Filosofiya. Lekciya teksti 1-tema

Filosofiya hám onıń jámiyettegi roli

Joba:

1.Filosofiya túsinigi, onıń predmeti

2.Dúnyaǵa kóz-qaras hám onıń tariyxıy formaları

3.Filosofiyanıń tiykarǵı máseleleri

4.Filosofiyanıń jámiyettegi roli

5.Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar

6.Paydalanılǵan ádebiyatlar

Tayanısh túsinikler: Filosofiya, dúnyaǵa kóz-qaras, dúnyanı seziw, dúnyanı qabıl etiw hám dúnyanı túsiniw, mif, mifologiyalıq dúnyaǵa kóz-qaras, diniy dúnyaǵa kóz-qaras, fetishizm, animizm, totemizm, magiya, filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-qaras, filosofiyanıń tiykarǵı máselesi, materialism, idealizm

Filosofiya túsinigi, onıń predmeti

«Filosofiya» túsiniginiń kelip shıǵıwı. Hár qanday namálim sóz mazmunın onıń etimologiyasınan, yaǵnıy ol qashan, qanday hám ne ushın júzege kelgenin anıqlawdan baslaw orınlı boladı. «Filosofiya» túsinigi grekshe phileo – súyemen hám sophia – danalıq sózlerinen kelip shıqqan bolıp, bul atamanıń dáslepki mánisin danalıqqa muhabbat dep túsindiriw múmkin. Filosofiya sózin dáslepki ret áyyemgi grek filosofı Pifagor b.j.sh. VI ásirde tayar halda (ápsanalar, ráwiyatlar, dástúrler arqalı) áwladtan áwladqa ótiwshi bilim hám insan óz áqılına tayanıp, pikir júrgiziw hám bolmıstı kritikalıq túsiniw jolı menen alıwı múmkin bolǵan bilimdi parıqlaw ushın qollanǵan.

Sonı atap kórsetiw kerek, Pifagor da, áyyemgi dáwirdiń basqa filosofları da dáslep «filosofiya» túsinigine onıń keyin ala payda bolǵan hám mánisinen basqasha mánisti túsingen. Alǵashqı filosoflar ózlerin danıshpan dep esaplamaǵan, danalıqqa dawa qılmaǵan, óytkeni sol dawirde keń tarqalǵan túsinikke kóre, haqıyqıy danıshpanlıq ata-balalardan miyras bolıp, ásirlerden ásirlerge ótip kiyatırǵan ápsanalar, din hám ráwiyatlarda jámlengen. Danıshpanlar dep ásirler sınaǵınan ótken, eń sońǵı haqıyqat deregi sıpatındaǵı bilimlerge iye bolǵan bolshawshılar, jrecler, aqsaqallar tán alınǵan. Olardıń sózleri birden-bir durıs dep qabıle etilgen. Filosof bolsa, áyyemgilerdiń pikirlerine kóre, izleniwshi, danıshpanlıqtıń ıqlasbentleri bolıwı, itiqat sıpatında qabıl etilgen tayar haqıyqatlarǵa emes, bálki óz aqılına tayanıp, dóretiwshilik jol menen, sonday-aq basqa filosoflar tárepinen alınǵan bilimler hám tájiriybeden paydalanǵan halda maqsetke umtılıwı lazım bolǵan.

Biraq, insannıń dúnya hám ózine bunday múnásibetmúnásibet dárhal júzege kelgeni joq. İnsannıń tábiyatqa qarsılıq kórsetiw, jasaw quralların jaratıw hám kóbeytiw qábiletleri rawajlanǵanǵa hám óskenge shekem, bunıń nátiyjesinde jetkilikli tájiriybe hám bilimler toplanǵanǵa shekem, adamlar aqılı kóp sanlı sorawlarǵa juwap izlew ushın jetkilikli dárejede joqarılaǵanǵa shekem insaniyat uzaq hám mashaqatlı joldı basıp ótken. Sol sebepli filosofiyanıń mánisin, sonday-aq onıń payda bolıw sebepleri hám shárayatlardı túsiniw ushın gápti insan dúnyaǵa kózqarasınan baslaw lazım. Ne ushın? Óytkeni filosofiya dúnyaǵa kóz-qarastıń tiykarǵı

tariyxıy formalarıdan biri esaplanadı. Filosofiya haqqında sóz etiw – insannıń dúnyaǵa kóz-qarası, onıń aqılǵa muwapıq pikirlew qábileti haqqında, solay eken, onıń mánisi hám Jerde payda bolıw tariyxı haqqında sóz etiw demek. Bul jerde biz ele kem úyrenilgen quramalı mashqalalarǵa dus kelemiz, óytkeni insannıń kelip shıǵıw adamlar udayı juwabın tabıwǵa háreket etken ullı jumbaqlardıń biri esaplanadı. Biraq bilimniń bul tarawında shesheilmegen mashqalalar búgingi kúnde de kútá kóp. Atap aytqanda, insan ne ushın, qay jerden, qaysı sebeplerga kóre payda bolǵan degen sorawǵa anıq, ulıwmalıq tán alınǵan juwap elege shekem orın almaǵan. Tap sonday-aq, aqıl tek insanǵa tán be yaki onıń insan bolmısında orın alıwı ob`ektiv bolmıstıń bir bólegi, jeke qubılıs pa? degen soraw da ele óz juwabın tapqanı joq.

