraqalpaqlardıń, túrkmen, tájiklerdiń fol`klorında saqlanǵan.

Zardushtiylik. B.e.sh. VI ásirden baslap Oraylıq Aziyada zardushtiylik payda bolıp, b. e.

III ásirine shekem húkim súredi. Zardushtiylikniń Watanı tuwralı másele ele anıq emes: Iran (Midiya) dep te, Oraylıq Aziya (Baktriya, Xorezm) dep te ataladı.

Mınaday dáliller: Avestanıń tolıq kelip shıqqanına baylanıslı argument joq. Avestanıń payda bolıwınıń hár túrli qatlamlar haqqında aytıw múmkin. Zardushtiylikniń SHıǵıslıq (Oraylıq Aziyalıq) hám batıslıq (midiyalıq) ayırmashılıqları haqqında ideyalar bar.

Zardushtiylikti tap-taza jalǵız, qosımtasız din dew qıyın. Onda Oraylıq Aziya hám Jaqın SHıǵıs xalıqlarınıń b.e.sh. 2-3 ásirden baslap b.e.sh. 1-mıń jılılǵına deyingi aralıqtaǵı isenimleri kiredi. Zardushtiylikniń evolyuciyasınıń úsh etapı bar2:

1.Avestanıń áyyemgi bólegi Yashtlar, olarda klasslıq jámiyetke deyingi isenimler sáwlelengen. Olardıń payda bolıwı b.e.sh. 3-2 mıń jıllıqlarǵa tiyisli. Olardıń mazmunında politeizm bar.

2.Ekinshi etap - Gatlar, Bularda jalǵız quday-Axura Mazda tuwralı táliymat ashıladı. Olardıń avtorı b.e.sh. VI ásirde jasaǵan Spitama Zardusht dew bar.

3.Kóp qudaylıq YAsht hám bir qudaylıq Gat (b.e.sh. V ásir) gúres barısında kompromisslik xarakterge iye din-mazdayasna payda boladı. Bul Avesta táliymatındaǵı úshinshi hám tiykarǵı etap.

Avestonıń materialı eki mıń jıl jıynalǵan. Aleksandr Makedonskiydiń waqtında onıń kóp ǵana bólimleri joǵalǵan, al Arshaxidler (b.e.sh. III á) tusında qalǵan bólimleri Avesta bolıp dúzildi. Ol mazdayasna poziciyasınan dúzildi.

Avesta Oraylıq Aziya xalıqlarınıń b.e.sh. 1-mıń jıllıqlardıń ortası hám ekinshi yarımındaǵı qorshaǵan dúnya tuwralı moral`lıqetikalıq oy-pikirleri, kóz-qarasları sáwlelengen.

Avesta boyınsha álem (Vselennaya) jerden, okeannan, aspan, jaqtı túsiretuǵın sfera hám beyishten turadı.

Jer dóńgelek okean menen qorshalǵan. Jer hawa rayı máwsim menen baylanıslı bólekten (krishvina) turadı. Bulay bolıw vavilonlılardıń jeti samal tuwralı oylawlarına sáykes keledi. Aspan

1Климент Александрийский. Ковры //В кн.: Древние авторы о Средней Азии. – Т.: 1940. с. 23.

2Маковельский А.О. Авеста. – Баку, 1960. С. 50, 142

berilmew. Sonday-aq zardushtiylik berilgen sóz, dúzilgen dogovordı buzıwdı qadaǵan etedi, sawda da, qarızdı tólewde de hadal bolıw.

Zardushtiylikti tutqan adam altı túrli qılmıstan boyın awlaq saqlawı tiyis: urlıq hám tonaw, kisiniń múlkine qol salıwshılıqtan hám t.b. awlaq bolıw. Bunnan basqa áhmiyetli moral`lıq normalarǵa tiyislileri: hayaldıń eki qabat hám bosanıw waqtına ǵamqorlıq etiw, basqa hayallarǵa kóz salmaw, jerdi islew hám suwlandırıw, daraq egiw, suwdıń dáreklerin, awqatlanıwdıń dáreklerin, tazalıqtı saqlaw, mallardı kóbeytiw, balalardı óz waqtında úylendiriw, ǵárip-qáserlerge artıq zattı beriw, paydalı haywanlarǵa ǵamqorlıq.

