Лекцыя 1. Уводзіны ў дысцыпліну 02.09.2014
Інтэграваны модуль “Гісторыя”.
1. Прадмет курса. Прынцыпы і метады вывучэння гісторыі.
2. Гістарычная перыядызацыя.
3. Цывілізацыя як стадыя развіцця грамадства і яе тыпы.
4. Гістарыяграфія і крыніцы па гісторыі Беларусі.
1. Прадмет курса. Прынцыпы і метады яе вывучэння.
«Гiсторыя» – у перакладзе з грэчаскай мовы – апавяданне аб мiнулых падзеях. Яе заснавальнікам лічыцца Герадот (484–425 гг. да н. э.). Прадметам яе вывучэння з’яўляецца ўся жыццядзейнасць грамадства ў мінулым, на працягу ўсяго гістарычнага працэсу.
Усе навукі падзяляюцца на грамадскія, гуманітарныя, натуральныя і тэхнічныя. Гісторыю адносяць як да грамадскіх так і гуманітарных навук. Часцей за ўсё яна мяжуе з філасофіяй, паліталогіяй, правазнаўствам, культуралогіяй, эканомікай, сацыялогіяй, этнаграфіяй.
Гісторыя – навука канкрэтная, якая патрабуе дакладных імёнаў, дат, фактаў, падзей. З’яўленне і існаванне гiстарычнай навукi выклiкана патрэбай грамадства ў асэнсаваннi cвайго мiнулага, вызначэннi будучыні, а таксама выхаванні новых пакаленняў. Да Новага часу працы гісторыкаў не былі свабоднымі ад уздзеяння рэлігіі і ўлады манархаў. Яны мелі апісальны характар, абапіраліся не толькі на факты, але і міфы. З аўтарскіх прац вынікала ідэя аб вызначальнай ролі манархаў або боскіх сіл у гісторыі людзей.
Прынцыпы і метады яе вывучэння У ХІХ ст., калі чалавечая думка ў галіне антрапалогіі, археалогіі, біялогіі, сацыялогіі, этнаграфіі і іншых прасунулася далёка наперад, гісторыя набыла статус паўнавартай навукі з уласцівай ёй сістэмай прынцыпаў (агульных правіл) і метадаў (метадалогіяй) і вывучэння мінулага. Пачатак выкарыстання навуковых метадаў у вывучэнні мінулага належыць Фукідыду (460–400 гг. да н. э.), які лічыў гісторыю вынікам выбару і ўчынкаў людзей, а не багоў. Ён прытрымліваўся храналагічнага прынцыпу ў асвятленні падзей і нейтральнага пункту гледжання на іх. Рымскі палітык Цыцэрон (106–43 гг. да н. э.) адзна-чыў, што першая задача гісторыка – утрымлівацца ад хлусні, другая – не хаваць праўды, а трэцяя – не быць прадузятым.
Агульнапрызнанымі прынцыпамі гістарычных даследаванняў з’яўляюцца аб’ектыўнасць і гістарызм, а таксама сацыяльны і аксіялагічны падыхо-ды. Рэалізацыя першага прынцыпу забяспечвае праўдзівы, незалежны ад аўтарскіх сімпатый ці антыпатый, абгрунтаваны погляд на факты і з’явы. Рэалізацыя другога дазваляе прасачыць тыя ж факты ці з’явы ў дынаміцы, у атачэнні тагачасных рэалій і сувязей з іншымі суб’ектамі гістарычнага пра-цэсу. Сацыяльны падыход дае магчымасць ацэньваць факты і з’явы з пункту гледжання носьбітаў тых ці іншых (сацыяльных, класавых, канфесійных і г. д.) інтарэсаў. Аксіялагічны падыход дазваляе ацаніць мінулае з пункту гле-джання агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей.
У нашы дні для таго каб мінімізаваць даследчыцкі суб’ектывізм, да гістарычнай працы прад’яўляюцца высокія патрабаванні – і ў першую чаргу па выкарыстанні навуковых метадаў. У мэтах усебаковага і аб’ектыўнага раскрыцця гістарычнага працэсу, а таксама лакальных яго асаблівасцей існуюць агульна-навуковыя (аналіз, сінтэз, індукцыя і інш.) і спецыфічныя (гісторыка-генетыч-ны, параўнальны, праблемна-храналагiчны, тыпалагiчны, храналагічны і інш.), запазычаныя з іншых навук (сістэмны, статыстычны, кантэнт-аналіз і інш.) метады.
Гiсторыя як навука ў працэсе свайго развiцця падзялiлася на цесна звязаныя памiж сабой спецыялiзаваныя часткi. Паводле асобных падыходаў гiсторыю грамадства на аснове характэрных рыс прынята падзяляць на эпохi: гiсторыю першабытнага грамадства, антычную, сярэдневяковую, новую і навейшую. Яны, у сваю чаргу, падзяляюцца на больш дробныя перыяды: паводле прасторава-геаграфiчнага прынцыпу, калi вылучаецца рэгiянальная гiсторыя вялiкiх, звязаных памiж сабой рэгiёнаў (гiсторыя Еўропы, Лацiнскай Амерыкi), i гiсторыi асобных краiн i народаў (гiсторыя Беларусі, Расii, Украіны); паводле комплексных праблем (гiсторыя Адраджэння, Рэфармацыi, Асветніцтва); у залежнасцi ад таго, якi бок або з’ява грамадскага жыцця вывучаюцца, вылучаюць сацыяльна-эканамiчную, палiтычную, ваенную гісторыю, гісторыю мастацтва i iнш. Акрамя таго, да гiстарычнай навукi адносяць спецыяльныя (дапаможныя) гiстарычныя дысцыплiны: археаграфiю, баністыку генеалогію, геральдыку, метралогію, нумiзматыку, тапанiмiку, храналогію i iнш. Самастойнае месца займаюць спецыяльныя гiстарычная навукi: археалогiя, этнаграфiя і гiстарыяграфiя. Такім чынам, у нашы дні гісторыя – гэта вынік працы многіх людзей, навуковых калектываў кафедр і інстытутаў.