Solay eken, insaniyat tariyxı haqqındaǵı házirgi ilimiy túsinikler kózqarasınan ayırım máseleler orın alıp, olar tuwralı alımlar hám qánigeler málim bir toqtamǵa kelgen. Atap aytqanda, bay tariyxıy material, arxeologiya ilimi alǵan dáliliy maǵlıwmatlar, sonday-aq basqa pánlerdiń metodları menen alınǵan nátiyjeler (máselen, jınıslar, paydalı qazılmalar jasların anıqlaw hám t.b.) itibarǵa alıp, isenim menen insan planetamızda tiriwiliktiń evolyuciyalıq rawajlanıwı ónimi dep atap korsetiw múmkin. Házirge shekemgi bilimler ápiwayı miynet quralların jasaǵan adamsıman maqluqlardıń (lat. homo habilis – uqıplı adam) áyyemgi jasaw jerleri shama menen 3-5 mln jıl aldın bolǵan degen juwmaq shıǵarıw imkaniyatın beredi.

Arxeologiyalıq hám ilimiy maǵlıwmatlarǵa kóre, qáddin tik tutıp júretuǵın adamnıń jası shama menen 1,5 mln jıldı quraydı. Homo sapiens, yaǵnıy aqıllı adamlar tipi bar bolǵanı 40-60 mıń jıl aldın payda bolǵan. Qánigeler pikirinshe, insanda sana payda bolıp, sociallıq maqluq sıpatında úzil-kesil qálipleskennen beri onıń tiykarǵı qásiyetlerinde salmaqlı ózgerisler júz bergeni joq, yaǵnıy ol házirgi adamlardan derlik parıqlanbaydı.

Sananın payda bolıwı bolsa, ilimiy túsiniklerge muwapıq, insannıń tariyxıy rawajlanıwınıń adam miyi ósip baratırǵan miynet belsendiligi hám verbal (til arqalı) qarım-qatnasıq tásirinde kúta rawajlanıp, quramalı abstrakciyalardı túsinetuǵın dárejege jetken dáwiri menen baylanısadı. Solay etip, insan túsiniklerge táriyp beriw, pikir bildiriw hám pikir júrgiziw jolı menen ápiwayı, lekin sózdiń tolıq mánisinde aqılıy is alıp bara basladı.

Dúnyaǵa kóz-qaras hám onıń tariyxıy formaları

Dúnyaǵa kóz-qarastıń mánisi. Áyne usı dáwirden baslap insannıń bir qansha rawajlanǵan dúnyaǵa kóz-qarası qálipleskeni haqqında hám ulıwma toplanǵan bilimler, ámeliy kónlikpeler, júzege kelgen qádiriyatlar, ózi hám ózin qorshaǵan dúnya haqqındaǵı túsinikleri jıyıntıǵı sıpatındaǵı adamlar dúnyaǵa kózqarası tuwralı isenim menen sóz júrgiziw múmkin.

Turmıs tájiriybesi hám empirikalıq bilimler tiykarında qáliplesetuǵın dúnyaǵa kóz-qaras ápiwayı yaki empirikalıq dúnyaǵa kóz-qaras dep ataladı hám insannıń dúnya haqqındaǵı túsiniklerinin bóleklerge ajıratılmaǵan, sistemasız jıyıntıǵı sıpatında ámel qıladı. Ol hár qanday dúnyaǵa kóz-qarastıń negizi esaplanadı hám adamlarǵa kúndelik turmısı, iskerligine jol kórsetip, áhmiyetli regulyativ funkciyanı atqaradı.

Dúnyaǵa kóz-qaras – insannıń ózin qorshaǵan bolmısqa hám óz-ózine bolǵan múnásibetke baylanıslı jantasıwlar sisteması, sonday-aq adamlardıń usı jantasıwlar menen belgilangan turmıslıq idealları, itiqatları, biliw hám iskerlik principleri, qádiriyat hám orientirleri.

Bunday táriyplenetuǵın dúnyaǵa kóz-qaras tek insanǵa tán bolıp, bul onda qáliplesken sana hám racional iskerliktiń orın alǵanlıǵı menen baylanıslı bolıp tabıladı. Bunda insan tek ǵana túsinikler jaratıw hám pikir júrgiziw, juwmaqlar shıǵarıw qábiletini payda etedi, al bálkim tayar bilimnen jańa bilim alıw ushın paydalana baslaydı. İnsannıń bunday iskerligin, onıń dóretiwshilik belsendiligin sıpatlawshı aqıl adamzat hám jámiyet evolyuciyasın jedellestiriwdiń qúdiretli faktorına aynaladı hám aqıbetinde insandı haywannan ajıratıw imkaniyatın beriwshi belgi sıpatında ámel qıladı.

