Запісана ў в. Скепня Жлобінскага р-на

ад Воранавай Ніны Іванаўны, 1936 г.н.,

Студэнткай Бобрыкавай н. (2006 г.)

Папараць – красівы цвет. Мала, хто пабачыць яго, на гэта трэба шчасце мець. Цвіце яна ноччу. Папараць служыла ад усякага напасця, яе клалі за ікону. Няльзя было хваліцца, калі пабачыў кветку папараць і што яна ёсць у доме, бо гады ўсякія яе ўкрадаюць і не даюць, каб яна расла.

Быў случай, калі мужчына ўгледзіў кветку папараці і прынёс яе дамой і палажыў за ікону, а другому мужчыне расказаў пра папараць. А ён не паверыў. Тады мужчына гаварыць: “Я табе пакажу.” Палез за ікону, а гады пачулі пра кветку і выкралі яе.

Запісана ў в. Салтанаўка Жлобінскага р-на

ад Паўлюковай Валянціны Мікалаеўны, 1930 г.н.,

студэнткай Шышовай К. (2006 г.)

Шукаюць у лесе на Купалу. Трэба ісці ў 12 ночы ў лес. Калі знойдзеш папараць-цвет, будзеш панімаць рэч жывотных і пціц, будзеш шчаслівы. Калі ідзеш па цвет, то мо­жа пужаць розная нечысць. Трэба не аглядацца, а ісці прама, не баючыся.

Запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на

ад Кісель Вольгі Іванаўны, 1934 г.н.,

студэнткай Белька С. (2006 г.)

Раней верылі, што еслі знойдзеш папараць-кветку, то нада яе з сабой забраць, па­том пусціць з яе сок у руку і ліцо ўмыці етым сокам, тады ўсё знаць будзеш. На ча­ла­ве­ка якога паглядзіш, дык будзеш знаць, харошы ён ці плахі.

Запісана ў в. Вышамір Рэчыцкага р-на

ад Склімянок Таццяны Аляксееўны, 1933 г.н.,

Склімянка Івана Ісакавіча, 1929 г.н.,

студэнткай Строкінай А. (2004 г.)

Рабіна

З яе ягад таксама рабілі лякарствы розныя. Пасля таго, як хтосьці памер у хаце, то вешалі над парогам гольку рабіны, каб душа пакойніка ні вярнулася ў хату.

Запісана ў в. Мікітаўка Брагінскага р-на

ад Данчанка Васіліны Ціханаўны, 1944 г.н.,

студэнткай Данчанка К. (2000 г.)

Рабіна прыносіла ў дом шчасце. Жаніху і нявесце перад шлюбам лажылі па ве­тач­ке рабіны ў абутак. Гэта прыносіла шчасце, павагу і засцерагала ад ліха.

Запісана ў в. Цярэшкавічы Гомельскага р-на

ад Еўтушэнка Лізаветы Германаўны, 1914 г.н.,

студэнткай Драбышэўскай А. (2000 г.)

Раней, як я ведаю, рабіну садзілі бацькі каля хаты, калі ў іх нараджаліся дзяўчынкі або дзяўчынка, каб паказаць, што ў гэтым доме жыве дзяўчо.

Запісана ў в. Уборак Лоеўскага р-на

ад Жарынай Настассі Захараўны, 1920 г.н.,

студэнткай Васільцовай В.

Калі ў доме нараджалася дачка, то ў селішчы садзілі бярозу, а калі сын – клён.

Запісана ў в. Брынёў Петрыкаўскага р-на

ад Субат Фаіны Цімафееўны 1935 г.н.,

студэнткай Бараніч Я. (2006 г.)

Еслі на рабіні осенью багато рабіны, то восянь будзе дожджлівая і гнілая.

Запісана ў в. Вулька-2 Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл.

ад Якубовіч Аляксандры Іванаўны, 1936 г.н.,

студэнткай Верас Н. (2006 г.)

Яблыня

Гаворуць, што ў каждага чалавека ё сваё дзерава, якое яму памагае. Вот маё дзе­ра­ва – ета яблынька. Еслі ў мяне што баліць ці гора якое, дак я іду да яблынькі, аб­ды­му яе і папрашу памочы. І патом дзелаецца лягчэй.

Запісана ў в. Вышамір Рэчыцкага р-на

ад Склімянок Таццяны Аляксееўны, 1933 г.н.,

Склімянка Івана Ісакавіча, 1929 г.н.,

студэнткай Строкінай А. (2004 г.)

ЖЫВЁЛЫ, ПТУШКІ І НАСЯКОМЫЯ

Ў МІФАЛАГІЧНАЙ ТРАДЫЦЫІ БЕЛАРУСАЎ

У народнай заалогіі жывёлы выступаюць як “аб’ект міфалагізацыі і сім­ва­лі­за­цыі” (А. Гура). Сабака ў міфалагічнай традыцыі беларусаў надзелены ўласцівасцямі вар­таў­ні­ка чалавечага жытла. Паводле сведчанняў Сафіі Васільеўны Калядзенка, 1935 г.н., з в. Пірэвічы Жлобінскага р-на, “сабака – гэта чалавечы друг. Раней казалі, што ка­лі сабака ноччу лае – гэта ён адганяе нячыстую сілу”. “Сабака ў беларусаў надзяляўся здольнасцю прадбачыць лёс і прадказваць будучыню” [1, с. 421]. Па тым, як вые сабака, мер­ка­ва­лі аб лёсе чалавека, аб тых ці іншых падзеях у будучым: “А яшчэ сабака гавора пра няш­час­це. Калі ён вые ўніз – гэта смерць або да пажару” (запісана ў в. Пірэвічы Жло­бін­с­ка­га р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935 г.н.).

“У той жа час сабака з’яўляецца вартаўніком свету памерлых, што знаходзіць сваё шырокае адлюстраванне ў індаеўрапейскай міфалогіі. Узгадаем грэчаскага Кербера, ведыйскага Сараму, паляўнічага сабаку Індры, чые дзеці ахоўваюць шлях у царства Ямы. У адным з вышэйзгаданых беларускіх паданняў Бог дае двух сабак смерці для аховы разам чалавека і выраю” [1, с. 421]. Нашы продкі здаўна звязвалі сабаку са светам памерлых, таму і га­ва­ры­лі, што калі сабака “вые, скуліць і дзержа галаву ўверх – пажар, калі ўніз, на зямлю схі­нае галаву – да мярцвяка” (запісана ў в. Церуха Гомельскага р-на ад Мірановіч Ма­рыі Герасімаўны, 1935 г.н.).

З паводзінамі сабакі звязвалі і прагназаванне надвор’я: “Сабака скручваецца ка­ла­чом – холад, расцягваецца па зямлі – цяпло” (запісана ў в. Брынёў Петрыкаўскага р-на ад Субат Фаіны Цімафееўны, 1935 г.н.). Па асобных дзеяннях сабакі зімой і летам меркавалі аб тым, калі чакаць снеж­най зімы або дажджлівага лета: “Калі сабака зімой качаецца – будзе снег, а летам – дождж” (запісана ў в. Скепня Жлобінскага р-на ад Воранавай Анастасіі Рыгораўны, 1928 г.н.). У гэтай жа вёсцы з выццём сабакі ў бок месяца звязвалі няшчасце: “Калі са­ба­ка вые на луну – к няшчасцю” (запісана ў в. Скепня Жлобінскага р-на ад Воранавай Ні­ны Іванаўны, 1936 г.н.).

