Бел.язык. Конспект лекций

51

-роля моў-суседак (у прыватнасці, праз рускую мову ідзе запазычванне ў беларускую);

-пранікненне запазычаных слоў у старабеларускую мову, а затым у сучасную беларускую мову (пульс, рэцэпт, кмін, лілея, пальма).

Ускладзе розных тэрмінасістэм беларускай мовы выкарыстоўваюцца запазычанні з:

- лацінскай мовы: аўдыт, аўкцыён, абсорбцыя, адсарбент, аргумент; - грэчаскай мовы: метафара, гіпс, ідэя, аналогія, гіпатэнуза;

- нямецкай: біржа, валюта, рэнтабельны, кварцавы, вінт, дросель, муфта, вентыль;

- французскай: бюджэт, акцыя, бетон, брыкет, кабіна, эксплуатацыя, рэле, жанр, кантраст, мантаж, сюжэт;

- італьянскай: мецца-сапрана, санет, гальванічны, фірма, сальда, банк, мафія;

- англійскай мовы: бізнес, бартэр, ваўчар, маркетынг, менеджмент, блок, ралі, фарсунка, тэкст, фальклор.

Усённяшнім постіндустрыяльным грамадстве роля інфармацыйных тэхналогій надзвычай важная. Менавіта ў галіне камунікацый і новых тэхналогій наглядаецца вялікая колькасць слоў з англійскай мовы (англіцызмы і амерыканізмы ‘запазычанні з амерыканскага варыянта англійскай мовы’). Галоўная праблема звязана з засваеннем новых слоў беларускай мовай. Хуткасць развіцця інфармацыйных тэхналогій выклікае масавыя запазычанні, якія або не фіксуюцца ў слоўніках, або адлюстроўваюцца з парушэннем арфаграфічных і арфаэпічных норм. Пры запазычванні слоў-тэрмінаў адбываецца іх частковае падпарадкаванне законам беларускай мовы, адбываецца адаптацыя слоў, якая ўключае:

1) гукі [ж, дж, р, ц, ч, ш,] вымаўляюцца цвёрда і ў арфаграфіі запісваюцца як зацвярдзелыя: брыкет, джоўль;

2) гук [г] фрыкатыўны: маркетынг; 3) пераход о,э – а (аканне): геаметрыя, канцэнтрацыя;

4) частковы пераход д – дз’ (дзеканне): дзюбель, дэтэктыў; 5) частковы пераход т – ц’ (цеканне): карацін, пекцін, але аўдытар,

тэрмометр; 6) змяненне граматычных форм пад уздзеяннем законаў беларускай

граматыкі: драма, тэарэма ( у грэч. мове - ніякі род; у бел. мове – жаночы род); эліпсіс, сепсіс ( у грэч. мове – жаночы род, у бел. мове – мужчынскі род);

7) змяненне марфемнай структуры: конус, бонус (у лац. мове – муж. род) – конус, бонус (у бел. мове) або cursus – курс; рroduktus – прадукт (канчатак us страчваецца); акварыум, дэндрарыум (um – былы лацінскі

канчатак); vexillum,	decretum, ellementum – вексель, дэкрэт, элемент
(канчатак знік);

8)пераход у (складовага) - ў (нескладовае) пасля галоснай: роўмінг,

ноўтбук;

9)адсутнасць падаўжэння ў іншамоўных лексемах: банер;

52

10)праяўленне пабочнага націску; некаторыя запазычаныя словы з’яўляюцца складанымі (ці з’яўляюцца ўстойлівымі спалучэннямі і ўяўляюць сабой адно фанетычная цэлае): он-лайн (англ. online, ад on’на’ + line’лінія’). Асноўны націск перамясціўся на апошні склад.У гэтым выпадку ў першым складзе праяўляецца пабочны націск: он-лайн.

11)у беларускай мове англійскія словы набываюць катэгорыю склону: канцэрн (-а, -у, -ам, -е), эскалацыя, дысплей, сайт. Ёсць выпадкі, калі форма не змяняецца: інтэрв’ю, мультымедыя.

У сувязі з гэтым існуюць фанетыка-графічныя варыянты засваення запазычаных слоў (лексем), але гэта натуральны працэс, уласцівы кожнай мове. Якія прычыны ўзнікнення варыянтаў?

1.Уплыў моў-пасрэднікаў, у прыватнасці, рускай мовы. Так, у слове ”Інтэрнет” ужыванне галоснай е для абазначэння цвёрдасці н не адпавядае беларускаму вымаўленню і звязана з пасрэдніцтвам рускай мовы; больш правільна будзе ўжываць э. Тое ж можна сказаць аб словах “дысплей, пейджэр.