2. Гістарычная перыядызацыя. Гiсторыя мае сваю сiстэму вымярэння мiнулага – перыядызацыю. Паводле фармацыйнай перыядызацыі, чалавец- тва праходзіла 5 стадый развіцця (фармацый) – першабытна-абшчынную, рабаўладальніцкую, феадальную, капіталістычную і сацыялістычную.
Сучасная перыядызацыя гісторыі Беларусі грунтуецца на цывілізацыйным падыходзе і мае наступны выгляд:
1. Старажытнае грамадства (100-40 тыс. гадоў да н. э. – V cт. н. э.). Гэты перыяд падзяляецца на 3 этапы: каменны век (100-40–3 тыс. гадоў да н. э.), бронзавы век (2-е – пачатак 1-а тысячагоддзя да н. э.); жалезны век (пачатак 1-а тысячагоддзя да н. э. – V cт. н. э.).
2. Сярэднявечча (канец V–ХV cт.). Гэты перыяд падзяляецца на 2 этапы: пачатак пераходу да класавага грамадства i ўзнiкненне дзяр- жаўнасцi (VI – першая палова ХIII ст.); развiццё феадальнай сicтэмы (сярэдзiна ХIII–ХV cт.).
3. Новы час (ХVI – пачатак ХХ cт.). Гэты перыяд падзяляецца на 2 этапы: афармленне феадальнай сiстэмы i выспяванне яе крызiсу (ХVI – канец ХVIII cт.); генэзiс i зацвярджэнне капiталiзму; выспяван-не крызiсу буржуазнага грамадства (канец ХVIII ст. – 1917 г.).
4. Навейшы час (1918 г. – да нашых дзён).
3. Цывілізацыя як стадыя развіцця грамадства і яе тыпы. Працяглы час пры вывучэнні гісторыі выкарыстоўвалася своеасаблівая сістэма прынцыпаў, падыходаў і метадаў, названая марксісцка-ленінскай метадалогіяй. У яе аснову была пакладзена канцэпцыя фармацый нямецкага філосафа К. Маркса (1818–1883), які выказаў думку аб гістарычным працэсе як паслядоўнай змене спосабаў вытворчаці, абу-моўленай барацьбой прыгнечаных класаў супраць эксплуататараў. Паводле К. Маркса, класавая барацьба выглядала асноўнай рухаючай сілай грамадскага прагрэсу, а змена фармацый – аб’ектыўным, непазбежным працэсам, дзе роля саміх людзей адыходзіла на другі план. Нарэшце, прадказанае ім разбурэнне капіталістычнай фармацыі аказалася заўчасным, і ў адрозненне ад сацыялістычнай, яна не вычарпала сябе, а выявіла рэзервы для далейшага развіцця. Такім чынам, па-наваўшая ў савецкія часы марксісцка-ленінская метадалогія гістарычных даследаванняў выявіла істотную недасканаласць.
У наш час папулярнасць набыла цывілізацыйная канцэпцыя развіцця грамадства. Згодна ёй, на працягу гісторыі існавалі лакальныя цывілізацыі (яны ахоплівалі кароткія гістарычныя цыклы) і сусветныя цывілізацыі (ахоплівалі больш працяглыя гістарычныя цыклы).
Гэта тэорыя цывілізацый найбольш выразна сфармулявана ў 1920–1930 гг. у працах нямецкага філосафа і гісторыка О. Шпенглера (1880–1936) і англійскага гісторыка і сацыёлага А. Тойнбі (1889–1975). Яна дазваляе пра-сачыць сусветна-гістарычны працэс як развіццё асобных культур (або «лакальных цывілізацый»), калі сусветная гісторыя разглядаецца як сукупнасць асобных грамадстваў, лакалізаваных у часе (па вертыкалі) і прасторы (гарызанталі),
Часцей за ўсё пад цывілізацыяй разумеюць колькасна вялікія, якасна разнастайныя і самадастатковыя супольнасці людзей, з уласцівымі ім светапоглядам, ментальнасцю, сістэмай каштоўнасцей і культурай; своеасаблівай сацыяльна-эканамічнай і палітычнай арганізацыяй. У сваім развіцці яны праходзяць стадыі фармавання, станаўлення, росквіту, заняпаду і пагібелі.
Вылучаюць аграрна-традыцыйную (рабаўладальніцкае і феадальнае грамадства), індустрыяльную (капіталізм) і постіндустрыяльную цывілізацыі.
Час лакальных цывілізацый мінае. Пад уздзеяннем працэсу глабалізацыі назіраецца фармаванне адзінай сусветнай цывілізацыі.
Цывілізацыйны падыход у асэнсаванні гісторыі чалавечага грамадства вельмі прадукцыйны: ён пазбаўлены акцэнтацыі на класава-вытворчыя адносіны; у яго аснове чалавек у сукупнасці яго інтарэсаў, ведаў і волі; пры такім падыходзе рухаючай сілай прагрэсу з’яўляецца рост патрэб чалавека.