Міфалагізаваны вобраз сабакі сустракаецца ў паданнях, звязаных з па­ход­жан­нем чалавека. Вытокі народных вераванняў пра сабаку як надзейнага сябра чалавека ад­люс­т­ра­ва­ны ў былічках, запісаных на Гомельшчыне. У тэкстах многіх з іх даецца адказ на пытанне, “чаму мы ядзім сабачы і каціны хлеб”: “Ёсць выраз: мы ядзім сабачы і каціны хлеб…” (запісана ў в. Цярэшкавічы Го­ме­ль­с­ка­га р-на ад Еўтушэнка Лізаветы Германаўны, 1914 г.н.); “І вырашыў Бог аднажды сыс­ці да і паглядзець, як людзі адносяцца да хлеба. Вельмі расчараваны быў: не цанілі хлеб. Бог рашыў адпомсціць людзям. Абарваў ён зярняткі ад нізу да верху. Ат пры­бя­гае сабака і кажа: “Бажок, любы, памілуй гэтых глупцоў! Астаў ім хлеба хоць на вяр­ш­ках”. Зжаліўся Бог над сабакам. Пакінуў зерне на вярхушцы сцебля. А после ўсяго людзі вельмі ўдзячны былі свайму выратавальніку. З таго часу і стаў сабака лепшым сяб­рам чалавека” (запісана ў в. Бабоўка Жлобінскага р-на ад Аўраменка Ніны Дзміт­ры­еў­ны, 1930 г.н.); “Людзі любяць сабак патаму, што даўно, колісь, сабака вупросіў у Бо­га для чалавека хлеба. Усяго ж було богато, і людзі перэсталі шанаваць хлеб. Але ж са­ба­ка ўпросіў Бога, і той зміласцівіўся. Вы ж і самі бачыце, што з таго ўрэмя ча­ла­ве­ка последнім ковалкам дзеліцца з сабакою” (запісана ў в. Астрожанка Лельчыцкага р-на ад Багдановіч Ніны Міронаўны, 1935 г.н.); “Гэта калі сабака вые ў дварэ, то к па­жа­ру альбо к мерцвяку. Калі ён вые, скуліць і дзержа галаву ўверх – пажар, калі ўніз, на зям­лю схінае галаву – да мярцвяка. Сабака лічыўся часцей за ўсё вартаўніком свету па­мёр­лых” (запісана ў в. Церуха Гомельскага р-на ад Мірановіч Марыі Герасімаўны, 1935 г.н.); “Ек Господзь сотвореэв кота і собаку, дав ім по куску хліба, то сабака схва­тэв хліб і ўцёк далеко ў будку, а кот прыніс до чоловіка в хату, тому сабака до сій порэ на морозэ в будцэ, а кот завтрэ ў хатэ на горечіі пычі” (запісана ў в. Падстава Дра­гі­чын­с­ка­га р-на Брэсцкай вобласці ад Камінскай Алены Аляксандраўны, 1917 г.н.); “Ёсць выраз: мы ядзім сабачы і каціны хлеб. А пайшоў ён вось адкуль. Даўно калісь, ка­лі ў людзей было шмат хлеба, былі добрыя ўраджаі, людзі перасталі цаніць гэта. Яны ламалі каласы жыта, не жалеючы аб гэтым. І Бог разазліўся. Ён паслаў на зямлю за­су­ху. І ўсё пачало гінуць. Але сабака і кот пачалі прасіць Бога, штоб ён змілаваўся. І Бог паслухаў іх. З таго часу людзі пачалі любіць катоў і сабак” (запісана ў в. Ця­рэш­ка­ві­чы Гомельскага р-на ад Еўтушэнкі Лізаветы Германаўны, 1914 г.н.); “Обіжаць іх ня­мож­на, трэба всегда іх покорміць, бо воны вупросілі ў Бога хлеба. Раньше колос сос­то­яв із дванаццаці колосков. Бог зазлівса на чалавека і хацев забраць у яго хлеб, але са­ба­ка і кот началі прасіць: “Оставь жэ й нам”. І вот благадара коту і сабацы чоловек есць хлеб і гэто валікі грэх для чоловека, не покорміць собаку і кота” (запісана ў в. Ву­ль­ка-2 Лунінецкага р-на Брэсцкай вобласці ад Якубовіч Аляксандры Іванаўны, 1936 г.н.).

Прыведзеныя варыянты міфалагічных аповедаў пацвярджаюць факт устойлівасці бытавання ўяўленняў аб сувязі сабакі з Богам. Невыпадкова “палешукі раяць, “сеўшы за стол, першы кавалак даць сабаку, каб не забываць, праз чыю ласку жывём”. Беларусы захавалі і рэшткі культу сабакі ў традыцыі Стаўроўскіх дзядоў – памінак у гонар сабак волата-князя Бая/Боя, якіх клікалі Стаўры і Гаўры” [1, с. 421].

“Кот –свойская жывёла, якая надзяляецца ў народных уяўленнях дваякай сімволікай і рознымі дэманічнымі функцыямі і часта выступае ў пары з сабакам” [2, с. 637]. Кот у міфалагічных уяўленнях беларусаў лічыцца адной з самых шануемых жы­вёл: “Кот – ето вобшчэ адзін з самых уважаемых жывотных. Яго заўсёды шанавалі” (запісана ў в. Скароднае Ельскага р-на ад Патапенка Праскоўі Савельеўны, 1939 г.н.).

“Вельмі цяжка знайсці ката з цэлым хвастом. Заўсёды адцінаюць бо­ль­шую яго частку ці хоць бы толькі самы канец, верачы, што гэтакім чынам ад­ся­ка­юць галаву вужу, які знаходзіцца ў каціным хвасце” [3, с. 332]. У кнізе “Рэчыцкае Палессе” Ч. Пяткевіча прыведзены звесткі аб тым, што ў кан­цы кацінага хваста сядзіць “злосць” ці “нянавісць” да чалавека. Хто заб’е ката, на таго ча­ла­ве­ка і на яго сям’ю павінна напасці няшчасце, якое працягнецца 7 год, але малых ка­ця­нят­каў можна тапіць беспакарана, пакуль яшчэ сьляпыя” [3, с. 332].

Невыпадковай была і прысутнасць ката ў рытуалах засялення ў новую хату: “Адны казалі, што ката пускалі первого ў хату таго, шоб у хаце добрэ жылося, ні было па­жа­раў, сварак” (запісана ў в. Скароднае Ельскага р-на ад Патапенка Праскоўі Са­ве­ль­еў­ны, 1939 г.н.); “Калі засяляешся ў хату, нада ўпус­каць першага ката, бо ён чуствуе нечыстую сілу. І калі яна ёсць у доме, то кот уцячэ з ха­ты. Калі кот умываецца на пароге – будуць госці” (запісана ў в. Сякерычы Пет­ры­каў­с­ка­га р-на ад Кісель Ніны Адамаўны, 1932 г.н.). Цікавымі падаюцца тлумачэнні інфарматараў адносна ры­ту­а­лу першага ўваходу ў новую хату: “Другія казалі, шо як чалавек памірае, то его на том свеці первым устрачае кот, то ён доўжэн і на етом свеці первым увайсці ў хату” (запісана ў в. Скароднае Ельскага р-на ад Патапенка Праскоўі Савельеўны, 1939 г.н.)