2.Розныя спосабы перадачы запазычанняў: транскрыпцыя – гукавая перадача іншамоўнай лексікі сродкамі прымаючай мовы; транслітарацыя – палітарная перадача слова: англ. browser – (спосаб транскрыпцыі)браўзер, (спосаб транслітарацыі) броўзер; англ. computer – (спосаб транскрыпцыі) камп’ютэр, (спосаб транслітарацыі) кампутэр.

3.Аманімія, сінанімія, антанімія ў тэрміналагічнай лексіцы

Тэрміны ў пэўнай тэрмінасістэме могуць уступаць у сінанімічныя, антанімічныя, аманімічныя адносіны. Сінанімічныя тэрміны характарызуюць аднолькавыя паняцці: фіцінг, муфта ‘дэталь, пры дапамозе якой злучаюцца пры разьбе трубы’; ахраматызм, дальтанізм ‘здольнасць аптычнай сістэмы не раскладаць светлавога праменя на састаўныя колеры пры пераламленні’; калумбіт, ніабіт ‘мінерал класа вокісаў і гідравокісаў чорнага або бураватачорнага колеру; руда ніобію’.

Тэрміны могуць абазначаць супрацьлеглыя паняцці. Амаль у кожнай галіне навукі, тэхнікі выдзяляюць антонімы: актыў – пасіў, лізіс ’растварэнне, аслабленне’ – крызіс ‘паваротны пункт, рэзкі пералом’; монасемія – полісемія; бедная руда – багатая руда; вадкае паліва – цвёрдае паліва; пункт замярзання – пукт кіпення; жорсткая вада– мяккая вада; насычаныя растворы – ненасычаныя растворы; растваральныя рэчывы – нерастваральныя рэчывы; упускны клапан – выпускны клапан; закрыты фланец – адкрыты фланец; мантаж – дэмантаж; камфорт – дыскамфорт; плаўкі электрод – няплаўкі электрод і г. д. Няцяжка заўважыць, што антанімічнасць ствараецца дзякуючы розным словам з супрацьлеглым паняццем; дзякуючы выкарыстанню антанімічных прэфіксаў, антанімічных асноў (дробназярністы – буйназярністы); наяўнасці прэфікса з адмоўным значэннем у адной лексеме і адсутнасцю яго ў другой.

Аманімія тэрмінаў узнікае пры распадзе полісеміі, ці калі мнагазначнае слова ў выніку разыходжання значэнняў утварае аднолькавыя па гучанні, але

53

розныя па значэнні словы-тэрміны. Такія тэрміны належаць розным тэрмінасістэмам, у выніку назіраецца міжнавуковая аманімія:

-марфалогія (ад грэч. morphe ‘форма’ і logos ‘слова, вучэнне’) – у лінгвістыцы – раздзел граматыкі, які вывучае формы слоў; у біялогіі – навука аб форме і будове чалавека і жывёл; у батаніцы – навука, якая вывучае будову і формаўтварэнне раслін;

-грэбень (тэх., агранам., гідраўл.);

-хобат (анатам., тэх.);

-абарачальнасць (эканам., хім.);

-матрыкс (лац. matriks ‘аснова’) – у біялогіі – дробназярністае рэчыва, якое запаўняе ўнутрыклетачныя структуры і прасторы паміж імі; у паліграфіі

–адзін са сродкаў вырабу эластычных форм высокага друку;

-дэльта ‘нізіна ў вусці ракі, прарэзаная вялікай колькасцю рукавоў і пратокаў’ (геаграф.); у лінгвістыцы – ‘чацвёртая літара грэчаскага алфавіта’; у фізіцы, хіміі – ‘абазначэнне аднаго са станаў рэчыва, напрыклад, дэльтажалеза’(гэта адзін са станаў жалеза, у якім яно знаходзіцца пры t ад 1401 да 1528; не магнітнае; растварае вуглярод).