Zoroastra táliymatı pútkil Jaqın Shıǵısta úlken áhmiyetke iye boldı. Parsılar imperiyanıń barlıq jerlerinde hátte iranıy emes xalıqlar bar jerde de joqarǵı postlardı iyeledi. Olar jasaǵan jerlerde hám zardushtiylikti tutınıwshılar boldı. Ruwxaniyler hám olarǵa keliwshiler dinniń mashqalaların talqılay aldı hám kóp uzamay zardushtiyliknen kóp nárseler Egipetten Qara teńizge deyingi kóp ellerge tarqadı. Bul kóz qaraslar boyınsha joqarǵı alla taala bar, ol-Dóretiwshi, oǵan qarsı hám baǵınbaytuǵın jaman kúshler bar. Dóretitiwshi bul dúnyada belgili maqset penen jasadı hám oqıw házirgi jaǵdayında bul dúnya axıyrǵa iye, ol dúnyanı aman alıp qalıwınıń kelisimi sıpatında jariyalanadı. Beyish hám dozaq ómir súredi hám hárbir jan ólimnen keyin sudlanadı. Aqırında óliler tirilip, pútkil gúna islegenlerdiń ústinen olardı joq qılıwdan sońǵı sud boladı. Sońınan jer betinde qudaydıń patshalıǵı ornap, haqıyqatlıqtı awıllar menen baǵda júrgendey bul patshalıqqa kiredi. (baǵ-parsısha «paradayza»-beyish) hám máńgi báhárde iye bolıp lázzetlenedi hám denesi hám ruwxı ólmeydi.

Bul kóz-qaraslar hár túrli iudeylik sektalar arqalı hám ózlestirildi. Iudeyler azshılıq bolıp, óz isenimine iye bolsada perslerden kóp nárse asa aldı. Sebebi perslerdiń dinide ózlerine iye boldı. Kóp ǵana punktlar boyınsha iudaizm hám zardushtiylik uqsas boladı. Bul uqsaslıq baǵınıwshı xalıqtıń óz baǵındırıwshısına húrmetiniń kúsheyiwi menen zardushtiylikniń iudaizmge tásir etiwine múmkinshilik beredi. Bul nárse sonı m kórsetedi, Axmenitler imperiyasınıń barlıq oblastlarında zoroastra táliymatınıń izi xristianlıqqa arqa buddizmde hám t.b.. ayrıqsha iz qaldırdı.

Kushan dáwirindegi diniy-ideologiyalıq aǵımlar.

Oraylıq Aziyada iri siyasiy birliklerdiń birine Xorezmniń Parfiyaǵa hám Areiǵa (Gerat rayonı) deyingi territoriyalar kiredi. Ekinshi birliktiń orayı Baktriya boldı. Baktriya Axmenidler derjavasınıń shıǵıs oblastlarınıń turmısında jetekshi rol`ge iye boldı. Tap usı jerde grek vlastınıń SHıǵıstaǵı orayı boldı hám bul sońınan Grek -Baktriya patshalıǵı atlı ózinshe patshalıqqa aylandı.

B.e.sh. II ásirde Baktriyada payda bolǵan qáwimler bul jerde joqarı rawajlanǵan civilizaciya menen, ekonomika, mádeniyat, mámleketshiliktiń tradiciyaları menen ushırastı. Bul keliwshilerdi sociallıq hám mádeniy rawajlanıwın boldırıp, sol dáwirdiń jerjúzlik derjavalarınıń biri - Kushan imperyasını payda etti.

Kushan imperiyası: SHıǵısqada Xan`-Qıtay batısında Parfiyan patshalıǵı menen ushlasıp, Góne dúnyanıń civilizaciyasınıń burınǵı bóleklenip qalǵan orayların ushlastırdı. Góne dúnyanıń Britaniya atawlarınan baslap Tınısh okean jaylawlarına deyin Rim, Parfiya, Qıtay hám Kushan imperatorınıń qol astında, tásirinde boldı. Qıtay tekstlerinde Kushan imperisın basqarıwshılar Rim hám Xan` mámleketleriniń húkimdarları menen birlikte pútkil dúnyanı óz-ara bólisken «Aspan ulları» dep ataladı. (Sm: Gafurov B. T. Kushanskaya epoxa i mirovaya civilizaciya//V. kn: Central`naya Aziya v Kushansskuyu epoxu. M. á9wń. T. 1. s. 65).