Паводле народных уяўленняў, з аднаго боку, кот – сакральная істота, “святая”, з другога боку, у міфалагічных аповедах гаворыцца аб сувязі ката з нячыстай сілай: “Кошкі, на думку беларусаў, – нячыстыя, небяспечныя істоты. Асабліва трэба асцерагацца чорных кошак, бо ў іх жывуць ведзьмы, якія вінаватыя перад чортам” [4, с. 403]. Асцерагаліся, “калі кот чорны перабяжыць дарогу, то пло­ха будзе. Нада ўзяцца за што-небудзь краснае” (запісана ў в. Скерычы Пет­ры­каў­с­ка­га р-на ад Кісель Ніны Адамаўны, 1932 г.н.). “Шчытаюць, што каты святыя. Хто шчытае, што яны святыя, а хто – што яны ад нячыстай сілы. Калі кошка трох­ц­вет­ная, то яна лечыць чалавека, дапамагае. Каты якімсьці шляхам адчуваюць свайго гас­па­да­ра на адлегласці. І калі іх адвозяць далёка, то яны могуць вярнуцца за сотні кі­ла­мет­раў. Каты вельмі разумныя. Некаторыя каты любяць іграць у праткі” (запісана ў в. Во­са­ва Бабруйскага р-на Магілёўскай вобласці ад Дубовік Рыгора Канстанцінавіча, 1941 г.н.). У той жа час у народных вераваннях кот паўстае як увасабленне душы. “У Мазырскім раёне запісаны аповед пра смерць у выглядзе ката – “Коцік маленькій, а зямля пад ім стогне. Он нічого не сделал, обошел её, обогнал. А дома кажуць, Чухнарь помёр. Воблік ката набывалі хадзячыя нябожчыкі” [1, с. 248]. “Часта ў вобліку ката паўстаюць душы памерлых, у прыватнасці тых, хто выкупляе свае грахі, або памёршых не ўласнай смерцю (напр., дзяцей, забітых маці). Паводле паўднёва-славянскіх уяўленняў, нябожчык, праз якога пераскочыў кот, становіцца вампірам. Паводле розных славянскіх павер’яў, сам вампір таксама прымае воблік ката, іншы раз белага, з вачамі, якія свецяцца” [2, с. 638]. У зімовым каляндарна-абрадавым фальклоры беларусаў важнае месца адводзіцца шлюбным гульням, адна з якіх вядома пад назвай “ката пекчы”, шматлікія запісы якой былі зроблены ў розных раёнах Гомельскай вобласці. Адзначым, што “ў сярэдзіне ХХст. на Міншчыне і Вілейшчыне яшчэ была распаўсюджана абрадавая гульня пад назвай “пячы ката”, якую можна лічыць рэліктам колішняга ахвярапрынашэння кату. Гульня палягала ў тым, што пяклі з цеста крэндзель ці каравай у выглядзе ката і падвешвалі яго да столі ў хаце. Кот раскачваўся над столлю, а ўдзельнікі гульні лавілі яго. Патом ката разразалі і дзялілі паміж сабою. Кожны з’ядаў сваю долю” [1, c. 249].

Мядзведзь адносіцца да ліку найбольш сакралізаваных жывёл у міфалогіі. “Паўсюдна ва ўсходніх славян верылі, што раней мядзведзь быў чалавекам: бо ён, як людзі, харчуецца хлебам і любіць гарэлку, у яго няма хваста, як у іншых звяроў, ён ходзіць на задніх лапах і можа скакаць” [5, с. 265]. “У іншых легендах апавядаецца аб тым, што Бог у пакаранне за грахі ператварыў людзей у мядзведзяў. У Архангельскай губерні гэта ператварэнне звязвалася з карай за забойства сынам сваіх бацькоў. Згодна з некаторымі легендарнымі сюжэтамі, у мядзведзяў былі ператвораны жыхары вёскі, якія не пусцілі пераначаваць вандроўніка, гэта значыць, парушылі прадпісаныя традыцыяй нормы паводзін. Ва ўкраінцаў і беларусаў таксама бытавалі легенды аб ператварэнні ў мядзведзяў злосных людзей” [5, с. 264-265]. Ад­ным з распаўсюджаных матываў у фальклоры і міфалогіі беларусаў з’яўляецца “матыў пра паходжанне мядзведзя ад чалавека, які, пераапрануўшыся ў кажух поўсцю вон­кі, спрабаваў напалохаць Бога. Гэтаксама ў мядзведзя ператвараецца сквапны ба­быль, які захацеў, каб чароўная ліпа зрабіла яго самім Богам (казка “Жадны бабыль”), або гультай, які, лянуючыся сам шукаць лясных пчол, выдзіраў чужых. Такім чынам, пе­рат­ва­рэн­не чалавека ў мядзведзя выразна звязваецца з суперніцтвам з Богам” [6, с. 333-334]. Іншы раз “у міфапаэтычных тэкстах вобраз мядзведзя часта выступае, як сімвал жаніха” [5, с. 269]. Паводле народных ве­ра­ван­няў, прыгожы хлопец, які быў лянівым і сквапным, быў ператвораны ў мядз­ведзя: “Раней у адной дзярэўні жыў красівы хлопец. Многа дзевак яго любіла. А ён лю­біў толькі самога сябе. Усё глядзеўся ў зеркала. Так вот, ён быў страшна лянівы і па дому ніколі не памагаў. Пойдзе ў лес, ляжа на зялёную траву, так і спіць цэлы дзень.

Аднаго разу падышоў да яго ў лесе старчык і папрасіў хлеба. А хлопец не даў. А то быў калдун лясны. Ён рассердзіўся і праўраціў яго ў мядзведзя” (запісана ў в. Ігаў­ка Добрушскага р-на ад Макаравай Матроны, 1921 г.н.). Ч. Пяткевіч у кнізе “Рэчыцкае Палессе” прыводзіць тэкст легенды, паводле якой сцвярджалася, што мядзведзь мае чалавечага продка: “Падабенства слядоў мядзведзя да чалавечых і здольнасць звера хадзіць на дзвюх лапах, а таксама насіць вялікія кавалкі дрэва і тым больш – яго ўмеласць абараняцца на паляванні ад сабак з дапамогай адламанае галіны сцвердзілі палешука ў перакананні, што мядзведзь паходзіць ад чалавека … Спадзяваючыся, што мо скора Бог надыйдзе, напрануўся кажухом воўнаю наверх да стаў ракам за хвояю, да як толькі Бог прыблізіўся, то ён давай не то мармытаць да раўці, а тагды Бог кажа:

– З сягоняшняго дня ты ўжо суздром мядзьведзь; мармачы сабе, сколькі хочаш, і раві, покуль сьвет кончыцца: лазь па дзеравах да дзяры чужыя пчолы, а плеці табе не трэба. Бо когці маеш добрыя, толькі гарэлкі не дастанеш, хоць на яе будзеш маць вялікую аскому.

І спраўдзілася: мядзьведзь мармыча, раве, дзярэ пчолы і вельмі падкі на гарэлку” [3, с. 336-337].

У. Васілевіч у кнізе “Зямля стаіць пасярод свету… Беларускія народныя прыкметы і павер’і” прыводзіць запісаны Д. Булгакоўскім міфалагічны аповед, цэнтральным у якім з’яўляецца матыў ператварэння чалавека ў мядзведзя па той прычыне, што апошні напалохаў Хрыста: “Калі хадзіў Хрыстос па зямлі, то адзін чалавек хацеў напалохаць яго: вывернуўшы кажух поўсцю наверх, апрануў на сябе і пайшоў на карачках насустрач Хрысту. Хрыстос пазнаў, што гэта чалавек, пазнаў і намеры яго, што ён хоча напалохаць яго, і таму сказаў яму: “Ну, хадзі так заўсёды – векі вечныя”. Вывернуты кажух і прырос да цела ў чалавека. А што гэта праўда, то кажуць: “У мядзведзя лапы, як чалавечы рукі” [4, с. 99].