4.Асаблівасці перакладу тэрмінаў з рускай мовы на беларускую

Галоўная задача пры перакладзе тэкстаў навуковага стылю з рускай мовы на беларускую заключаецца ў наступным:

-перакладаць неабходна не кожнае слова паасобку, а ў кантэксце, каб тэкст быў дакладным і мілагучным, каб кожны тэрмін адпавядаў свайму паняццю;

-неабходна памятаць, што вялікая колькасць слоў-тэрмінаў запазычана

іяшчэ не канчаткова адаптавана ў беларускай мове; асаблівую ўвагу

неабходна звярнуць на выключэнні ў правапісе ў; е, ё – я; о, э – а; падоўжаных зычных; д – дз’ і т – ц’; у большасці выпадкаў іншамоўныя словы выступаюць як выключэнні;

- тэрміны, як і агульнаўжывальныя словы, у большасці выпадкаў падпарадкуюцца законам беларускай граматыкі: скланяюцца (біржа – біржай, ліцэнзія - ліцэнзіяй), спрагаюцца (фрахтаваць – фрахтую ‘від арэнды (судна, самалёта)’, утвараюць ступені параўнання (больш актуальна), але ў выпадку з прыметнікамі, дзеепрыметнікамі ёсць свае асаблівасці: у беларускай мове пераважаюць поўныя формы прыметнікаў (падаткавая, камерцыйнае); дзеепрыметнікі ўжываюцца ў поўнай і кароткай форме (зроблена, даследавана, даследаваная), але зусім адсутнічаюць зваротныя формы на –ся: параўнаем, вращающийся (рус.) – які варочаецца (бел); у дзеепрыметнікаў таксама абмежавана ўжыванне суфіксаў –уч-, -юч-, -ач-, -яч-, -ем-, -ім-, -ўш-, -ш- (кіруючыя органы, кіруемы); найбольш ўжывальныя суфіксы –ен-, -ан-, - н-, -т-, -л- (запраграмаваная, выпечаная, падагрэтая). Пры перакладзе дзеепрыметнікаў можна ўжыць блізкія па значэнні прыметнікі, дзеясловы, назоўнікі.

54

Пры перакладзе тэрмінаў не трэба забывацца на такую з’яву, як моўная інтэрферэнцыя7. Неабходна ўлічваць адрозненні беларускай і рускай моў на ўсіх узроўнях: фанетычным, арфаграфічным, марфалагічным, сінтаксічным.

ЛЕКЦЫЯ 12. ЛІНГВІСТЫЧНАЕ ЎПАРАДКАВАННЕ ТЭРМІНАЛОГІІ

1.Тэрмінасістэмы (эканамічна-бухгалтарская, фізіка-тэхнічная, медыкабіялагічная, прамыслова-гандлёвая і г. д.).

2.Патрабаванні да тэрмінаўжывання.

3.Лексічныя, семантычныя, граматычныя асаблівасці тэрміналогіі. 4.Асаблівасці выкарыстання разам з тэрмінам сімвалаў, лічбаў.

Асноўныя паняцці: тэрміналагічная сістэма, сэнсавая афарбоўка, словы-тэрміны, словазлучэнні-тэрміны, сімвалы, формулы, лічбы.

Літаратура:

1.Ляшчынская В. А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка. –

Мінск, 2001.

2.Цікоцкі М. Я. Стылістыка беларускай мовы. – Мінск: Універсітэцкае, 1995.

3.Руденка Е. Н. Белорусский язык. Профессиональная лексика. –

Мінск, 2005.

1.Тэрмінасістэма (эканамічна-бухгалтарская, фізіка-тэхнічная, медыка-біялагічная, прамыслова-гандлёвая і г. д.)

Кожны тэрмін з’яўляецца адзінкай пэўнай тэрміналагічнай сістэмы. А пэўная тэрміналагічная сістэма абмежавана адной галіной навукі. Тэрміны ў межах пэўнай сістэмы – члены адной сям’і. Яны залежаць адзін ад аднаго, кожнае слова мае сваё месца. Гэтая сістэмная залежнасць адзінак унутры тэрміналогіі – галоўная характарыстыка адзінак гэтага тыпу. Так, тэрмін выяўляе адназначнасць і атрымлівае яе менавіта праз прыналежнасць да дадзенай сістэмы. Напрыклад, слова “флюс” у медыцынскай тэрміналогіі азначае ‘паднадкосцевы ці паддзяснёвы гнайнік, які суправаджаецца ацёкам тканак вакол’, флюс у металургіі ‘матэрыял, які ўводзіцца ў шыхту пры выплаўцы і пераплаўцы металаў для ўтварэння шлакаў пэўнага саставу’. Тэрміналагічныя сістэмы розных галін навукі і тэхнікі, нягледзячы на іх адрозненні, маюць агульныя рысы, паколькі складаюцца з лексічнага матэрыялу той мовы, на якой гавораць вучоныя, і з выкарыстаннем некаторых лагічных заканамернасцей. Так, напрыклад, у мінералогіі паслядоўна пры ўтварэнні тэрмінаў выкарыстоўваецца словаўтваральны сродак –іт-, -ыт-: вулканіт, гейзерыт, кальцыт; у хіміі ўжываецца словаўтваральны сродак -ый-, -ій- для абазначэння хімічных элементаў: германій, гелій, індый, натрый і г. д. Тэрміны, такім чынам, суадносяцца з іншымі найменнямі ў пэўнай галіне навукі і тэхнікі і ўтвараюць разам