Dúnyaǵa kóz-qarasda sociallıq ortalıqtıń roli. Aqıl payda bolıwı menen insan ózin pikirlewshi janzat sıpatında ańlay baslaydı, onda óz «meni» hám ózgeler haqqında túsinigi qáliplesedi hám rawajlanadı. Usılayınsha ózin hám ózin qorshaǵan bolmıstı ańlaydı, ózi hám basqa adamlardı, ózi hám sırtkı ortalıqtı parıqlaydı, aldın ózine málim bolmaǵan dúnyanıń jańadan jańa qırların ańlay baslaydı. Bunday kózqaraslar insannıń ózi hám ózin qorshaǵan bolmıs haqqındaǵı túsinikleri jıyıntıǵı sıpatında qáliplesetuǵın dúnyaǵa kóz-qaras negizin quraydı. Bunda insan ózine maqul hám namaqul nárselerdi parıqlaydı, bahalar beredi, ústinlikler sistemasın jaratadı hám belgili bir maqsetlerge erisiwde tiyisli tárizde is kóredi.

Demek, dúnyaǵa kóz-qarasta biliw, qádiriyatlarǵa múnásibet hám minez-qulıqtı belgilew funkciyaları jámlesedi.

Dúnyaǵa kóz-qarastıń biliw funkciyası insanda qızıǵıwshılıqtı oyatıwshı barlıq sorawlardı, sonday-aq belgili bir jol menen tabıwshı juwaplardı óz iwine aladı. Biliw adamlardıń dúnyaǵa kóz-qarasın bayıtadı hám keńeytedi, ol jámiyettiń rawajlanıwına qarap jane de tereńirek hám mazmunına kóre bayıraq bolıp bara beredi.

Biraq dúnya júda ren-báreń bolıp, udayı ózgeris procesin basınan keshiredi, qanaatlanarlı juwaplarǵa iye bolmaǵan sorawlar bolsa, úzil-kesil juwap beriw múmkin bolǵan sorawlarǵaqaraǵanda kóbirek. Sol sebepli mashqalalarǵa salıstırmalı belgili bir tárizmde jantasatuǵın hár bir adamnın dúnyaǵa kóz-qarası, sorawları hám juwapları udayı shaxsiy ózine tánlik penen ajıralıp turadı hám hesh bolmasa usı sebepke kóre bosqa adamlardıń dúnyaǵa kóz-qarasına hesh qashan uqsamaǵan.

Dúnyaǵa kóz-qarastıń intellektual, emocional hám ruhıy tiykarlarınıń organikalıq baylanıslılıǵı hám olardın jámlesken halda hár bir insan ushın absolyut belgili, individual ózgeshelikler sıpatında ámel qılıw bolıp tabıladı.

İntellektual, emocional hám ruhıy tiykarlar erk penen uyǵınlıqta itiqatlar - adamlar belsendi qabul qılatuǵın, olardıń sana dárejesi hám turmıstaǵı baǵdarlarına say keletuǵın kóz-qaraslardı kóz-qaraslardı júzege keltiredi.

Dúnyaǵa kóz-qarastıń áhmiyetli elementi shubha bolıp, ol dúnyaǵa kózqarastı dogmatizm, yaǵnıy birjaqlama, kritikalıq bolmaǵan pikirlew, anaw yaki mınaw qaǵıydanı shák-shubhasız haqıyqat dep qabıl qılıwdan asıraydı.

Dogmatizmniń qarama-qarsısı skepticizm bolıp, bunda shubha absolyutlesedi,

pikirlewdiń tiykarǵı faktorına aynanadi, biliw hám bolmıstı qabıl etiwdiń bas principi sıpatında ámel qıladı.

Dúnyaǵa kóz-qarastıń dúzilisi dúnyanı seziw, dúnyanı qabıl etiw hám dúnyanı túsiniw kibi eń áhmiyetli elementlardan iborat.

Dúnyanı seziw – bul ózin qorshaǵan dúnyanı sezgilar járdeminde sezimlik qabıl etiw. Bunda tuyǵılar, keypiyat dúnyanı misli reńlerge boyaydı, onıń obrazın sub`ektiv, sap individual sezgilar orqalı aks ettiredi. Máselen, biytap adamga hádden tısqarı jarıq bolıp túyiliwi múmkin bolǵan nur, salamat adam ushın normal boladı; dal`tonik reńler gammasın kóriw qábileti normal bolǵan adamǵa qaraǵanda pútkilley basqasha qabıl etedi. Bunnan dúnyanı seziwdiń hár qıylı, atap aytqanda optimistlik, pessimistlik, tragediyalıq tipleri kelip shıǵadı.

Dúnyanı qabıllaw – bul átirap bolmıstı ideal obrazlarda elesletiw bolıp tabıladı. Dúnyanı qabıllaw durıs yaki nadurıs bolıwı, yaǵnıy bolmısqa sáykes kelmesligi múmkin. Bul jaǵdayda bolmıs nadurıs elesletiledi yaki illyuziyalar, suw perileri, albaslılıar, kentavrlar haqqındaǵı elesletiwlerge uqsas fantaziyalar payda boladı.

Dúnyanı túsiniw – insannıń hám onı qorshaǵan dúnyanıń mánisin anıqlaw, sonday-aq tábiyatda júz beriwshi waqıya hám processlerdiń óz-ara baylanısların túsiniwge qaratılǵan aqılıy-biliw iskerligi bolıp tabıladı.