Сярод версій паходжання мядзведзя вылучаецца і тая, якая звязана з тым, што “гэта чалавек, які ператвораны Богам за тое, што не ведаў меры сваёй сілы і ўсё ва­ро­чаў” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Кісель Вольгі Іванаўны, 1934 г.н.). “Паводле іншых легендаў, Бог ператварыў у мядзведзя чалавека, які забіў сваіх бацькоў; або не пусціў пераначаваць падарожніка; або захацеў мець такую ўладу над людзьмі, якая б унушала усім страх і трапятанне; або мельніка, які абвешваў людзей фальшывай меркай; або жаніха, які пакрыўдзіў на вяселлі госця” [7, с. 107]. Як бачым, найбольш распаўсюджаныя матывы, звязаныя з паходжаннем мядзведзя ў былічках, наступныя: чалавек быў ператвораны ў мядзведзя за імкненне напалохаць Бога, за ляноту і сквапнасць, за праявы вялікай фізічнай сілы, за любоў да музыкі і скокаў, калі сам Бог іграў на скрыпцы, за нежаданне самому клапаціцца пра сваё харчаванне і інш. У прыватнасці апошні матыў (“збіранне чужога мёду”) адлюстраваны ў былічцы, запісанай у г.п. Па­ры­чы Светлагорскага р-на: “Людзі той мёд збіралі, а калі адшуквалі тое дрэва, дзе пчо­лы вяліся, дык мецілі яго, абвязвалі анучай ці чым. У калдуна дрэва было па­ме­ча­на. Мужык той сам нічога не шукаў і выдраў мёд з дрэва калдуна. Той, убачыўшы, на­рок яму заўсёды мёд драць і абярнуў яго ў мядзведзя” (запісана ад Скуднай Тамары Ні­лаў­ны, 1926 г.н.). Мараль прыведзеных варыянтаў міфалагічных аповедаў заключаецца ў асуд­жэн­ні тых, хто прысвойвае сабе вынікі працы іншых: “Не трэба чужых чапаць!” (запісана ў г.п. Парычы Светлагорскага р-на ад Скуднай Тамары Нілаўны, 1926 г.н.). Адзначым, што мядзведзь, паводле народных павер’яў, ніколі не прымае воблік нячыстай сілы, бо ён “ва ўсходніх славян лічыцца жывёлай чыстай, якая паходзіць “ад Бога”” [7, с. 107]. “Акрамя таго, як вядома на шырокім сусветным матэрыяле, мядзведзь у міфалагічных уяўленнях і рытуалах можа выступаць, як божышча (у прыватнасці, якое памірае і ўваскрасае), культурны герой, заснавальнік традыцыі, продак, родапачынальнік, татэм, дух ахоўнік, дух выздараўлення, элемент астральнага кода, увасабленне душы, звярыны двайнік чалавека, пярэварацень” [1, с. 321].

Конь у традыцыях славян – адна з найбольш міфалагізаваных жывёл, якую лі­чы­лі сакральнай. “Конь – атрыбут вышэйшых язычніцкіх багоў (хрысціянскіх святых) і адначасова хтанічная істота, звязаная з культам урадлівасці і смерцю, замагільным све­там, праваднік “на той свет”” [8, с. 228]. Паводле ўяўленняў беларусаў, міфалагізаваны вобраз каня мае станоўчую сімволіку, з’яўляецца “святой жывёлай”, якая згодна з воляй Бога павінна дапамагаць чалавеку: “Конь – гэта святая жывёла. Бог даў каня ча­ла­ве­ку ў дапамогу, каб яму лягчэй было работаць” (запісана ў в. Іванаўка Го­ме­ль­с­ка­га р-на ад Платонавай Алесі Міхайлаўны, 1928 г.н.).

Міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з канём, маюць амбівалентны характар. З аднаго боку, гэта сакральная істота, звязаная адначасова з культам урадлівасці, смерцю і пахавальным культам. “Адсюль – роля каня (і звязаных з ім абрадавых персанажаў пры пераапрананні і г.д.) у каляндарных і сямейных абрадах (перш за ўсё – у вяселлі), варожбах і інш” [2, с. 590]. З другога боку, паводле мясцовых павер’яў жыхароў Брэстчыны, конь з’яўляецца чортавай жывёлай: “Перад распяціем Ісуса Хрыста сха­ва­лэ ў сіно ў хляві, а як прыйшлэ шукатэ, то ўся скотына стояла смірно, ні по­да­ва­ла знака, шо ў хліві е, а конь ўзяв і розгрыб лапамэ сіно і выдав, тому ў скотыны роз­де­ль­ны копыт, а ў коня – суцэльны, і конь счытаіцца чортавэм жівотным, тому на ёму всю жізнь робяць і він всегда в потовэ і мухах” (запісана ў в. Падстава Драгічынскага р-на Брэсцкай вобласці ад Камінскай Алены Аляксандраўны, 1917 г.н.).

У некаторых тэкстах міфалагічных аповедаў, запісаных на тэрыторыі Расіі, гаворыцца аб тым, што конь быў створаны па загаду Бога менавіта з “чорта”: “Когда Бог выгнал Адама из рая, тому пришлось самому пахать землю. Засеял Адам поле, сам впрягся в борону и пошёл боронить. Тяжело ему борону тащить по полю, а тут еще чёрт уселся сзади на борону и смеется. Увидел все это Господь и говорит ангелу:

• Видишь черта, который сидит на бороне у Адама? Пойди и сделай из него для Адама коня.

Ангел спустился с неба, накинул на черта узду и превратил его в коня. И сказал тогда ангел Адаму:

• Распрягайся, человек, и запрягай коня. Бог дает тебе скотину”. [7, с. 106].

У народных пераказах евангельскіх паданняў аб нараджэнні Хрыста конь паўстае, як праклятая жывёла: “Когда Христос родился в хлеве, где были конь и вол, его положили в ясли с сеном. Вол не только не тронул ни клочка сена, но и, согревал Богородицу своим дыханием. Конь же ел не переставая и вытянул из яслей все сено. Тогда Богородица сказала: “Ты, вол, всегда будешь сытым у Бога, а ты, конь, всегда будешь голодным, сколько бы ни ел” [7, с. 106-107].

“У адпаведнасці з дваякай прыродай каня-медыятара амбівалентнымі ўласцівасцямі надзяляецца конскі чэрап у рытуале: параўн. палескі рытуал спальвання на купальскім кастры чэрапа каня, як увасаблення “ведзьмы”, смерці… і агульнаславянскае выкарыстанне конскага чэрапа ў якасці абярэга, жывёлы, пчол, агарода” [2, с. 591]. Адзначым, што ў павер’ях беларусаў такая з’ява, як бачыць каня ў сне, мае ў асноўным негатыўнае значэнне, нават у гэтым выпадку не прымаецца да ўвагі і колер яго масці: “Бачыць у сне чор­на­га каня – нехарашо, к пакойніку. Калі сасніш, што на чорным кані едзеш – к смер­ці, на белым – к хваробе” (запісана на Віцебшчыне Шумілінскі р-н запісана У. Ва­сі­ле­ві­чам); “Белага каня прысніш – да гроба, чырвонага – да хваробы” (запісана на Ма­гі­лёў­ш­чы­не, Глускі р-н). Паводле народных вераванняў, “калі ў каня каля шыі падвоена месца, то такога каня нада пра­даць, бо калі ў цябе здохне, то больш вадзіцца не будуць” (запісана ў в. Уза Буда-Ка­ша­лёў­с­ка­га р-на). “Сярод касмалагічных вобразаў беларускай міфалогіі перш за ўсё трэба адзначыць сувязь каня з сонечным Богам Ярылам, апісанні вясновых абрадаў ушанавання якога былі зроблены ў ХIХ ст. П. Шпілеўскім. Апранутую ва ўсё белае дзяўчыну 10 траўня (н. ст.) саджалі на белага каня, які быў прывязаны да слупа, і спявалі песні ў гонар Ярылы. Гэткае супастаўленне Бога Сонца і каня з’яўляецца агульнаіндаеўрапейскай міфалагічнай асаблівасцю” [1, с. 245-246].