тэрміналагічную сістэму, ці тэрмінасістэму. Можна гаварыць пра эканамічна-бухгалтарскую, фізіка-тэхнічную, медыка-біялагічную, гандлёвую, харчовую і іншыя тэрмінасістэмы. Напрыклад:

55

каштарыс, дэбіторская запазычанасць, трасат, трасант, пасіў – эканамічна-бухгалтарская тэрмінасістэма;

аказіянальны, вакатыў, інфінітыў, кампаратыў – лінгвістычная тэрмінасістэма;

пастэрызацыя, гамагенезацыя, нармалізацыя, ферментацыя, дэнатурацыя – харчовая (малочная) прамысловасць;

прывад, паўправаднік, інтэрпаляцыя, генерыраваць, дэфармацыя, вібрацыя - тэхнічная тэрмінасістэма.

2.Патрабаванні да тэрмінаўжывання

Асноўныя патрабаванні да тэрмінаўжывання: дакладнасць, яснасць, адназначнасць, сістэмнасць, г. зн. тэрмін павінен ужывацца ў адным значэнні, без дадатковых сэнсавых афарбовак (памяншальна-ласкальных, павелічальна-пагарджальных, прастамоўных, гутарковых), павінен адпавядаць канкрэтнаму навуковаму паняццю, якое ўжываецца ў межах пэўнай галіны навукі. У сувязі з павышэннем культурнага ўзроўню народа, з развіццём навукі і тэхнікі колькасць тэрмінаў , якія, не губляючы сваіх тэрміналагічных функцый, атрымліваюць шырокае літаратурнае выкарыстанне, значна павялічваецца. Гэтаму садзейнічаюць газеты, радыё, масавая навукова-папулярная літаратура. Аднак менавіта тут часцей за ўсё сустракаюцца выпадкі загрувашчвання тэкстаў вузкаспецыяльнымі тэрмінамі і прафесіяналізмамі. Вось урывак з артыкула ветэрынарнага ўрача (надрукаваны ў газеце):

Яшчур – вострае кантагіёзнае захворванне, якое рапаўсюджваецца ў выглядзе эпізаотыі і паражае пераважна буйную рагатую жывёлу. Хвароба характарызуецца наступнымі прыметамі:з’яўленне на венцах капытоў, у ротавай поласці, сасках вымені эрозій з выразнай здольнасцю да хуткага загнойвання.

Падкрэсленыя словы будуць незразумелыя большасці чытачоў, на якіх разлічаны артыкул. Гэта яшчэ раз даказвае, што вузкаспецыяльныя тэрміны павінны ўжывацца ў навуковай літаратуры, значэнне такіх слоў зразумела толькі спецыялістам. У іншых сферах дзейнасці трэба ўжываць або агульназразумелыя тэрміны, або пазбягаць іх выкарыстання зусім, замяняючы іх даступнымі тлумачэннямі.

3.Лексічныя, семантычныя, граматычныя асаблівасці тэрміналогіі

Тэрміны паводле будовы суадносяцца са словамі ці спалучэннямі слоў, часцей за ўсё са словазлучэннямі. Разгледзім падрабязна кожную групу тэрмінаў.

1.Словы-тэрміны не могуць існаваць па-за межамі часцін мовы, але ў якасці тэрмінаў выкарыстоўваюцца толькі назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі, дзеясловы. Асноўную колькасць слоў-тэрмінаў складаюць назоўнікі. Напрыклад: паўфабрыкат, рэкламаванне, купон, буцік, дэмпінг (слоўнік па маркетынгу); акрэдытыў, акцыз, аўдыт, аўдытар (слоўнік менеджэра); каагуляцыя, дэнатурацыя, інактывацыя, казеін, фермент (са слоўніка