Dúnyanı seziw hám qısman (elementar formalarda) dúnyanı qabıllaw tek insanǵa ǵana emes, al bálkim haywanlarǵa da tán bolsa, dúnyanı túsiniw bolsa tek adamlarǵa tán qásiyet, ózgeshelik bolıp tabıladı.

Dúnyaǵa kóz-qarastıń tariyxıy formaları. Túrli dáwirler biliwdi jáne de tereńlestirdi hám insannıń dúnyaǵa kóz-qarasın keńeytti. Usıǵan sáykes ráwishte ápiwayı (empirikalıq) dúnyaǵa kóz-qaras ta bayıp bardı, onıń negizinde ózin-ózi shólkemlestiriw nızamlarına muwapıq jáne de quramalıraq dúzilmeler áste-aqırın nızamlariga muwapıq qáliplesti hám bul aqırǵı nátiyjede dúnyaǵa kóz-qarastıń jeke formaları yaki, tariyxıy tiplerdi parıqlawǵa alıp keldi.

Mifologiyalıq dúnyaǵa kóz-qaras. «Mif» túsinigi grekshe mythos sózinen kelip shıqqan bolıp, ápsana, ráwiyat degen mánisti ańlatadı. Mif – bul túrli xalıqlardıń dúnyanıń kelip shıǵıwı, tábiyat qubılısları, fantastikalıq janzatlar, qudaylar hám qaharmanlardıń isleri haqqındaǵı túsiniklerdi ańlatıwshı belgili bir tárizde sistemaǵa salınǵan dúnyaǵa kóz-qaras bolıp tabıladı.

Mifte bilimler, diniy itiqatlar, mánawiy mádeniyattıń túrli elementleri, iskusstvo, sociallıq turmıs náwsheleri birlesken bolıp, usılayınsha alǵashqı adamlardıń dúnyaǵa kóz-qarası málim bir dárejede tártipke kelgen, olardıń dúnya haqqındaǵı kóz-qarasları bolsa belgili bir sistemaǵa salınǵan. Usı sistemaǵa salıwdıń áhmiyetli formaları epos, ertekler, ápsanalar, ráwiyatlar bolıp, mifler dáslep olar arqalı ańlatıladı. Usılayınsha toplanǵan bilimler hám tájiriybeniń keyingi áwladlarǵa

ótiwi de támiyinlenedi.

Mifolologiyalıq dúnyaǵa kóz-qarastıń ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, bul ápiwayı ráwiyat, biren-bir waqıya haqqındaǵı gúrriń emes, bálki awızeki «muqaddes» teksttiń arxaikalıq sanadaǵı waqıya-qubılıslarǵa, insanǵa hám ol jasap atırǵan dúnyaǵa tásir kórsetiwshi belgili bir bolmıs sıpatındaǵı sáwleleniwi bolıp tabıladı. Mif, insaniyat tariyxınıń alǵashqı basqıshlarında, adamlar minez-

qulqı hám óz-ara múnásibetlerin tártipke salıw funkciyasın orınlaǵan, óytkeni onda ádep-ikramlılıq kóz-qaraslar, insannıń bolmısqa estetikalıq múnásibeti óz ańlatılıwın tapqan. Mifologiyaǵa sol társe tán bolıp, onda hámme nárse bir, pútin, ajıralmas bolıp tabıladı; tábiyat nárseleri hám qubılısları insan menen áyne bir nızamlarǵa muwapıq jasaydı, insan menen bir qıylı sezgiler, qálewler, meyillerge iye boladı.

Solay etip, mif kimnińdur úydirmesi yaki «ótmish sarqıtı» emes, bálkim sonday bir ózine tán til bolıp, insan onıń járdeminde áyyemgi waqıtlardan-aq dúnyanı sıpatlaǵan, óziniń ósip baratırǵan pıtırańqı bilimlerin ulıwmalastırǵan, túsindirgen, klassifikaciyalaǵan hám belgili bir sistemaǵa salǵan.

Mifte ata, aqsaqal húkimi hám ornatılǵan dástúrler ásirese áhmiyetli rol` oynaydı. Ráwiyat hám onıń mazmunına baylanıslı bunday múnásibet negizinde itiqat, bolmıstı tikkeley, emocional qabıllaw jatadı. Mifologiyalıq dúnyaǵa kózqaras dúnyanı bir pútin túsiniw bolıp, onda shubhaǵa orın joq bolıp tabıladı.

Mifologiya (mifler jıyıntıǵı sıpatında) áyyemgi adamlar dúnyaǵa kóz-qarası menen ǵana organikalıq baylanıs emes. Ápiwayı sanada jasaytuǵın din, filosofiya, siyasat, iskusstvoda anıq-ráwshan yaki perdelengen kóriniste orın alǵan mifler búgingi kúnde de (kim ushındur kóbirek, kim ushındur kemirek dárejede) adamlar turmısı hám dóretiwshiliginde belsendi rol` oynap, hár qanday insan dúnyaǵa kózqarasınıń quram bólegi bolıp qalmaqta. Jámiyettiń informaciyalasıwı jedel pátlerde ósip baratırǵan shárayatlarda mif televidenie, radio, dáwirli baspasóz, házirgi saylaw texnologiyaları quralında bazıda sociallıq sana menen manipulyaciya qılıw, aldın ala belgilengen jámiyetshilik pikirin qáliplestiriw quralı sıpatında qollanılmaqta.

