- •Практыкум па гістарычнай граматыцы беларускай мовы
- •Тэма 1. Уводзіны. Гістарычныя ўмовы ўтварэння і развіцця беларускай мовы
- •Фанетыка Тэма 2. Фанетычная сістэма агульнаўсходнеславянскай мовы дапісьмовай эпохі
- •Фанетычныя працэсы дапісьмовай эпохі Тэма 3. Вынікі дзейнасці закону адкрытага склада
- •Тэма 4. Палаталізацыйныя змены ў праславянскай мове
- •Тэма 5. Змены зычных, выкліканыя дзейнасцю наступнага j
- •Фанетычныя працэсы пісьмовай эпохі Тэма 6. Вынікі страты рэдукаваных ъ, ь у вакалізме
- •Тэма 7. Вынікі страты рэдукаваных ь, ъ у кансанантызме
- •Тэма 8. Фанетычныя змены, не звязаныя са стратай рэдукаваных
- •Марфалогія Тэма 9. Марфалогія. Змены ў марфемнай структуры слоў
- •Тэма 10. Назоўнік
- •Старажытныя тыпы скланення назоўнікаў
- •Тэма 11. Займеннік
- •Тэма 12. Прыметнік
- •Тэма 13. Лічэбнік
- •Тэма 14. Дзеяслоў
- •Тэма 15. Сінтаксіс
- •Тэставыя заданні
- •Літаратура
- •Прынятыя скарачэнні помнікаў старажытнага пісьменства
- •Прынятыя скарачэнні фальклорных крыніц
Тэма 4. Палаталізацыйныя змены ў праславянскай мове
І. Пытанні.
1. Сутнасць тэрміна “палаталізацыя”. Пераходнае і непераходнае памякчэнне заднеязычных.
2. Першая палаталізацыя, яе вынікі і адлюстраванне ў сучаснай беларускай мове.
3. Другая палаталізацыя, яе вынікі і адлюстраванне ў сучаснай беларускай мове.
4. Пытанне пра трэцюю палаталізацыю.
Тэрміналагічны мінімум: палаталізацыя, пераходнае і непераходнае памякчэнне, гістарычнае чаргаванне
ІІ. Заданні.
1. Пакажыце наступныя фанетычныя змены ў словах. Вызначце тып палаталізацыі.
*ДРОУГИНA → усх. сл. ... → бел. ...
*СМhХЬНЪИ → усх. сл. ... → бел. ...
*ДОРОУКИТИ → усх. сл. ... → бел. ...
*МhХhТИ → усх. сл. ... → бел. ...
*ВЪ ДОРГОİ → усх. сл. ... → бел. ...
*КОНЬКИТИ → усх. сл. ... → бел. ...
*МОЛДИКA → усх. сл. ... → бел. ...
*КЕРНИКA → усх. сл. ... → бел. ...
*КРИКОİ → усх. сл. ... → бел. ...
*ВЬХЪ → усх. сл. ... → бел. ...
2. Вызначце і растлумачце чаргаванні ў словах.
Смех – смяшыць, сухі – сушыць - сушняк, луг – на лузе, грэх – саграшыць, гук – гучны, горкі – гарчыца, страха – на страсе, магу – можна, саха – сашнік, шпага – шпажыст.
3. Выпішыце асобна словы з вынікамі а) І; б) ІІ; в) ІІІ палаталізацый. Якія словы не падыходзяць ні пад адну з рубрык? Чаму?
Вучоба, клічнік, дрыжаць, вяршок, галубіцы, дружа, суша, жнец, даражы (!), вучаніца, рэзкі, на лаўках, даражу, карэц, падарожнік, на снезе, на возе, вуліца, сінтэтычны.
4. З урыўкаў, узятых са старажытнарускіх і старабеларускіх тэкстаў, выпішыце словы з пераходным памякчэннем заднеязычных. Аднавіце іх першасныя зычныя і вызначце прычыны чаргаванняў.
Господи помози рабу своему Лазорю нареченему Богъши съдhлавъшему крьстъ сии црькви святаго Спаса и Офросиньи (Надпіс); Мьстиславъ … прислалъ въ ригоу своего лоучьшего попа …та два была послъмь оу ризh (СГ); иные на лице его плевали (ПХ); люди игде зродилис# и ускормлены суть по бозе к тому месту великую ласку имають (Скар. КЮ).
Тэма 5. Змены зычных, выкліканыя дзейнасцю наступнага j
І. Пытанні.
1. Характарыстыка зычнага j. Сутнасць узаемадзеяння j (ёта) з зычнымі.
2. Зычныя і групы зычных, якія спалучаліся з j (ётам), іх лёс. Узнікненне гістарычных чаргаванняў.
3. Эпентэтычны л’, яго гісторыя.
4. Адлюстраванне змяненняў зычных з j (ётам) у славянскіх мовах.
Тэрміналагічны мінімум: л’- эпентэтыкум, гістарычнае чаргаванне
ІІ. Заданні.
Растлумачце гукавыя адпаведнасці.
*хотjон – ст.-сл. хоm@ – пол. chck -- бел. хачу
*медja -- ст.-сл. ме@дa – пол. mk dza -- бел. мяжа
*земja -- ст.-сл. земл" – пол. ziemia -- бел. зямля
*купja -- ст.-сл. коупл" – пол. kupia – бел. купля
k = # [эн ]
2. Пакажыце наступныя фанетычныя змены.
*доухja → ст.-сл. ... → бел ...
*ловjон → ст.-сл. ... → бел ...
*кормjон → ст.-сл. ... → бел ...
*сaдjон → ст.-сл. ... → бел ...
*крутjон → ст.-сл. ... → бел ...
*свистjон → ст.-сл. ... → бел ...
3.Вызначце і растлумачце чаргаванні ў словах.
Свет – свячу, травіць – траўлю, ажывіць – ажыўлю – ажыўленне, пусты – пустка – пушча, суд – асуджэнне, хады – прахожы, вісець – вішу, вязаць – вяжу, трэск – трашчаць, графіць – графлю, воск – вашчыць, чысціць – чышчу, трата – трачу, злавіць – злаўлю, дрэйфіць – дрэйфлю, патапіць – патапленне, травіць – натраўліваць, брахаць – брашу, Рым – рымляне, Якаў – Якаўлевіч.
4. Растлумачце паходжанне гукаў (літары, што абазначаюць патрэбныя гукі, падкрэслены).
Гарошына, пішу, вяршыня, вáжу (параўн. вáгі), важý (ад вазіць), важны, заплáчу (ад заплакаць), заплачý (ад заплаціць), у навуцы, навучы (!), рэжу, нож, чашу, лячу (ад лячыць), лячу (ад ляцець), пяшчота, плошча, малачу, паша, аблашчыць, блішчаць, нарошчаны, маўчу, гушча, галашу, цешча, вуліца, на макаўцы, сеча.
5. Падкрэсліце словы, у якіх ёсць л’- эпентэтыкум.
Насыплю, траплю, загрэблі, абнаўлю, маўклівы, крэслю, шчаслівы, слаўлю.