56

інжынера-тэхнолага малочнай прамысловасці). У якасці аднаслоўных тэрмінаў часта выкарыстоўваюцца ўласныя імёны, якія, перайшоўшы ў разрад тэрмінаў, становяцца агульнымі назоўнікамі. Да такіх тэрмінаў можна аднесці адзінкі вымярэння фізічных велічынь, названыя ў гонар адкрывальнікаў, напрыклад: ампер ‘адзінка сілы току’ – па прозвішчы французскага фізіка А. М. Ампера; джоўль ‘адзінка энергіі’ – па прозвішчы англійскага фізіка Дж. П. Джоўля; паскаль ‘адзінка ціску’ – па прозвішчы французскага вучонага Б. Паскаля. У ролі тэрміна выкарыстоўваюцца ўласныя назоўнікі і як утваральныя асновы, напрыклад: у хімічнай тэрміналогіі выкарыстоўваюцца прозвішчы вучоных, у гонар якіх названы хімічныя элементы: Курчатаў – курчатавій, Кюры – кюрый, Мендзялееў – мендзялевій (мендзелеявіт) і г. д. Іншы раз для ўтварэння тэрміна выкарыстоўваецца спалучэнне імя і прозвішча вучонага: дацкі фізік Нільс Бор – хімічны элемент нільсборый. У якасці асновы слова-тэрміна выкарыстоўваецца геаграфічная назва – уласны назоўнік: Каліфорнія – каліфорній, Амерыка – амерыцый, францыя – францый, Рэйнская зямля – рэній, Германія – германій і інш. Уласны назоўнік становіцца часткай складаных аднаслоўных тэрмінаў: амперметр ‘прыбор для вымярэння сілы пастаяннага і пераменнага электрычнага току’.

Уякасці слоў-тэрмінаў таксама ўжываюцца прыметнікі. У параўнанні з шырока ўжывальнымі назоўнікамі іх даволі мала. Тым менш прыметнікітэрміны можна сустрэць у розных тэрмінасістэмах: у эканоміцы – дэпазітны, валютны, тэрміновы, падаткавы; у хіміі, фізіцы – (жалеза) арматурнае, бромістае, вязкае, загартаванае, двухсярністае, самароднае, метэарытнае, стужачнае, перанасычанае і г. д.

Дзеясловы таксама ўжываюцца ў якасці тэрмінаў. Так, слоўнік па маркетынгу называе такія дзеяловы: ацэньваць, забяспечваць, павышаць, маркіраваць, прагназаваць, канверсаваць, інвесціраваць; у фізіцы, хіміі – дысацыіраваць, сінтэзаваць, разбаўляць, спальваць, звадкоўваць.

Уролі тэрмінаў прыслоўі ўжываюцца рэдка. Але ўсё ж сустракаюцца ў некаторых галінах навукі, культуры, тэхнікі: у тэхніцы – накрыж, шчыльна, дысперсійна, даволі пастаянна, упоперак; у медыцыне – унутрывенна, дынамічна, уручную.

2.Словазлучэнні-тэрміны шырока выкарыстоўваюцца ў навуцы і тэхніцы. Вылучаюць свабодныя і несвабодныя словазлучэнні. У свабодных словазлучэннях кожны кампанент па-за межамі тэрміна можа ўступаць у сувязь з іншымі словамі, напрыклад: ёмкасць рынку, рынак пакупніка, серная кіслата, канцэнтрацыя раствору. Кожны кампанент з’яўляецца тэрмінам. У несвабодных словазлучэннях-тэрмінах можна выдзеліць кампанент, які можа

іне быць тэрмінам, напрыклад: бацькоўская фірма, белы тавар – тэрміны маркетынгу, дзе ‘бацькоўская, белы’ – словы агульнаўжывальныя, якія не маюць тэрміналагічнага значэння, калі ўжываюцца па-за тэрмінам. Тое ж можна сказаць пра тэрміны “водазліўная вежа, абсалютная велічыня, глаўберава соль”. У словазлучэннях-тэрмінах наглядаецца спалучэнне назоўніка з назоўнікам (галоўнае і залежнае слова): доза выпраменьвання,