Diniy dúnyaǵa kóz-qaras. Dúnyaǵa kóz-qarastıń tariyxıy ekinshi forması din. (Din sózi arabshadan tárjimada itiqat, isenim, isenbek degen mánislerdi ańlatadı.) Mif kibi, din negizinde de itiqat, tuyǵılar hám emociyalar jatadı. Din náwsheleri «aqıllı adam» dúnyaǵa kóz-qarası qáliplesiwiniń dáslepki basqıshlarında, yaǵnıy shama menen 40-60 mıń jıl aldın payda bolǵan bolsa-da, ulıwma alǵanda ol dúnyaǵa kóz-qarastıń ǵárezsiz forması sıpatında keyinirek, atap aytqanda mif tásirinde insannıń abstrakt pikirlew qábileti sezilerli dárejede kúsheygen dáwirde júzege kelgen.

Diniy dúnyaǵa kóz-qaras adamlardıń ǵayrıtábiyiy nárseler (qudaylar, «joqarı aqıl», qandaydur absolyut hám t.b.)ǵa bolǵan itiqatına tiykarlanıwshı tiyisli minez-qulqı hám ózine tán háreketleri bolıp tabıladı. Eger mifologiyada dástúrge, ráwiyat qılıwshınıń, yaǵnıy aqsaqaldıń abıroyına itiqat kúshli bolsa, dinde ǵayrıápiwayı nárselerge itiqat birinshi orında turadı, joqarı kúshler atınan ráwiyat qılıwshı ruxaniyler abıroyı bolsa ekinshi dárejeli rol` oynaydı.

Qullası, din quramalı mánawiy dúzilis hám sociallıq-tariyxıy qubılıs bolıp, onda itiqat sózsiz tárizde birinshi orınǵa qoyıladı hám hámiyshe bilimnen ústin turadı.

Dinniń tiykarǵı funkciyaları. Mif penen salıstırǵanda, din funkciyaları quramalıraq bolıp tabıladı. Din funkciyaları arasında tómendegilerdi parıqlaw múmkin:

dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiriw funkciyası pútkil bolmıs qashan hám ne ushın payda bolǵan hám bunda ǵayrıápiwayı kúshtiń álemlik roli qanday kórinis tapqan degen sorawlarǵa juwap beredi;

kommunikativlik funkciyası qarım-qatnas hám shaxslarara baylanıslardıń belgili bir tipin támiyinleydi, jámiyettiń birlesiwi hám bir pútinligine kómeklesedi;

tártipke salıw funkciyası adamlar minez-qulqın tártipke salıwshı tiyisli ólshemler hám qaǵıydalardı belgileydi;

kompensatorlıq funkciyası jetispey atırǵan informaciya, dıqqat-itibar, ǵamxorlıq ornın toltıradı, ómirdiń mánisi, perspektivalar hám usı kibilerdiń joqlıǵın sezdirmeydi, yaǵnıy insannıń kúndelik turmısta qandırılmaǵan zárúrlikleriniń ornın toltıradı.

Diniy itiqatlardıń tariyxıy formaları. İnsaniyat tariyxında kóp sanlı túrliduman dinler málim. Atap aytqanda, mádeniyat hám bilimler dárejesi júdá pás bolǵan insan ózine qúdiretli, jat hám sırlı bolıp túyilgen tábiyattıń ayrıqsha kúshlerine qarsılıq kórsete almaǵan alǵashqı jámiyet dáwirinde dinniń bir qansha sada formaları: fetishizm, animizm, totemizm, magiya hám basqalar júzege kelgen.

Fetishizm anaw yaki mınaw predmetti sıyqırlı qásiyetlerge, adamlar turmısına tásir kórsetiw qábiletine iye dep esaplaydı. Bunday predmet ilahiylastırıladı, sıyınıw hám tabınıw ob`ektine aynaladı.

Animizm (lot. anima – jon) – tek ǵana adamlar emes, bálkim haywanlar, predmetler hám bolmıs qubılısların da jan, ruwx basqarıp turatuǵınlıǵına isenim.

Animizm kóz-qarasınan pútkil dúnya ruwxlı hám janlı.

Totemizm negizin belgili bir adamlar toparınıń totem, yaǵnıy sıyınıw ob`ekti sanalǵan ata-baba dep járiyalanatuǵın anaw yaki mınaw haywan, ósimlik, predmet penen ulıwmalıq kelip shıǵıwına bolǵan isenim quraydı, óytkeni totem usı jámáát yaki ruwdıń qúdiretli qáwenderi, qorǵawshısı esaplanadı, onı azıq-awqat hám usı kibiler menen támiyinleydi. (Hindistanda Xonuman maymılı, sıyır, Avstraliyada kenguru, túrli qáwimlerde anaw yaki mınaw ilahiy predmet )

Magiya (grek. mageia – sıyqırshılıq) da alǵashqı din formalarınan biri bolıp, onıń negizinde tábiyiy kúshler járdeminsiz sırlı tárizde, rituallar, ózine tán ámeller jıyıntıǵı menen nárseler, adamlar, haywanlar hám hátteki ǵayrıtábiyiy kúshler – ruwxlar, ins-jinsler hám sol kibilerge tásir kórsetiw múmkinligine bolǵan isenim.