Kushan hám parfiyanlardıń jerleri arqalı Qıytaydan Rim Jer orta teńizine deyin bul dáwirde adamzat tariyxında birinshi transkontinentallıq sawda hám diplomatiyalıq trakt - Ullı jipek jolı ótti. Bul dáwirde teńizde júriwshiler Vasko da Gain deyin mıń jıllar burın Hindistan okeanı boyınsha regulyar dárejede rimliler jeńip alǵan Egipet penen Kushan derjavalarınıń teńiz dárwazaları - Batıs Hindistannıń portları arqalı qatnaslar boldı. Bul dáwirde Oraylıq Aziyanıń dár`yalar aralıǵınan Shıǵıs Evropaǵa deyin dalańlıqlar arqalı jol bolıwı itimal.

Kushan dáwiri ushın hár túrli etnomádeniyatlıq dástúrlerdiń, diniy sistema hám aǵımlardıń uzaq birge jasasıwı xarakterli. Buǵan diniy shıdamlılıq siyasatı hám jaǵday jasadı. Máselen Kushan húkimdarlarınıń teńgelerinde kórinis tapqan kushan panteonında, máselen Konishke teńgesinde Hindistan, iran hám ellinistlik panteonlar menen baylanıslı qudaylardıń biynesin

kóremiz. Ádalatlı Mishra menen ónimdarlıq qudayı Orloxino, urıs qudayı Veretrogna, iduyası

Shiva hám Budda.

Kushan imperiyasında hár qıylı diniy táliymatlardı buddizm, djaynizm, shivaizm, zardushtiylik hám basqada jergilikli isenimler, qáwimlerdiń kul`tları jer júzlik civilizaciya tariyxındaǵı qubılıslardan esaplanadı.

Tap Kushan dáwirinde buddizm makayama formasında rawajlandı hám Oraylıq Aziya hám Uzaq SHıǵıs ellerine tarqaldı.

Buddizm Oraylıq Aziyada. Buddizmniń Oraylıq Aziyada tarqalıwı jergilikli tradiciyalardı jutıp jiberiw bolmadı. Bul óz-ara tásir, tarnsformaciyalar menen baylanıslı. Bul máselen, xramlıq arxitekturada kórinedi. Baktriyadaǵı budda xramları (sońınan ulıwma Oraylıq Aziyada ulıwma) qurılısı, planirovkası boyınsha kushanǵa deyingi hám erte kushanlıq Hindistannıń sıyınıw orınların qaytalaw emes, ol aldıńǵı hám Orta Aziya ushın xarakterli xramlıq kompleksler boldı (ózinshe tomaǵa-tuyıq sıyınıw ornı tar koridorlar hám t.b..). Qara tepedegi qazıw payıtında anıqlandı. Bul Oraylıq Aziya buddizmindegi jergilikli aǵıs sol waqıtları hám dawam etti. (Tájikstannıń túsligindegi budda monastırın qazıwda anıqlandı) Adjina-tepe. Oraylıq Aziyadan budda mádeniyatı Qıtay, YAponiya, Koreyaǵa taradı. Qıtay tekstlerinde onlaǵan budda monaxlardıń (Baktriya, Sogda hám Parfiyadan shıqqan) atları bar. Olar diniy traktatlardı qıtay tiline awdarǵan. Geybir izertlewshilerdiń pikirlewinshe, Oraylıq Aziya monaxlarısız Qıtay II-IV ásirdegi buddizm tuwralı hesh nárse bilmegen bolar edi.

Oraylıq Aziyada Vaibxashiktiń budda mektebi tarqaldı. Olardıń gnoseologiyası: sırtqı dúnya obyektiv xarakterge iye. Onı tanıp biliw sezim organlarınıń járdeminde ámelge asırıladı. Zatlardıń substanciyası sıpatında bes turaqlı element xızmet atqaradı. Barlıq obyektler tiykarınan-atomlar. Geyde vaibxashiklardı tikkeley realizmniń wákilleri dep dep ataydı. Sonıń menen birge vaibxashiklar budda dininiń bir baǵdarı. Vaibxashiklerdıń pikirinshe, Budda ápiwayı adam, belgili waqıttan keyin ómir súriwin toqtattı. Biraq onda qudaylıq element - shınlıqtı tanıp biliw intuiciyası basım boldı.

Oraylıq Aziyada buddizm menen birge Hindistanlıq dúnyawiy ilim hám mádeniyat taraldı. Arab xalifatına Hindistan mádeniyatı xám iliminiń tásir etpesten yarım mıń jıllar burın Oraylıq Aziyanıń mádeniyatına hám ilimine tásiri boldı (ele Kushan dáwirinde aq).