“Каза, казёл – у народных уяўленнях і абрадах, звязаных з прадуцыравальнай магіяй, – сімвал і стымулятар урадлівасці. У той жа час лічыцца нячыстай жывёлай, якая мае дэманічную прыроду; выступае як іпастась нячыстай сілы і адначасова, як абярэг ад яе” [2, с. 522]. Шмат прыкмет, павер’яў і былічак звязана з міфалагічным вобразам казы, іс­то­ты, для якой, паводле вераванняў, характэрны апатрапеічная і прадуцыравальная фун­к­цыі. “На вобраз казы ў беларускім фальклоры наклаліся дзве традыцыі: язычніцкая і хрысціянская. У першай каза сімвалізавала сямейны лад, дабрабыт і ўрадлівасць (“Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць”). Паводле другой, каза – стварэнне чорта, жывёліна, што цесна звязана з нячыстай сілай” [1, с. 209]. Гэты тэзіс знаходзіць пацвярджэнне ў шматлікіх мясцовых павер’ях: “Каза таксама мае дачыненне да чорта. З казой звязана шмат абрадаў: Каляды, вя­сел­ле” (запісана ў в. Леніна Добрушскага р-на ад Скупой Лідзіі Сямёнаўны, 1930 г.н.); “Бог стварыў усё. І ўсё было жывое. А чорт знайшоў казу без духу. Спрабаваў яе ажы­віць, але з гэтага нічога не выйшла. А Бог узяў яе ды ажывіў. Вось і падобна каза да чор­та і рагамі, і вачыма, і барадой” (запісана ў в. Лахва Лунінецкага р-на Брэсцкай воб­лас­ці ад Канапацкай Наталлі Сцяпанаўны, 1935 г.н.); “Чорная каза – гэта тожэ пла­хое жывотнае. Калі ўжо каза ёсць, жыве ў гаспадара, то будзе неблагапрыятнасць ней­кая” (запісана ў в. Церуха Гомельскага р-на ад Мірановіч Марыі Герасімаўны, 1935 г.н.); “Здзелаў Бог многа жывёл красівых і добрых. Убачыў гэта чорт і тожа захацеў сваю жывёлу здзелаць. Але не атрымлівалася ў яго нічога. Таму раззлаваўся ён і кінуў сваю работу. А каза і да гэтага часу напамінае чорта сваімі рагамі” (запісана ў в. Іва­наў­ка Гомельскага р-на ад Платонавай Алесі Міхайлаўны, 1928 г.н.).

Да ліку сакральных птушак у беларускай міфалогіі адносіцца бусел. “Бусел, бацян, буська, шырока прадстаўлены ў беларускай міфалогіі, паводле якой гэта чалавек ці анёл, пакараны Богам за цікаўнасць: даручаную яму торбу ці гаршчок з сабранымі там нячыстымі жывёлінамі-гадамі ён павінен быў кінуць, не развязваючы, у прадонне, ды не стрымаўся, развязаў паглядзець, ды выпусціў усіх тых жывёлак на зямлю. Ператвораны ў птушку, цяпер ён мусіць лавіць усё тое, што некалі выпусціў ачышчаць зямлю” [ 1, с. 56].

Семантыка воб­ра­за гэтай птушкі вынікае з народных вераванняў, звязаных з яе прылётам і мес­цам жыхарства, будаўніцтвам гнязда, шматлікімі дзеяннямі. У тым, што бусел для бе­ла­ру­саў – святая птушка, можна пераканацца, калі звярнуцца да сцвярджэння С.В. Ка­лядзен­ка, 1935 г.н., з в. Пірэвічы Жлобінскага р-на: “Бусел – святая істота. Хто ўб’е яго – саграшыць”. Агульнапрынятым у беларускай міфалагічнай традыцыі з’яўляецца мер­ка­ван­не аб тым, што з гняздом бусла звязана шчасце чалавека: “Усягда гаварылі, гдзе гняздо бусла, там шчасце будзе”. Як адзначыла Л.М. Маскалёва, 1939 г.н., з г. Бабруйск Магілёўскай вобл., бусел – “сімвал шчасця. Яго нельга крыўдзіць”. Шчасце, паводле народных вераванняў, на­ват звязвалі з магчымасцю ўбачыць бусла: “Убачыш бусла – шчасце табе будзе вя­лі­кае, год будзе добры, ураджайны”.

Па некаторых дзеяннях бусла імкнуліся прадказаць, якім будзе год: “Еслі бусел выкіне з гнязда яйцо – будзе ўраджайны год, а калі пцянца – га­лод­ны” (запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Cафіі Васільеўны, 1935 г.н.). “У некаторых месцах Украіны лічуць, што бусел – гэта чалавек, пакараны за тое, што ў нядзелю араў поле, і цяпер наканавана яму хадзіць за плугам. У Беларусі мяркуюць, што бусел – гэта чалавек, які карміў сваіх работнікаў жабамі. … Беларусы і ўкраінцы прыпісваюць буслу многія чалавечыя рысы” [7, с. 120]. У рускай міфалагічнай традыцыі таксама шырока распаўсюджанымі з’яўляюцца легенды, у якіх гаворыцца аб паходжанні бусла ад чалавека: “Когда черт выстругал из дерева волка, Бог собрал все стружки и щепки, сложил в мешок и завязал крепко-накрепко. Дал он мешок этот одному человеку (иногда говорят, что Адаму. – Авт.) и велел: “Брось мешок в глубокое море, только смотри, внутрь не заглядывай!” Человека же разобрало любопытство, и он решил заглянуть в мешок. Но только он ослабил веревку, как наружу полезли змеи, жабы, насекомые и прочая нечисть. Бог разгневался, в наказание превратил этого человека в аиста и велел до конца века собирать выползших из мешка тварей. Вот и ходит аист по лугам и болотам, ищет змей и лягушек. А чёрные перья на хвосте аиста оттого появились, что Бог за провинность отхлестал аиста по заду хворостиной или, ещё говорят, толкнул его в грязь” [7, с. 119].

Паводле ўяўленняў В.П. Балянковай, 1927 г.н., з в. Скепня Жлобінскага р-на, “бусел – птушка ад Бога. Бог прыслаў яе к людзям, бо яна прыносіць шчасце, любоў і даб­ро”. Перакананы ў тым, што бусел – “божая пціца”, і жыхары в. Сякерычы Пет­ры­каў­с­ка­га р-на. Боскасць гэтай птушкі звязваюць найперш з тым, што бусел “памагае ім, аберагае, як той Бог, тожа аберагае людзей” (запісана ад Багачовай Веры Паў­лаў­ны, 1922 г.н.). Чалавек быў ператвораны Богам ў бусла ў пакаранне за спробу яго напалохаць: “Бусел то быў калісьці чалавек і называўся Войтак, але як Бог па свеце хадзіў, то ён улез пад мост і хацеў пастрашыць Бога, но і Бог за тое разгневаўся на яго, так перакінуў яго ў бусла і кажа: “Каб ты да канца свету з жабамі жыў!” І на знак таго, што ён быў чалавек, то палова белага, а за тое, што саграшыў, палова чорнага” [4, с. 111].

Забарону шкодзіць гэтай птушцы звязвалі ў народзе з тым, што буслы “могуць скі­нуць галавешку на хату ці пуню – і згарыць усё гарам” (запісана ў в. Краснаўка Свет­ла­гор­с­ка­га р-на ад Паўлаўцовай Людмілы Уладзіміраўны, 1950 г.н.).

Убачыць бусла ў палёце – гэта значыць, сімвалічна быць здаровым: “Калі пер­шы раз вясною ўбачыш бусла, які ляціць, то будзеш увесь год здаровы, а калі стаіць – хво­ры” (запісана ў в. Брынёў Петрыкаўскага р-на ад Субат Фаіны Цімафееўны, 1935 г.н.); “По буську можна прыкмячаць, будзеш у гэтом году болець ці не. Ек угледзіш раз, што вон ляціць – добрэ, ня будзеш балець. Стоіць або ходзіць по зямле – плохо, будзеш болець, особенно ногі” (запісана ў в. Вулька-2 Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. ад Якубовіч Аляксандры Іванаўны, 1936 г.н.).

З дзеяннямі бусла звязвалі і прадказанні надвор’я: “Яшчэ ў буська путалі па­го­ду, казалі: “Бусько, бусько, кінь колоду на дождж ці на погоду. І глядзелі. Еслі вон ля­ціць і махае крыламі, будзе дождж, а еслі не махае, будзе погода” (запісана ў в. Ву­ль­ка-2 Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. ад Якубовіч Аляксандры Іванаўны, 1936 г.н.). “Разуменне бусла як апекуна і распарадчыка ўраджаем і дабрабытам, як істоты, што “прыносіць” дзяцей, сцвярджае натуральнасць яго знаходжання сярод гурту ка­ля­доў­ш­чы­каў” [6, с. 52-53]. Невыпадкова важнай зааморфнай маскай у абрадзе калядавання ў некаторых мясцовасцях Гомельшчыны была маска бусла.