Dinniń usı áyyemgi formaları keyingi diniy itiqatlar negizin quradı hám politezm (kópqudaylıq)ta da, monoteizm (jekequdaylıq)ta da anaw yaki mınaw dárejede óz sáwleleniwin taptı. Olar házirgi kúnde de qısman ǵárezsiz halda orın alǵan.

Shama menen 10 mıń jıl aldın, insan sharwashılıq hám jıynawshılıq penen shuǵıllanıp, otırıqshı turmıs keshiriwge ótkennen keyin, neoletikalıq revolyuciya júz berdi. Jámiyet rawajlanıwınıń áyne usı basqıshında politeizm júzege keldi, óytkeni miynettiń sociallıq bólistiriliwi, húkimranlıqqa boysınıw dúnyalıq múnásibetleri ruwxlar hám sánemlerge bolǵan isenimge emes, bálkim adamlar belgili bir at bergen qudaylarǵa bolǵan itiqatqa kóbirek sáykes kele basladı.

Keyingi dáwirlerde mámleketshiliktiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, áyyemgi ullı mádeniyatlardıń payda bolıwı, qul iyelewshilik múnásibetlerinng qáliplesiwi,

sáwlelendiriwshi, tábiyat, jámiyet hám oylawdıń eń ulıwmalıq nızamların ashıwshı hám táriyplewshi iskerlik bolıp tabıladı. Yaǵnıy bul dúnyaǵa hám insannıń ondaǵı ornına bolǵan kóz-qaraslardıń ulıwmalıq sisteması bolıp tabıladı.

Bunday kóz-qaraslar negizin sorawlar hám insannıń olarǵa juwap tabıw tilegi jatıwshı racional jol menen alınǵan bilimler jıyıntıǵı quraydı. Biraq biliw sonday bir tábiyatqa iye bolıp, bir sorawǵa juwap kóbinese basqa bir talay sorawlardı júzege keltiredi hám bazıda mashqalaǵa tek ǵana aydınlıq kirgizbesten, al bálkim onı jáne de shiyelenistirip, insannıń qızıǵıwshılıǵın arttıradı hám jańa izertlewlerge shaqıradı. Qullası, bul jerde dóretiwshilik, tınımsız izleniw, jańalıqqa umtılıw tuwralı sóz júrgiziledi.

Eger mifologiya hám dinde juwapqa itibar berilse, biliwdiń pútkil mazmunı onda jámlense, filosofiyada soraw, másele birinshi orında turadı. Ol durıs hám jaqsı táriyplengen bolsa, mashqalanıń mánisi anıq sáwlelenedi. Soraw, másele insandı dóretiwshilikke xoshametleydi, oǵan qanaatlandırarlı juwap alınıp, haqıyqattıń túbine jetkenlikke isenim payda bolmaǵansha insandı izleniwge shaqıra beredi. Bunda sorawdıń ózi, mashqalanıń qoyılıwı juwaptan kem áhmiyetke iye emes, bazıda onnan da áhmiyetlirek dep qaraladı.

Sonı da atap ótiw lazım, filosofiya, belgili bir nátiyjelerge, jetik táriyplerge, úzil-kesil juwmaqlarǵa umtılsa-da, lekin sonıń ózi menen sheklenbeydi. Filosofiyanı eń dáslep insan mádeniyatı tarawında júz berip atırǵan, , túrli qarama-qarsılıqlar hám óz-ara tásirler menen úzliksiz baylanıslı hám áyne payıtta ózge tarawlarǵa ótiw hám olarda gewdeleniw qábiletine iye bolǵan mánawiy process sıpatında túsiniw lazım.

Bundan juwmaq sol bolıp tabıladı, filosofiyalıq pikir júrgiziw soraw beriw, shubha qılıw, juwaplar izlew hám kúni keshe sheshilgen dep esaplanǵan, shákshubhasız bolıp túyilgen máselelerge qaytıw demek. Filosofiya ushın «baqıy», úzilkesil anıqlanǵan haqıyqatlar, «naqolay», «ilmekli» sorawlar yaki qadaǵan etilgen temalar joq. Filosofiya sorawlar beriw, nárseler hám qubılıslar mánisin ańlawǵa urınıw arqalı biliw sheńberin keńeytiwge háreket qıladı.