57

растваральнасць рэчыва, сульфат кальцыю, крыніца атрымання. У якасці кампанента тэрмінаў з галоўным словам агульным назоўнікам выступаюць уласныя назоўнікі: закон Авагадра, закон Кулона, прынцып Ферма, шкала Цэльсія, піраміда Маслава, індэкс Нільсана (у эканоміцы). Часам у склад кампанента тэрміна-словазлучэння ўваходзіць два прозвішчы адразу, носьбіты якіх мелі дачыненне да адкрыцця, напрыклад: ураўненне Клапейрона-Мендзялеева, закон Джоўля-Ленца, энергія Гібса. Радзей сустракаюцца прыназоўнікавыя тэрміны-словазлучэнні: выдаткі на захаванне, адмаўленне ад іску, кансалтынг па менеджменту. Шырока прадстаўлены тэрміны-словазлучэнні, якія ўяўляюць сабой спалучэнне прыметніка з назоўнікам, дзе прыметнік выступае ў ролі азначэння, але ўсё ж выконвае не якасную характарыстыку, а ўдакладняльную, класіфікацыйную:

у эканоміцы - баланс аперацыйны, злучальны, раздзяляльны, уступны, ліквідацыйны; у фізіцы – карозія анодная, катодная, нераўнамерная, глебавая, сухая, паскораная, скразная, нажавая, паслойная; у харчовай прамысловасці – бульбапрадукты сухія, замарожаныя, абсмажаныя, ахалоджаныя, кансерваваныя, канцэнтраваныя. Прыметнік у складзе тэрміна не можа мець формаў ступеней параўнання, нават калі гэта якасны прыметнік, напрыклад: сухія прадукты, сухая карозія – тут прыметнікі маюць толькі форму скланення і не маюць форм ступеней параўнання. У складзе тэрмінаў-словазлучэнняў могуць быць вытворныя прыметнікі ад уласных назоўнікаў: рэнтгенаўскія промні (адкрыты нямецкі фізікам К. Рэнгенам), дызельнае паліва (па прозвішчы нямецкага інжынера Дызеля).

3.Адметнасцю сучаснай навуковай тэрміналогіі беларускай мовы з’яўляцца трохслоўныя і шматслоўныя тэрміны. Гэта звязана з удакладненнем, дапаўненнем галоўнага кампанента, каб больш дэталёва выразіць абазначанае паняцце, каб больш адлюстраваць колькасць прыкмет паняцця, з другога боку, гэта звязана з адсутнасцю аднаслоўных тэрмінаў. Добра было б, калі можна замяніць словазлучэнне-тэрмін аднаслоўным тэрмінам: схема размяшчэння – кампаноўка; вядучы прэзентацыі тавару – дэманстратар; уласцівасць рэчываў растварацца – растваральнасць; колькасць рэчыва, растворанага ў пэўнай колькасці растваральніка – канцэнтрацыя (раствору). Састаўныя тэрміны падобныя да простых перш за ўсё тым, што яны абазначаюць адно цэласнае паняцце. У трох- і шматслоўных тэрмінах апорным словам з’яўляецца назоўнік, напрыклад:

фонд заработнай платы, бюджэтныя ўстановы і арганізацыі, метад бухгалтарскага ўліку, кантрольны пакет акцый, свабодна канверсаваная валюта. Часткова састаўныя тэрміны спрашчаюцца, утвараючы складаныя словы, абрэвіятуры: капітальныя ўкладанні – капукладанні, перфарацыйная карта – перфакарта; Амерыканская асацыяцыя маркетынгу – ААМ; Еўрапейская эканамічная супольнасць – ЕЭС. Іншы раз замяняюцца іншамоўнымі словамі: даведнік цэн па відах і гатунках тавараў або па відах паслуг – прэйскурант.

58

4.Асаблівасці выкарыстання разам з тэрмінам сімвалаў, лічбаў

Выдзяляюць у навуковых тэкстах і такі адметны пласт, як рознага тыпу скарачэнні, абрэвіятуры, лічбы, сімвалічныя і формульныя абазначэнні: к. к. дз. – каэфіцыент карыснага дзеяння; ВНП – валавы нацыянальны прадукт; Па

– паскаль ‘адзінка вымярэння ціску’; кДж – кілаДжоўль ‘адзінка вымярэння энергіі’; Fе, О – жалеза, кісларод; корань квадратны; Н О – формула вады; СuSО 5НО – медны купарвас; 5% - пяць працэнтаў і інш. Гэта агульнапрынятыя скарачэнні, формулы; яны уніфікаваны, адпавядаюць стандарту афармлення. Шырока выкарыстоўваюцца ў навуковых (эканамічных, фізічных, хімічных і інш.) тэкстах лічэбнікі. Тут важна звярнуць увагу на граматычны бок такіх спалучэнняў. Калі слова-тэрмін (назоўнік, прыметнік, дзеепрыметнік, парадкавы лічэбнік) спалучаецца з лічэбнікамі “два, тры, чатыры”(2, 3, 4), то тэрмін будзе мець форму назоўнага склону, множнага ліку: 2 малекулы, 3 атамы. Калі ўжываецца дробавы лічэбнік і ў лічніку “два, тры, чатыры”, то назоўнік (рус.знаменатель) таксама мае форму назоўнага склону множнага ліку: тры пятыя гадзіны. Звычайна лічэбнікі ў навуковых тэкстах запісваюцца лічбамі. Ужытыя сімвалічныя, формульныя, лічбавыя абазначэнні даюць магчымасць эканоміць пісьмовую мову, больш дакладна перадаваць навуковыя паняцці.