Manixeylik (Maniylik). B.e.sh. II-III ásirlerde qullıq dúzim feodalizmniń payda bolıwı menen krizis hám joq bolıw fazasına ótedi. Krizislik jaǵdaylar Mesopotamiyada, Iranda júdá seziledi. Krizistiń ideyalıq kórinisi sıpatında zardushtiylikniń jańa izbasarlarınıń biri maniylik payda boladı. Onıń tiykarın salǵan Maniy. 216 ya 217 jılı Vavilonda tuwılǵan. Aramey, parsı tillerde birneshe diniy hám etikalıq xarakterdegi traktatlar jazǵan. «Manixey (Maniy)jazıwı» dep atalǵan alfavit oylap tabıldı.

Zardushtiylik dininiń basındaǵılar Maniy táliymatın dushpanlıq penen qarsı aldı. Ol quwǵınǵa ushırap, Irannan qashtı. Qashıp júrip aq, táliymatın násiyatlap, Maniy ózine kóp pikirlesler taptı. Bunnan seskengen zoroastristlik din basındaǵılar (jrecler) 273 jıl Ktesifonǵa filosofiyalıq diskussiyaǵa shaqırdı. 275-jılı tyur`maǵa taslanıp, 276 jılı óltirildi. Maniylik jaqsılıq hám jamanlıq baslamaǵa tiykarlanıp, dualizmge baǵdarlanadı. Oǵan xristianlıq hám gnosticizm tásir etti.

Maniylik táliymatı ápiwayı diyxanlıq demokratizmdi úgitledi. Bul jańa jaǵdayda Avestanıń ertedegi qabatınıń - Zardushttıń tiykarǵı koncepciyasınıń qaytalanıwı edi. Bul koncepciya jábir kórgen diyxanlardı jaqlaǵanı ushın zardushtiylikge tutaslay alǵanda jaqpadı. Al zardushtiylik bolsa biziń eramızdıń basında aq erte feodallıq jámiyettiń ideologiyasına aynalıp úlgergen edi. Manixeilik táliymattıń diyxanlıq-demokratiyalıq xarakteri onıń Mesopotamiya, Siriya, Egipet hám Rim imperiyasınıń Shıǵıs oblastlarına III ásirde hám biziń eramızdıń sońǵı ásirlerinde keń tarqalıwına jaǵday dúzdi. Biraq manixeiliq gúrestiń anaw ya mınaw háreketin biykarladı gúrestiń passiv formaların ǵana úgitledi. Mayda sektalarǵa bólinip ketti. Bul xristianlıq sektanrdıń payda bolıwına tásir etti.

Mazdakizm. Feodalizm bunnan sońǵı ásirlerde Oraylıq Azyai hám Iranda rawajlanıwın dawam etti. Diyqanlardı qullıqqa salıw kúsheydi hám bul klasslıq qarama-qarsılıqtı kúsheytti.

Sektantlıqtıń dáregine kóz jibersek, islamdaǵı bóliniw qashshan-aq bar edi. Onıń sociallıq negizi Muhammedtiń atalas inisi hám kúyew balası Ali menen (olar Muhammedtiń úyi wákilleriniń artıqmash huqıqı ushın háreket etti) Abu Suf`yan úyi basqarǵan góne Mekke aristokratiyasınıń tárepdarları arasındaǵı gúres edi.

Sahabbalar («payǵambardıń serikleri») xalifatlıqqa huqıqtı tretey sudına beriwdi talap etti. Ali kelisim berdi. Bul sheshimdi onıń kóp ǵana tárepdarları qollamadı, onıń xalifattı basqarıw huqıqına shek joq dep esapladı. Oppoziciya xaridjitler (qozǵalańshı) degen atqa iye boldı. Xaridjitler tiykarınan ashlar, jarlılar qatlamın quradı. Olar xalif etip qatardaǵı áskerdi saylap, Ali hám Muavige urıs daǵazaladı. Olardı vlast`qa huqıqtan mahrum dedi. 661-jılı xaridjitler qastıyanlıq uyımlastırıp, Alidi Kufede óltiredi.

Xaridjitler. Xaridjitler háreketi - jámiyettiń tómengi qatlamınıń feodallıq toparlardıń zulımlıǵına, ozbırlıǵına qarsı háreketi. Ol demokratiyalıq xarakterge iye boldı. Qatardaǵı musılman arablardıń máplerin hám tiykarǵı xalıqtıń máplerin bildirip, teńlik ushın gúresti.