Варона, “паводле народнай класіфікацыі, належыць да “нячыстых”, не­ша­на­ва­ных і несцеражоных птушак” [6, с. 69]. Паводле народных уяўленняў, варона – “небажэственная пціца” (запісана ў в. Гарывада Рэчыцкага р-на ад Грабцэвіч Раісы Уль­я­наў­ны, 1937 г.н.). Карканне вароны прагназавала хваробу, дождж, смерць: “Варона каркае і лётае каля дома – на смерць” (запісана ў в. Шырокае Буда-Ка­ша­лёў­с­ка­га р-на ад Цітовай Надзеі Васільеўны, 1939 г.н.); “Варона каркае на дождж” (запісана ў в. Шырокае Буда-Кашалёўскага р-на ад Душкевіч Любові Іванаўны, 1936 г.н.); “Варона каркае на дождж і на хваробу” (запісана ў в. Шырокае Буда-Ка­ша­лёў­с­ка­га р-на ад Балобан Евы Рыгораўны, 1929 г.н.). “Воран і варона, па народных уяўленнях, – нячыстыя птушкі, праклятыя Богам. Згодна з адной з версій народнай легенды, вароны з’явіліся са стружак і шчэпак, што засталіся ад ваўка, якога выстругаў д’ябал. Воран чорны, таму што ён быў створаны д’яблам або з’яўляецца адным з увасабленняў нячыстай сілы” [7, с. 109]. Варону лічылі “цёмнай пціцай, пціцай няшчасця, смерці” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Мышкавец Ганны Кузьмінічны, 1926 г.н.). “Хтанічная сімволіка ворана прадстаўлена ў раннім арабскім сведчанні ал-Масудзі…, які апісвае славянскага ідала ў выглядзе старога з посахам – стары выцягвае посахам з магіл рэшткі памерлых, пад левай нагой яго змешчаны адлюстраванні ворана і іншых чорных птушак, пад правай – мураўёў. У паўночнарускіх пахавальных галашэннях смерць залятае ў акно чорным воранам. Ён прадчувае і прадказвае хуткую смерць” [9, с. 436]. У не­ка­то­рых мясцовасцях, паводле сведчанняў інфарматараў, варона сваім карканнем “предвешчае бяду, мо, які пажар, кражу, ну, штосьці нядобрае” (запісана ў в. Га­ры­ва­да Рэчыцкага р-на ад Грабцэвіч Раісы Ульянаўны, 1937 г.н.). Асцерагаліся, калі варона пры­ля­та­ла на падвор’е. Лічылася, што ў такім выпадку трэба чакаць дрэнных навін.

“Зязюля, птушка з роду Cuculus, незвычайнасць біялогіі якой (не робіць гнязда, не высіджавае яйкі, не корміць птушанят, трымаецца самотна, скрытна, гучна кукуе, у па­лё­це нагадвае ястраба ды інш.) спарадзіла шмат паданняў, якія міфалагічным спо­са­бам тлумачылі ўсе гэтыя асаблівасці яе незвычайным паходжаннем” [6, с. 199]. Пры­ведзе­ны тэзіс пацвярджаецца звесткамі, запісанымі ад Марыі Герасімаўны Мірановіч, 1935 г.н., з в. Церуха Гомельскага р-на: “Зязюля – страшная пташка: гнязда не ўе, яйца не высіжвае, птушанят кідае і дажа з сваімі зязюлятамі не злучаецца”.

Ад характару кукавання зязюлі залежаць многія з’явы, напрыклад, моцны мароз звяз­ва­лі з тым, што “кукушка кукуе на сухім дрэві” (запісана ў в. Брынёў Пет­ры­каў­с­ка­га р-на ад Субат Фаіны Цімафееўны, 1935 г.н.). Пры ўмове, калі ў чалавека, па­чуў­ша­га першы раз кукаванне зязюлі, ёсць у кішэні грошы, значыць, яны будуць увесь год: “Мне ў дзетстве дзед казаў, што еслі пачуеш кукаванне зязюлі ўпершыню і з гра­ша­мі будзеш, то будзеш імець іх цэлы год. Ну, і наабарот” (запісана ў в. Церуха Го­ме­ль­с­ка­га р-на ад Мірановіч Марыі Герасімаўны, 1935 г.н.). Асцерагаліся, калі “зязюля за­ку­куе ў вочы чалавеку, лічылася, што той будзе цэлы год плакаць” (запісана ў в. Вед­рыч Рэчыцкага р-на ад Захарава Мікалая Пятровіча, 1928 г.н.).

Пра генезіс зязюлі распавядаюць шматлікія міфалагічныя аповеды. Паводле ад­на­го з іх, гэта пераўтвораная ў зязюлю жанчына, якая была пакарана за тое, што ўта­пі­ла сваё дзіця: “Жыла даўно адна жанчына. Была яна цяжарная. Вот калі радзіла яна, то дзі­ця ўтапіла. Вярнулася дамоў і ўбачыла дзіця ў зеркалі. Спужалася яна, пажалела, што тое здзелала, і пачала плакаць. І па начах так плакала. Тады і ператварыў Бог тую жан­чы­ну ў зязюлю. І зараз аплаквае зязюля сваё дзіця” (запісана ў в. Саўгаснае Буда-Ка­ша­лёў­с­ка­га р-на ад Габрусевай Кацярыны Лагвенаўны, 1932 г.н.). Паводле ўспа­мі­наў Н.А. Кісель, 1932 г.н., з в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на, “кукушка – гэта жэн­ш­чы­на, якую Бог прэўраціў за тое, што яна кінула сваіх дзяцей. От яна і гукае”. З ку­ка­ван­нем зязюлі звязвалі адказ на пытанне, колькі гадоў жыцця адводзілася чалавеку: “Усе знаюць, што зязюля прадказвае, каму скока жыць, трэба счытаць яе кукаванне” (запісана ў в. Церуха Гомельскага р-на ад Мірановіч Марыі Герасімаўны, 1935 г.н.).

Верабей – “птушка, якая ў народнай традыцыі надзяляецца пераважна адмоўнымі ўласцівасцямі” [2, с. 430]. Паводле народных міфалагічных уяўленняў, “верабей скача дзвюма ножкамі адразу, бо за правіннасць у часе выбараў птушынага цара яму звязалі ногі. Верабей добра жыве і множыцца, бо гэта дазволіў яму Бог за тое, што ён украў адзін цвік, якім збіраліся прыбіваць Ісуса да крыжа” [6, с. 77].

Інфарматары з розных мясцін Гомельшчыны пацвердзілі, што “верабей – ента праклятая пціца. Трэба гнаць яго ад свайго дома. А праклятая яна таму, што вераб’і насілі гвоздзі ў урэмя распяцця Хрыста” (запісана ў г. Гомель ад Антошкінай Тамары Уладзіміраўны, 1939 г.н.); “верабей – гэта праклятая птушка, таму што сваім цырканнем ён выдаў Хрыста” (запісана ў в. Бялёў Жыткавіцкага р-на ад Жогаль Арыны Міхаўны, 1910 г.н.). Паводле іншых мясцовых запісаў, з вераб’ём у народзе звязвалі якія-небудзь навіны-прадказанні: “Калі верабей няспынна клюе ў вакно, значыць, што яны нам нешта кажуць” (запісана ў в. Ведрыч Рэчыцкага р-на ад Захарава Мікалая Пятровіча, 1928г.н.).