ЛЕКЦЫЯ 13. АСАБЛІВАСЦІ ЎТВАРЭННЯ БЕЛАРУСКАЙ НАВУКОВАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

1.Прадуктыўныя спосабы словаўтварэння.

2.Тэрміналагізацыя.

3.Уніфікацыя і стандартызацыя тэрмінаў.

4.Сучасны стан беларускай тэрміналогіі. Тэрміналагічныя слоўнікі.

Асноўныя паняцці: тэрміналагізацыя, уніфікацыя, стандартызацыя, дэрыват.

Літаратура:

Ляшчынская В.А. Беларуская мова.Тэрміналагічная лексіка: Вучэбны дапаможнік. – Мінск: РІВШ БДУ, 2001.

1.Прадуктыўныя спосабы словаўтварэння

Тэрміны, як і звычайныя словы літаратурнай мовы, утвараюцца паводле законаў і на аснове законаў словаўтварэння беларускай мовы. Аднак утварэнне тэрмінаў мае свае адметнасці, свае асаблівасці, вывучэнне якіх дапаможа правільнай тэрмінатворчасці, удасканальванню сучасных тэрмінаў ў беларускай мове. Так, да гэтага часу ідуць пошукі беларускага адпаведніка да рускага слова “кислота”. Спачатку было прапанавана некалькі адпаведнікаў: квас, кісля, кісласць; пазней – кіслата, кісліна, пасля рэформы 1933 года замацаваўся адзін тэрмін – кіслата.

Для беларускай мовы пытанне аб утварэнні тэрмінаў асабліва актуальнае яшчэ і па прычыне абмежаванага ўжывання беларускай мовы ў сферы навукі і тэхнікі, а як вынік гэтага – недастаткова распрацаваная і

59

практычна рэалізаваная, ужывальная тэрміналогія. Вылучаюць наступныя спосабы ўтварэння тэрмінаў:

-сінтаксічны;

-суфіксальны;

-прэфіксальны (прыставачны);

-прэфіксальна-суфіксальны;

-аснова- і словаскладанне;

-абрэвіяцыя;

-семантычны (тэрміналагізацыя).

Сінтаксічны спосаб – самы прадуктыўны спосаб утварэння тэрмінаў; ён прадугледжвае рознага тыпу спалучэнні:

прыметнік + назоўнік - інвентарная кніга, адсарбіраванае рэчыва, акустычная ізаляцыя;

назоўнік + назоўнік – вільготнасць паветра, вышыня гука, дысперсія хвалі, дэфекты ў крышталі;

назоўнік + прыметнік + назоўнік: адвод ахалоджанай вады, вільготнасць фармовачнай сумесі, грэбень высокага ціску, датчык актыўнага супраціўлення, ёмістасць акумуліраванай энергіі;

назоўнік + назоўнік + назоўнік – працэс удзімання кальцыю, мадулятар сістэмы сувязі;

назоўнік + прыназоўнік + прыметнік (дзеепрыметнік) + назоўнік – печ з тарцовай загрузкай, ліст для глыбокай выцяжкі, барабан з адлітымі баразёнкамі;

назоўнік + прыназоўнік + назоўнік + назоўнік – барабан для ачысткі адлівак;

назоўнік + прыметнік + назоўнік + назоўнік – працэс прамога атрымання жалеза, частата зваротна-паступальнага руху крышталізатара.

Апорным словам у такіх спалучэннях з’яўляецца назоўнік. Усе сінтаксічныя тэрміны можна раздзяліць на два тыпы паводле ступені сэнсавага раздзялення іх: непадзельныя і фармальна падзельныя. Непадзельныя тэрміны-словазлучэнні нагадваюць фразеалагізмы літаратурнай мовы: гусіныя лапкі (батан.), саляная кіслата.

