Тэма 13. Лічэбнік

І. Пытанні.

1. Лічэбнікі адзін (адна, адно), два (дзве), тры , чатыры, пяць – десяць. Асаблівасці іх чскланення.

2. Паходжанне складаных лічэбнікаў адзінаццаць – дзевятнаццаць, дваццаць, трыццаць, пяцьдзесят – восемдзесят.

3. Паходжанне лічэбнікаў сорак, дзевяноста, сто.

4. Паходжанне лічэбнікаў дзвесце, трыста, чатырыста.

5. Паходжанне лічэбнікаў пяцьсот – дзевяцьсот.

6. Паходжанне дробавага лічэбніка паўтара (паўтары).

Тэрміналагічны мінімум: катэгорыя парнасці, колькасныя і парадкавыя лічэбнікі, гістарычна складаныя словы.

ІІ. Заданні.

1. Вызначце род наступных слоў з лікавым значэннем ва ўсходнеславянскай мове.

Одинъ, одьна, одьно, дъва, дъвh, три~, три, четыре, четыри, п#ть, дев#ть, съто, тыс#ча, тьма.

2. Растлумачце форму назоўнікаў у наступных колькасна-іменных спалучэннях.

Шесть рублевъ, три рубли, два рубли, две копе (Ст. літ. 1588).

3. Прыведзеныя спалучэнні лічэбнікаў з назоўнікамі запішыце паводле нормаў ХІ ст. Пракаменціруйце формы лічэбнікаў і назоўнікаў у сучаснай беларускай мове.

Два берагі, дзве сястры, два вядры, абедзве дарогі; тры бабры, тры сцяны; чатыры гарады, чатыры рукі, чатыры палі.

4. Вызначце склон лічэбнікаў ва ўрыўках з “Александрыі” пачатку ХУІІ ст.

Один волкъ великое стадо овецъ угоняет и роспорошает;

приказал там александеръ лесъ онъ на широкост высечи на три мили; тая гора мела стопнев полтори тисечи з каменя шафирового;

казал учинит тарчъ велику и долгую на сем локтий, а широкую на чотыри локти;

первый стопен был зъ аматисту, вторий з змарагду, третий з топозиана, четвертый з кгранату, пятый зъ адаманту, шостый з зчирого золота, семый цеглою положоный;

возми собе сто рицеров, а семдесят тисечъ золотых;

коли се то деяло княжа... выбежал з тридцатю тисечей ездных;

потом о одинадцатой године на день нашли озеро роскошное;

выбрал теды рицера своего малеагра а дал ему пятсотъ рицеров; умерло драбов пятсотъ которих александер приказал в гробех поховат;

заставил его з двома конми и зъ оным што сам на нем ехал;

умерло в том воеваню людий двесте и осмъ.

Тэма 14. Дзеяслоў

І. Пытанні.

1. Граматычныя катэгорыі і формы дзеяслова.

2. Інфінітыў і яго паходжанне. Супін, яго лёс.

3. Спрагальныя формы дзеяслова. Тэматычнае і нетэматычнае спражэнне дзеяслова. Лёс нетэматычнага спражэння.

4. Сістэма прошлых часоў дзеяслова і яе лёс.

5. Формы будучага часу дзеясловаў і іх значэнне.

6. Умоўны лад, яго гісторыя.

7. Загадны лад, яго гісторыя.

8. Лёс дзеепрыметнікаў. Паходжанне дзеепрыслоўяў.

Тэрміналагічны мінімум: інфінітыў, супін, спрагальныя формы, дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе, тэматычнае і нетэматычнае спражэнне, аорыст, імперфект, перфект, плюсквамперфект, будучы просты, будучы складаны І, будучы складаны ІІ час

ІІ. Заданні.

1. Аднавіце былыя праславянскія формы наступных дзеяслоўных формаў. Вызначце іх час, пракаменціруйце структуру. Растлумачце фанетычныя змены

(я, ты ) мёў -- ...

(ты) клаў, ( вы ) клалі -- ...

( мы ) пралі -- ...

( ты ) быў прадаў -- ...

( яны ) былі селі -- ...

( яны ) былі ўзялі -- ...

іду рабіць на поле -- ...

( мы ) ехалі лавіць рыбу -- ...

2. Ад прапанаваных дзеясловаў утварыце формы супіна. Чаму формы супіна называюць яшчэ “дасягальным ладам”?

Бити, верити, ездити, мети, мовити, обецати, пановати, пытати, хотети, чинити.

3. Дакажыце, што дзеясловы сцерагчыся, спадзявацца, хрысціцца, баюся, збіраюся – гістарычна складаныя словы.

4. Дзеясловы hсти, просити, дhлати праспрагайце ў адзіночным і множным ліку. Параўнайце формы цяперашняга часу тэматычных і нетэматычных дзеясловаў.

5. Ад дзеясловаў ходити, сказати ўтварыце наступныя формы: супіна, аорыста (1 ас. адз. л.), перфекта (3 ас. адз. л.), плюсквамперфекта (2 ас.

мн. л.), будучага складанага І часу (1 ас. адз. л.), будучага складанага ІІ часу (1 ас. мн. л.), умоўнага ладу (2 ас. мн. л.).

6. У наступных урыўках са старажытных пісьмовых крыніц падкрэсліце дзеясловы. Вызначце ў іх усе магчымыя граматычныя катэгорыі і формы (лад, час, асобу, лік, род).

В таковом оденю видел есмъ его през сонъ (Ал.); а древл#не жив#ху звhриньскимъ образомъ… оубиваху другъ друга, "д#ху вс# нечисто (ЛЛ); нехай се не подносит твое сердъце в пыху, для звитежства которое есь чинил (Ал.); казал позабиват их и казал нести на горu и погребоша (Стрыйк.); таковую помсту учиню над жиды, ижъ будут ведат, чие приказанье мают ховат (Ал.);велми засмоутилисе есмо были коли искали есмо тебе (ПХ); чого если не будешь хотел учинить пошлемы на тебе незличоную великость збройного рицерства (Ал.); сивилло повhдаи ми ^кuд@ еси тоу моудрость вз#ла хотел бых того радъ вhдати (Сівіла); вещокъ реклъ: филипе народитсе тобе сынъ, которий буде царствовал по смерти твоей, а окружит весь све тъ, одержавши панство над все ми людьми, але первей ниж се воротит до своей земли смертью наглою умрет (Ал.); философе, хочу абы мне поведалъ, што зо мною цар филипъ буде чинил если се воротит (Ал.).

7. У наступных сказах, узятых з “Александрыі” пачатку ХУІІ ст., падкрэсліце дзеепрыметнікі. Вызначце іх стан, лік, род, склон, назавіце кароткія формы. Укажыце дзеепрыслоўі.

Если можешъ тыи зернетка зличит, так запевне ведай ижъбы тым обычаем людъ нашъ не моглъ быт зличонъ;

в том то месте нашол незличоную великост волов згромажоных; нехай буде поличон на местцы сына, которого зъ иншои жоны мелъ; поведают о царю ихъ же был добре розумеючий в науце звездной;

той палацъ назван дом солнечный;

стягнувши руку свою поздоровил ю мовечи: Будь поздоровлена царевая македонская;

египчик седячи там впосеред места пред обличностью греков на нь смотрячих явне пророковал;

александеръ едучи над берегом преречонои реки з людом своим ... дошли до одного замку;

потом рушившисе зъ оного местца пришол до земли которая речена Прасия;

пошлю его матце его алимпияде зганбеного;

такъ то приказал справит яко ему во сне было объявлено.