Цвырканне вераб’ёў у народных павер’ях асэнсоўваецца як прагназаванне цёплага надвор’я: “Калі вераб’і чырыкаюць – будзе цяпло” (запісана ў в. Брынёў Петрыкаўскага р-на ад Субат Фаіны Цімафееўны, 1935 г.н.). Зыходзячы з іншых народных вераванняў, “калі верабей пастучыць у вакно, значыць, чакай дурного ізвесція” (запісана ў г. Васілевічы Рэчыцкага р-на ад Доўжык Аляксандры Захараўны, 1930 г.н.). Моц гэтай птушкі, як адзначылі жыхары в. Будка Рэчыцкага р-на, у калектыве: “Вераб’і як тыя жыды. Усе ў кучы. Усе адзін за аднаго б’юцца” (запісана ад Белавус Таццяны Іванаўны, 1924 г.н.). На тэрыторыі Брэсцкага Палесся быў вядомы звычай лавіць вераб’я і смажыць. “Сувязь з паўднёва-славянскім звычаем “пекчы вераб’я” прасочваецца ў звычаях на захадзе ўсходнеславянскай зоны (Валынь, Заходняе Палессе, Гродзенская, Віленская, Віцебская губерні), дзе пад Новы год лавілі вераб’я, пеклі, варылі іх, спальвалі, кідалі жывых у печ, пагражалі прыпекчы вераб’ю дзюбу. Рабілі гэта часцей за ўсё для таго, каб летам вераб’і не елі ў полі жыта, каноплі” [2, с. 431]. З вераб’ём звязаны ў народзе наступныя павер’і: “Вераб’я бачыць, злавіць – зацяжарыш, а калі ўжо нявольна (замужам), дык радзіны скора” (Е. Раманаў); “вераб’я бачыць – калі кабета, дак забярэменее. Тое ж: людзі хітруюць. Вераб’я лавіць і спаймаць – выявіць злодзея” (Ляцкий) [10, с. 432].

Ластаўку лічаць чыстай, святой птушкай, надзеленай жаночай сімволікай [6, с. 281]. “У легендзе аб укрыжаванні Хрыста ластаўка старалася палегчыць яго пакуты, вымала калючыя таркі з вянца і падносіла ваду. Таму звітае гняздо ластаўкі ва ўяўленнях беларусаў забяспечвае шчасце ў доме, і вялікі грэх яго разбураць” [6, с. 281]. Доказам таго, што ластаўка – святая птушка, з’яўляецца павер’е аб тым, што “ластавак нельзя крыўдзіць, бо ета світая пцічка” (запісана ў в. Гавяды Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. ад Корневай Валянціны Яўгенаўны, 1938 г.н.). Вобраз ластаўкі як боскай птушкі адлюстраваны і ў іншых вераваннях, з некаторымі з якіх звязана прагназаванне надвор’я: “Ластаўка ў хату заляцела – да няшчасця” (запісана ў в. Шырокае Буда-Кашалёўскага р-на, раней пражывала ў в. Пучын Брагінскага р-на ад Балобан Евы Рыгораўны, 1929 г.н.). Паводле сведчанняў жыхаркі в. Скепня Жлобінскага р-на Воранавай Ніны Іванаўны, 1936 г.н., “нельга ў ластаўкі пцянца браць, разараць гняздо, бо будзеш канапатым, як яечкі ў ластаўкі. Яечкі з кропелькамі ў ластаўкі”. Як адзначыла гэтая ж інфарматар, з палётам ластаўкі звязвалі змены ў надвор’і: “Ластаўка лятае высока – пагода, нізка – к непагодзе”.

Сарока – птушка, звязаная з дэманалогіяй. “У славянскіх і беларускіх этыялагічных міфах пра паходжанне сарокі і яе характэрную чорна-белую афарбоўку гаворыцца, што калі ўсе птушкі чысцілі на загад Бога вадаёмы, сарока схітравала: вымазалася граззю не працуючы ды яшчэ ўзвяла паклёп на каршуна, што той лайдачыў. Калі падман выявіўся, Бог пакараў сароку, гразь назаўсёды прыстала да яе белага пер’я, яна стала чорна-белай” [6, с. 452]. Сярод іншых птушак сарока вылучаецца тым, што з’яўляецца разносчыцай навін: “Сарока прыносіць новасці. Калі пабачу сароку, дык гавару: “Сарока, сарока, харошую новасць мне дай, а дрэнную на хвасце нясі” (запісана ў в. Шырокае Буда-Кашалёўскага р-на ад Душкевіч Любові Іванаўны, 1936 г.н.). Звычайна са стракатаннем сарокі звязваюць добрыя навіны: “Так, калі сарока будзе шчабятаць каля хаты (на заборы, крышы), там скора будуць госці ці свадзьба. А калі ў хаце ё бальны, то ён скора выздаравее” (запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935 г.н.).

Паводле некаторых мясцовых павер’яў, паходжанне сарокі звязана з жанчынай, якая “любіла красці ў людзей усё, што блішчыць. За гэта Бог прэўраціў яе ў сароку (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Кісель Ніны Адамаўны, 1932 г.н.). Зыходзячы з іншых мясцовых вераванняў, жанчына была ператворана ў сароку, бо разнесла сплетні аб заляцаннях суседа да ўдавы: “Гаварыла мне ета шчэ мая бабка Варка. Так вот у шчэ даўнейшыя ўрэмена ў ад­ном сяле ці, мо, у горадзе (ужэ не помню) жыла жэншчына. Жэншчына як жэншчына, ну, адным словам, такая, як і ўсе жэншчыны. А яны ж, знаеш, як любяць на ўсё паг­лядзець, усё патрогаць, абгаварыць, судзіць-перасудзіць. Ну, і вот як-та сабраліся етая жэн­ш­чы­на, саседкі, ну, усе, што радам жылі, ля калодца і ўжэ началі абсуждаць усё і га­ва­рыць пра ўсіх. І эта жэншчына ўчула, што суседчый хазяін к удаве пахажвае. А эта ж, знаеш, усяго толькі ўчула, мо, яго, таго, і не было. Ну, вот ана і разнесла ету сплёт­ню на вушы людзям, а яны яе наказалі, і так яна стала сарокай. Толькі як хоча што сказаць – не палучаецца, толькі што кар-кар” (запісана ў в. Пятровічы Светлагорскага р-на ад Пузына Таццяны Пятроўны, 1925 г.н.). Сімволіка сарокі як ахоўніцы пацверджана звесткамі, запісанымі ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на: “А яшчэ забітую сароку вешалі ў хлеў, каб пазбавіцца ад хлеўніка” (запісана ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935 г.н.). Матыў сувязі сарокі з дэманалогіяй гучыць у міфалагічным аповедзе, запісаным у г. Васілевічы Рэчыцкага р-на: “О! Сарока – гэта негадзяйка. Робіць усё дрэннае людзям. Яна ж памочніца нячысціку. Чаго добрага можа прынесці ў двор калечанага і паддзеланага” (запісана ад Доўжык Аляксандры Захараўны, 1930 г.н.).

Паводле народных уяўленняў беларусаў, сава – дэманічная птушка, якая “праз свае драпежныя схільнасці ды начны лад жыцця належыць да дэманічных істот, да птушак іншасвету” [6, с. 444]. Запісы звестак пра гэту птушку дазваляюць меркаваць пра дзве асноўныя крыніцы вераванняў, звязаных з ёю. Да першай групы аповедаў адносяцца тыя, паводле зместу якіх з’яўленне савы каля жылля чалавека асацыіруецца са смерцю: “Калі сава гукае каля хаты, нехта скора памрэ” (запісана ў в. Саўгасная Буда-Кашалёўскага р-на ад Габрусевай Кацярыны Лагвенаўны, 1932 г.н.); “раней казалі, што калі ноччу сава крычыць, то абавязкова нехта памрэ” (запісана ў в. Брынёў Петрыкаўскага р-на ад Субат Фаіны Цімафееўны, 1935 г.н.); “Еслі сава села коло хаты на вокно або на дзераві, то гэто к покойніку” (запісана ў в. Вулька-2 Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. ад Якубовіч Аляксандры Іванаўны, 1936 г.н.).