Суфіксальны спосаб з’яўляецца вельмі прадуктыўным; тэрміны ўтвараюцца ад асноў уласных і агульных назоўнікаў, уласнабеларускіх і іншамоўных слоў:

-ад уласных імён утвараюцца тэрміны пры дапамозе суфіксаў –ізм-, - ызм-, -эізм-, -янств-, -ўств-: дарвінізм, піфагарэізм, талстоўства, канфуцыянства;

--іт-, -ыт-: калумбіт, дамейкіт, турынгіт, прустыт;

-ад агульных назоўнікаў утвараюцца тэрміны з дапамогай суфіксаў – нн-, -енн-, -к-, -ск, -н-: навядзенне, насычэнне, аўдытарскі, наладка, паверка, бартэрны.

Шырока выкарыстоўваюцца іншамоўныя ўтваральныя асновы: сінтэтыка – сінтэтычны; алюміній – алюмініраванне, алюмініевы; балансаваць – балансаванне. Выкарыстоўваюцца іншамоўныя суфіксы –ізм-,

60

-фікацыя-, -аж-, -іст-, -ацыя- (-яцыя-) і інш.: градацыя, дрэнаж, электрыфікацыя, эгаіст, ізаляцыя, канцэнтрацыя.

Прэфіксальны спосаб характарызуецца далучэннем прэфікса да цэлага слова: антыцыклон, суперфасфат. Сярод прэфіксаў можна вызначыць уласныя і іншамоўныя, пры гэтым прэфіксы -ультра-, -звыш-, -экстра- маюць адно значэнне ‘шмат, звыш’, але прэфікс “ультра” адрозніваецца большай прадуктыўнасцю.

ЦІКАВА ВЕДАЦЬ: дэцы (лац.) ‘дзесяць’; метр (грэч.) ‘вымяраю’; літр (грэч.) ‘фунт’; дэ (лац.) ‘з, на’ - дэцэнтралізацыя; дыя (грэч.) ‘раздзяленне, узаемасувязь’ – дыяспара; грама (грэч.)’запіс’ – дыяграма; генез (грэч.) ‘паходжанне’ – генезіс; графія (грэч.) ‘пішу’ – біяграфія; доза (грэч.) ‘порцыя’ – біядоза; дынаміка (грэч.) ‘моц, сіла’; аўта (грэч.) ‘сам’; база (грэч.) ‘аснова’ – аўтабаза.

Прэфіксальна-суфіксальны спосаб утварэння тэрмінаў характарызуецца далучэннем прэфікса і суфікса да ўтваральнай асновы адначасова: рас-крытык-ава-ць.

Аснова- і словаскладанне – гэта спосаб, калі тэрміны ўтвараюцца ў выніку спалучэння як уласных, так і іншамоўных частак: аграфірма, відэатэрмінал, архівасховішча, вільгацеізаляцыя, землеўпарадкаванне.

Складана-суфіксальны спосаб – утварэнне тэрмінаў шляхам складання асноў і далучэннем суфіксаў, напрыклад: аднатыпны, мясарэзка, сокавыціскалка.

Бяссуфіксны спосаб – характэрная з’ява ў тэрмінатворчасці. Тэрміны ўтвараюцца шляхам адсячэння суфіксаў, напрыклад: надлом, напал, ціск, абгар, абмер.

Утварэнне тэрмінаў спосабам абрэвіяцыі разнастайнае:

-складанне першых літар назвы (адзіная дзяржаўная сістэма справаводства – АДСС);

-складанне першых гукаў назвы (тэхніка-эканамічная інфармацыя – ТЭІ);

-спалучэнне часткі слова і цэлага (зарплата, перфакарта, дзяржсектар);

-спалучэнне назваў першых гукаў слоў ці іх частак і цэлага апошняга слова (ДАст);

-спалучэнне цэлага слова і першых літар назвы (персанальная ЭВМ, мікра-ЭВМ.

2.Тэрміналагізацыя

Утварэнне тэрмінаў семантычным спосабам (або тэрміналагізацыя) надзвычай пашыраная з’ява, інакш кажучы, адбываецца пераасэнсаванне агульўжывальных слоў і пераход іх у тэрмінасітэму. Як правіла, тэрміналагічная намінацыя – гэта другасная з’ява. Асаблівая роля пры тэрміналагізацыі агульнаўжывальнага слова належыць матывацыі,у першую чаргу метафары і метаніміі. Метафара дае перанос значэння па падабенстве, напрыклад: рукаў ‘частка адзення’ і пераасэнсаваныя словы, якія сталі