Qullası, filosofiya haqıyqat qanday bolsa, onı sonday ańlatıp kórsetiw, din bolsa – onıń rámziy, tımsalıy sáwleleniwi. Filosofiya tiykar hám mánis bolsa, din tımaol hám forma. Dialektikalıq pikirlew usılı jámiyettiń kem sanlı ayanları ushın kerek. Wáhiy jolındaǵı ańlatıw – xalıq massasınıń qabıllawı, tárbiyası hám tálimi ushın kerek

Filosofiyanıń tiykarǵı máseleleri

Filosofiyanıń predmeti. Endi «Filosofiya neni úyrenedi?», degen sorawdı beriwimiz múmkin. Filosofiyanıń predmeti - insanda biliwge qızıǵıwshılıq oyatatuǵın, mifologiya, din yaki ilim juwaplarınan qanaatlanbaǵan insannıń ózine málim bilimler hám tájiriybege, belgili bir itiqat, isenim hám intuiciyaǵa tayanǵan halda racional tiykarlanǵan juwaplar beriwge háreket qılatuǵın, sorawlar tuwdıratuǵın hár qanday ob`ektiv hám sub`ektiv bolmıs. Basqasha aytqanda, insan óz qızıǵıwshılıǵı ob`ekti haqqında belgili bir túsinik payda etiw maqsetinde soraw beriwge tiykar bolıwı múmkin bolǵan barlıq nárse filosofiyanıń predmeti bolıp tabıladı. Usı múnásibet penen anaw yaki mınaw adamnın

filosofiyalıq kóz-qarasları haqqında hám hátteki onıń filosofiyası tuwralı sóz júrgiziw absolyut orınlı boladı hám buǵan biz kúndelik turmıste tez-tez dus kelemiz.

Filosofiyalıq bilimniń dúzilisi. Filosofiya óz qáliplesiwi hám rawajlanıwınıń áyyemgi dáwirinde-aq, tábiyat, insan, jámiyet hám mánawiyattı, sonday-aq sebeplik baylanıslar, nızamlar hám usı kibilerdi biliw tarawında joqarı nátiyjelerge erisiwdi hám racionallıq kóz-qarasınan adamlardıń dúnya haqqındaǵı ulıwmalıq túsinigine aynaldı. Biraq álemniń sheksiz dárejede reń-báreńligi hám kópqırlılıǵı sebepli sol dáwirde-aq sinkretikalıq filosofiyalıq bilimler hám túsiniklerden ayırım bólimler ajıralıp shıǵa basladı, waqıttıń ótiwi menen rawajlanıp, bir qansha anıq formaǵa iye boldı hám jańa bilimler menen toltırıldı. Aqırǵa nátiyjede olar filosofiyalıq bilimniń dúzilisin (strukturasın) quradı.

Tómendegiler filosofiyalıq bilimniń áhmiyetli quram bólekleri:

-ontologiya – bar bolıw, bolmıs haqqındaǵı bilim;

-gnoseologiya (basqa bir terminologiyaga kóre – epistemologiya) – biliw teoriyası;

-sociallıq filosofiya – jámiyet haqqındaǵı táliymat;

-etika – moral` haqqındaǵı táliymat;

-aksiologiya - qádiriyatlar haqqındaǵı táliymat;

-filosofiyalıq antropologiya – insan haqqındaǵı táliymat hám basqalar. Filosofiyada kórip shıǵılǵan temalar menen bir qatarda sonday bilim tarawları

da bar, olar qalǵan barlıq bilim tarawlarına kirip baradı, olar menen uyǵınlasadı hám olardı toltıradı. Máselen, tábiyat, jámiyet, insan hám onıń ryoawında júz beriwshi háreket, rawajlanıw hám ózgerisler haqqındaǵı filosofiyalıq táliymat – dialektika áne sonday bilim tarawlarınan biri esaplanadı.

Ob`ektiv sebeplerge kóre filosofiyalıq bilimniń ayırım tarawları sezilerli dárejede rawajlandı hám waqıttıń ótiwi menen ǵárezsiz, óz aldına filosofiyalıq ilimlerge aynaldı. Bunday bilim tarawları qatarına, mısalı, insannıń biliwdi ámelge asırıw formaları, nızamları hám usılların úyrenetuǵın ilim - logikanı; mánawiyat hám ádep-ikramlılıq haqqındaǵı táliymat – etikanı; gózzallıq nızamlarına muwapıq dóretiwshiliktiń mánisi hám formaları haqqındaǵı ilim – estetikanı kirgiziw múmkin.

Usı mániste filosofiya tariyxı ilimi ayrıqsha dıqqatqa sazawar, óytkeni ol mánisine, itibarına kóre tek ǵana filosofiyalıq emes, al bálkim tariyxıy ilim esaplanadı. Áyne waqıtda ol filosofiyalıq bilim quramına da kiredi, óytkeni filosofiyalıq oydıń júzege keliwi, qáliplesiwi hám rawajlanıwın, filosofiyalıq ideyalar evolyuciyası hám ózgesheligin túrli filosoflar, baǵdarlar, aǵımlardıń táliymatlarında qanday sıpatlanǵanlıǵı kóz-qarasınan úyrenedi. Filosofiya tariyxı iliminde filosofiyalıq táliymatlardı sistemaǵa salıw hám klassifikaciyalawǵa, tekstler, tariyxıy sánelerdi analizlewge, dáliliy material, biografiyalıq maǵlıwmatlar jıynawǵa ayrıqsha itibar beriledi. Usı múnásibet penen dúnyaǵa kóz-qarastı keńeytiw hám tereńlestiriwge, óz filosofiyalıq jantasıwların jaratıwǵa qaratılǵan filosofiyanı úyreniw, onıń tariyxı, tiykarǵı wákilleri hám eń áhmiyetli filosofiyalıq shıǵarmaları menen álbette tanısıwdı kózde tutadı.