У другую групу аповедаў аб’яднаны тэксты, звязаныя з прагназаваннем будучай цяжарнасці жанчыны: “Сава лётае – дзеўка родзіць” (запісана ў в. Шырокае Буда-Кашалёўскага р-на ад Балобан Евы Рыгораўны, 1929 г.н.); “калі над хатай лятае ды крычыць сава, то кажуць, што там маладзіца зачаравацела” (запісана ў г. Бабруйск Магілёўскай вобл. ад Петуховай Кацярыны Піманаўны, 1932 г.н.). Асобныя аповеды інфарматараў пацвярджаюць факты сувязі савы з ведзьмай (“Сава – чортава птушка, пужае людзей, не спіць па начам, чым-та напамінае ведзьму” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Кісель Ніны Адамаўны, 1932 г.н.)), а таксама з чортам (“Сава з чортам звязана. Яна памагае яму. Ён яе, наверна, сатварыў” (запісана ў в. Палессе Светлагорскага р-на ад Захаранка Праскоўі Фядосаўны)).

У пераважнай большасці запісаў праводзіцца думка аб тым, што “сава – птушка чорта” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Кісель Вольгі Іванаўны, 1934 г.н.), “сава – ета чортаў найміч, каторы людзей пужае, штоб не мяшалі нячыстай сіле” (запісана ў в. Целяшы Гомельскага р-на ад Шчадровай Зінаіды Аляксееўны, 1937 г.н.) “Для савы характэрна шлюбна-эратычная сімволіка. На Беларусі вядомы вясельны звычай – перад прыездам маладых са шлюбу займаць месца за сталом жанчынамі, адна з якіх пераапранута як найбольш камічна “маладой”, іншая – “маладым”, астатнія без пераапранання сядзяць сваццямі. На Брэстчыне такую “маладую” называюць савой з савянятамі. Сапраўдныя сваты рознымі спосабамі выганяюць “саву” з-за стала, нават падпальваюць на ёй кудзелю (магчыма, адсюль выраз “сава смаленая”), потым адкупляюцца. Савіная грамадка потым дапускае розныя бясчынствы груба-эратычнага характару, нападаючы на дарослых мужчын” [6, с. 445].

Салаўя ў народзе называюць святой птушкай: “Эта святая пціца” (запісана ў г. Гомель). “Салавей не мае асобнага этыялагічнага міфа, яго паходжанне тлумачыцца ў адным сюжэце з зязюляй: салавей – сын той жанчыны, што была замужам за вужам, шчасліва гадавала дзяцей у вужавым падводным царстве, а пасля забойства мужа ператварылася ў зязюлю, стаў салаўём, дачка ў пакаранне – жабай” [6, с. 447-448]. У адным з міфалагічных аповедаў пацвярджаецца прыведзеная думка аб сувязі салаўя з зязюляй: “Зязюля дружа з салаўём. Салавей пяе, а зязюля яму пакідае яечкі, а сама не садзіцца. Салавей і зязюля на Пасху пяюць” (запісана ў в. Будка Рэчыцкага р-на ад Белавус Таццяны Іванаўны, 1924 г.н.).

Калі месцам жыхарства салавей абіраў сад якога-небудзь гаспадара, то, лічылася, што гэта да дабра: “Калі пасяляўся салавейка ў цябе ў садзе, то к дабру. Ён шчасця зазывальнік” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Мышкавец Ганны Кузьмінічны, 1926 г.н.). Калі ж салавей пакідаў падвор’е, то гэта сімвалізавала страту дастатку: “Еслі завёлся ва дварэ – к харошаму, к прыбылі, а еслі ўляцел – к убытку” (запісана ў г. Гомель ад Бандарэнка Зоі Іванаўны, 1934 г.н.). З вышынёй палёту гэтай птушкі звязвалі стан надвор’я: “Калі ляціць салавей уверх – к пагодзе” (запісана ў в. Скепня Жлобінскага р-на ад Воранавай Анастасіі Рыгораўны, 1928 г.н.).

Ёсць сведчанні, што салавей выконваў функцыю медыятара паміж гэтым і тым светам: “Салавей пераносе навіны ад душ да родзічаў памерлых. Песняй сваёй ён суцяшае душы. А родзічам дае надзею на то, што душэ ў новым доме добра. Таму ўсе і любяць салаўя, любяць слухаць яго песні. Хоць яны часцей сумныя, но ўспакаенне душы прыносяць” (запісана ў г. Добруш ад Тамашовай Марыі Данілаўны, 1927 г.н.). Прыведзеныя прыклады хоць і нешматлікія, аднак яны пацвярджаюць, наколькі багаты спектр міфалагічных уяўленняў, звязаных з птушкамі.

“У міфа-паэтычнай мадэлі свету пчала стасуецца з сярэдзінай Сусветнага дрэва” [6, с. 400]. Пчала, паводле народных уяўленняў, – “бажэственнае насекомае”, не­вы­пад­ко­ва, як сведчаць жыхары в. Гарывада Рэчыцкага р-на, “дзе пчолы жывуць, там доб­ры чалавек жыве” (запісана ад Грабцэвіч Раісы Ульянаўны, 1937 г.н.). На пытанне, ча­му пчала памірае, калі джаліць чалавека, у в. Іванаўка Гомельскага р-на адказалі так: “Бог здзелаў пчалу, каб яна памагала людзям, а яна стала іх жаліць. Таму Бог і сказаў, што кожны раз, як будзе яна прыносіць чалавеку боль, то будзе паміраць” (запісана ад Пла­то­на­вай Алесі Міхайлаўны, 1928 г.н.). Зыходзячы са сведчанняў жыхароў Го­ме­ль­ш­чы­ны і Магілёўшчыны, пчала памірае, бо пакідае ў целе чалавека сваё джала, якое асэн­соў­ва­ец­ца як жыццёва важны пачатак: “У жале жыццё пчалы” (запісана ў в. Шы­ро­кае Буда-Кашалёўскага р-на ад Балобан Евы Рыгораўны, 1929 г.н.); “Пчала памірае та­му, што пры ўкусе яна пакідае сваё жала, і жала для яе – гэта жыццё” (запісана ў г. Бабруйск Магілёўскай вобл. ад Петуховай Кацярыны Піманаўны, 1932 г.н.); “Калі пча­ла жаліць чалавека, то жала яе ў целе застаецца, а без яго пчала жыць не можа, вот і памірае яна” (запісана ў в. Саўгаснае Буда-Кашалёўскага р-на ад Габрусевай Ка­ця­ры­ны Лагвенаўны, 1932 г.н.); “Калі пчала жаліць, то памірае, бо астаўляе ў целе сваё ды­хан­не” (запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Мышкаўца Васіля Адамавіча, 1925 г.н.); “Жала для пчалы – гэта жыццё, як для чалавека сэрца. Калі яна жаліць, то па­кі­дае жала і памірае” (запісана ў г. Бабруйск Магілёўскай вобл. ад Маскалёвай Люд­мі­лы Мікалаеўны, 1939 г.н.). Жыхары в. Калініна Буда-Кашалёўскага р-на выказалі меркаванне, што пчала па­мі­рае, калі жаліць грэшнага чалавека: “Ён грэшны, вот і памірае тады пчала, кагда ўжа­ліць гэтага чалавека, ад яго грахоў” (запісана ад Паплаўнай Лідзіі Мікалаеўны, 1951 г.н.).

Асэнсаванне сімволікі міфалагізаванага вобраза мухі ў народных уяўленнях звя­за­на з духамі памёрлых людзей: “А мухі – гэта ўмершыя душы людзей, якія прыйш­лі да кагосьці” (запісана ў в. Ведрыч Рэчыцкага р-на ад Табулінай Аляксандры Мі­хай­лаў­ны, 1936 г.н.). Калі сніцца, што “багата мух у хаце – гэта азначае, што будзе ней­кая смерць” (запісана ў в. Ведрыч Рэчыцкага р-на ад Табулінай Аляксандры Міхай­лаў­ны, 1936 г.н.).