Xaridjitlerdiń bir bólegi (ibaditler) qurallı kúshten bas tarttı hám diniy propagandalıq iskerlik penen sheklendi. Fanatikleri (azrakitler) kim olar menen kelispese, solar menen ayawsız gúres alıp bardı hám sazayın berdi. Bul iste balanı hám xayaldı hám ǵarrını hám ayamadı. Nátiyjede olar xalıqtıń ǵázebine tap boldı, xalıqtıń quwatlawınan qalıp xaliflik vlast` tárepinen kóp uzamay joq etildi.

Ólpeń ibadatlar Arqa Afrikada tabısqa iye boldı. Rustemidlerdiń Ibaditlik mámleketin qurdı. Ibaditlik obshinalar usı búginge deyin Marokko, Aljir, Tunis hám Túslik Araviyanıń geybir ellerinde bar.

Xaridjitler táliymatı barlıq musılmanlardıń teńligi. Olardıń pikirinshe, qálegen adam xalif bolıw múmkinshiligine iye. Xalif bolıw ushın onıń shıǵısı shárt emes, eger ol haqıyqat shın berilgen musılman bolsa, negr-qul hám xalif bolıwı múmkin. Olar ushın imam-xalif mámleket iyesi ya ruwxanıy emes, al musılmanlardıń wákili, obshinanıń mápin qorǵawshı kósem. Xaliftı saylaw, ornınan bosatıw, sotlaw ya óltiriw huqıqı obshinaǵa tiyisli bolıwı kerek. Hárbir musılman obshinası óziniń imam-xalifın saylap alıwı múmkin. Usıǵan tiykarlana otırıp xaridjitlerdi baslawshılardıń kópshiligi ózlerin imamlar hám xalifler dep atadı. Abu Bakirdiń hám Omardıń vlastın moyınlap, Osmannıń, Áliydiń, Omeyyadlardıń, Abbasaidler hám t.b.. vlastın nızamsız dep esapladı.

Xaridjitler obshinada sociallıq teńlik ushın hasıl adalarǵa qarsı shıqtı. Islamdı qabıllaǵan qullardı azat etti. Al olardıń úyretkenin qabıllamaǵan fizikalıq jaqtan joq etiliwi tiyis.

Áliydiń, onıń tuqım teberiginiń huqıqın qollap quwatlaǵanlar islam tariyxına shiyit (shiapartiya) degen at penen kirdi. Shiyitler islam sunnasın moyınlamadı, onı jalǵan, Áliydiń vlast`qa huqıqın esapqa almaydı dedi. Sóytip olar «Axbar» atlı Áliyshilerdi qollap quwatlaytuǵın óz sunnasın qurdı. Shiyitler tiykarǵı bes dogmanı moyınladı: tauxid (bir qudaylıq), adl` (adillik), kubuvvat (payǵambarlıq), imamat (imamlardıń vlastı) kiyamat (qıyamet). Bul sunnetlerdiń jeti dogmasına qarsı keledi. Kul`tlıq másele boyınsha da ayırmashılıqlar bar. SHiizmdegi tiykarǵısı - imamattıń dogması - Sheyitlerdiń vlast` hám mámleket máselelerindegi poziciyası.

Solay etip, islamnıń payda bolıw tariyxında ondaǵı bóliniw sociallıq-siyasiy xarakterge iye boldı. Bundaǵı eń xarakterlisi - ismailizm hám karmat ideologiyası.

Ismailitler. Ismailitler sektası VIII ásirdiń ortasında shiizmniń bóliniwiniń nátiyjesinde payda boldı. 750-jılı Abbasidlerdiń jeńisi shiitler tárepinen Muhammedtiń úyiniń jeńisi sıpatında qabıllandı. Biraq júdá mawasasız toparları ayrıqsha sektaǵa birikti. Maqset: xaliflerge qarsı gúresti dawam etiw. (Sektanıń atı Ismaildıń atı menen baylanıslı). 762-jılı óledi. Ismail waqtında imamattı miyraslaw onıń ákesi sheyit imamı - Djafar as-Sadik tárepinen mahrum etilgen edi. Ismailitler

Ismayıldıń balası Muhammedti imam dep moyınladı (ol quwdalawdan jasırınıp júr edi). Sóytip ismailitlerde jasırın imamǵa isenim payda boldı. Jeti imamnıń atı belgili. Jasırın imamlardıń atınan diniy wásiyatlar háreket etti, ismailitlerdiń taram-taram jasırın uyımları payda boldı. Quwdalawlarǵa qaramastan ismailitler ózleriniń dógeregine jábir kórgen biyshara adamlardı jıynap, xalifattıń hár qıylı rayonlarında kóterilisler boldırıp turdı.