Filosofiyanıń tiykarǵı máseleleri. Filosofiyanı úyrenip atırǵan hár bir adamda filosofiyada qalǵan barlıq mashqalalarǵa qaraǵanda salıstırmalı ústinirek áhmiyetke

iye bolǵan, yaǵnıy áhmiyetlirek, tiykarǵı esaplanatuǵın máseleler, mashqalalar orın alǵanlıǵı yaki orın almaytuǵınlıǵına qızıǵıw erte me, kesh pe álbette júzege keledi. Bul tema tek ǵana baslawshı emes, al bálkim professional filosoflar ushın da dıqqatqa sazawar bolıp tabıladı. Olardıń arasında kimdur bul temaǵa salmaqlı itibar beredi, kimdur bolsa, kerisinshe, onı áhmiyetli dep esaplamaydı. Filosofiyanıń uzaq tariyxına ulıwmalıq názer taslasaq, álem hám insannıń kelip shıǵıwı, rawajlanıwı hám mánisine, sonday-aq, ómirdiń mánisi, insan biliwiniń tábiyatına tiyisli «baqıy» filosofiyalıq mashqalalar derlik barlıq filosofiyalıq táliymatlarda anaw yaki mınaw tárizdeorın alǵanlıǵının, túrli filosofiyalıq shıǵarmalarda, olar áyne kimge hám qaysı dáwirge tiyisliligine qaramastan. qısman yaki, kersinshe, hár tárepleme talqılanıwının gúwası bolamız.

Haqıyqatında da, sana, oylaw, ruwx, ideallıq hám olardıń materiya, tábiyat, bolmıs penen óz-ara qatnası máselelerine óz múnásibetin bildirmegen yaki, óz pikirleri hám juwmaqlarında shubha qılmaǵan filosoftı tabıw múshkil. Bul halat óz waqıtında alımlar tárepinen «filosofiyanıń tiykarǵı máselesi»n táriyplewge túrtki bergen bolıp bolıp, onda eki aspekt ayrıqsha ajıralıp turadı.

Birinshi aspekt materiallıq hám ideallıqtıń óz-ara qatnasına tiyisli. Soraw bılay qoyladı: «Materiya birlemshi me yaki ruwx (sana)ma?» yamasa, «Oylaw hám bolmıstıń qatnası máselesi pútkil, ásirese, eń jańa filosofiyanıń ullı tiykarǵı máselesi».

Ekinshi aspekt birinshi aspekt bilan organikalıq baylanısta bolıp, tómendegisha táriyplenedi: «Dúnyanı biliw múmkin be?» Basqasha aytqanda: «Biz haqıyqıy dúnya haqqındaǵı óz elesletiwlerimiz hám túsiniklerimizde bolmıstı durıs sáwlelendiriwge qabiletlimiz be?» Bul máselede materialistler hám idealistlerdin kóz-qarasları qayshılıq xarakterge iye bolıp tabıladı.

Materialistler hám idealistler. Anaw yaki mınaw filosoflar sorawdıń birinshi bólimine qanday juwap beriwine qarap, materialistler - dúnya ázelden materiallıq, sana bolsa bul materiyanıń ónimi, dep esaplawshılar hám idealistlar

– dúnyanıń negizinde materiyadan aldın payda bolǵan hám onı jaratıwshı ideal nárseler hám qubılıslar jatadı, degen pikirdi qorǵawshılarǵa ajıratıladı.

Bunda idealizmniń eki túri – ob`ektiv hám sub`ektiv idealizm parıqlanadı.

Ob`ektiv idealistler – qandayda bir namateriallıq hám insan sanasına baylanıslı bolmaǵan (yaǵnıy ob`ektiv orın alǵan) nárseler hám qubılıslardı ( Quday,dúnyalıq aqıl, ideya, ruwx hám sol kibiler) pútkil bolmıstıń tiykarı dep tan alınadı. Filosofiya tariyxında Platon, Áwlie Avgustin, Foma Akvinskiy, G.Gegel`, N.Berdyaev kibi oyshıllar ob`ektiv idealizm wákilleri bolıp tabıladı. Sub`ektiv idealizm - dúnya tak

ǵana individual (sub`ektiB) sana kóz-qarasınan qaralǵan halda túsindiriledi.

J.Berkli, D.Yum, İ.G.Fixte sub`ektiv idealizmniń jarqın wákilleri esaplanadı. Filosofiya tariyxında materialistik baǵdarlar hám aǵımlar da bir qansha. Atap

aytqanda, materiyani jaratıw hám joq qılıw múmkin emesligi haqqındaǵı pikirlerge alǵashqı filosoflardıń shıǵarmalarında-aq dus keliw múmkin. Usı sada materializm wákilleri: áyyemgi Qıtay filosofları – Lao czı, Yan Chju;

Áyyemgi hind filosofları – lokayata baǵdarı wákilleri;

Áyyemgi dáwirdiń ataqlı filosofları – Geraklit, Empedokl, Demokrit, Epikur hám basqalar.