- •Прадмова
- •Рабочая праграма
- •40 Вылічальная тэхніка, 41 Кампаненты абсталявання, 45 Сувязь;
- •Тлумачальная запіска
- •Змест дысцыпліны
- •Вучэбна-метадычная картка дысцыпліны
- •1. Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы
- •1.1. Роля мовы
- •1.2. Беларуская мова ў моўнай супольнасці свету
- •1.3. Этапы развіцця беларускай мовы
- •1.3.1. Вытокі беларускай мовы
- •1.3.2. Беларуская мова ў вкл
- •1.3.3. Стан беларускай мовы ў Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі
- •1.3.4. Новая беларуская літаратурная мова
- •1.3.5 Беларуская мова ў канцы хх – пачатку ххі стст
- •1.4. З гісторыі беларускай графікі
- •1.5. Мова і маўленне
- •2. Беларуская мова ва ўмовах білінгвізму
- •2.1. Білінгвізм
- •2.2. Інтэрферэнцыя. Трасянка
- •2.3. Нарматыўнае беларускае маўленне
- •2.3.1 Асаблівасці беларускай мовы ў параўнанні з рускай
- •2.3.1.1. Фанетычныя асаблівасці
- •2.3.1.2. Акцэнталагічныя асаблівасці
- •2.3.1.3. Арфаграфічныя асаблівасці
- •2.3.1.4. Лексічныя асаблівасці
- •2.3.1.5. Фразеалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.6. Словаўтваральныя асаблівасці5[5]
- •2.3.1.7. Граматычныя асаблівасці
- •2.3.1.7.1. Марфалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.7.2. Сінтаксічныя асаблівасці
- •2.4. Спецыфіка перакладу на беларускую мову
- •3. Маўленчая камунікацыя. Тэкст як асноўная камунікацыйная адзінка
- •3.1. Формы і тыпы маўлення. Паняцце тэксту. Маўленчыя жанры
- •3.2. Беларускі нацыянальны маўленчы этыкет
- •4. Паняцце стылю і стылістыкі маўлення
- •4.1. Стылі беларускай мовы, іх характарыстыка
- •4.2. Актуальныя працэсы ў сістэме функцыянальных стыляў
- •4.3. Стылістыка як тэарэтычная база культуры маўлення
- •5. Навуковае маўленне
- •5.1. Агульныя рысы навуковага маўлення
- •5.2 Стылістычныя сродкі навуковага маўлення
- •6. Тэрміналагічная лексіка як вядучы складнік навуковага маўлення
- •6.1. Лексіка беларускай нацыянальнай мовы, яе структура
- •6.1.1. Лексіка паводле паходжання
- •6.1.2. Лексіка паводле ступені актыўнасці
- •6.1.3. Лексіка паводле стылістычнай прыналежнасці
- •6.1.4. Лексіка паводле сферы выкарыстання
- •6.2. Тэрміналогія
- •6.3. Спецыфіка выкарыстання тэрмінаў
- •7. Сістэма жанраў навуковай літаратуры
- •7.1. Разнавіднасці і жанры навуковых тэкстаў
- •7.2 Кампазіцыйная будова навуковых тэкстаў розных жанраў
- •8. Афіцына-справавы стыль
- •8.1. Стылявыя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.2. Моўныя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.3. Віды афіцыйна-справавой дакументацыі
- •9. Культура маўлення
- •9.1. Якасці маўлення
- •9.2. Спецыфіка рэдагавання
- •Спіс выкарыстанай літаратуры
- •Тэмы практычных заняткаў і іх змест
- •Метадычныя матэрыялы да практычных заняткаў
- •2. Уявіце сітуацыю: да Вас у госці прыехалі прадстаўнікі розных славянскіх народаў. Ці зразумееце Вы адзін аднаго? Аргументуйце свой адказ.
- •3. Пазнаёмцеся з наступнымі выказваннямі пра мову. Назавіце функцыі мовы.
- •4. Як вы разумееце выраз старажытных грэкаў: “Загавары, каб я цябе ўбачыў”?
- •6. Растлумачце сэнс выказвання ф. Скарыны, змешчанага ў прадмове да кнігі “Юдзіф”:
- •7. Што Вы ведаеце пра пачатак кнігадрукавання ва ўсходніх славян?
- •8. Чым адметны і знакаміты Статут Вялікага Княства Літоўскага?
- •9. Прачытайце прадмову да Статута вкл, напісаную Львом Сапегам. Параўнайце моўныя сродкі старабеларускай і сучаснай беларускай мовы.
- •10. Прачытайце ўрывак са Статута Вялікага Княства Літоўскага. Перакажыце яго змест.
- •11. Прачытайце тэкст. Адкажыце на пытанне.
- •12. Прачытайце верш к. Крапівы «Шчыраму латыністу» (з падзагалоўкам «На заметку ў газэце «Звезда»). Адзначце напісанні, якія не супадаюць з сучаснымі.
- •13. Вызначыце характэрныя рысы беларускага правапісу, які існаваў да рэформы 1933 года.
- •14. Адзначце несупадзенні моўных нормаў у “Граматыцы...” б.Тарашкевіча з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.
- •15. Колькі графічных сістэм вядома ў гісторыі беларускай мовы?
- •16. Пачытайце наступны ўрывак. Назавіце аўтара. Як перадаюцца спецыфічныя для беларускай мовы гукі?
- •17. Пачытайце выказванне у. Караткевіча пра асаблівасці беларускай мовы. Назавіце іх. Пракаментуйце знакі прыпынку.
- •18. Прачытайце тэкст. Абгрунтуйце, чаму дж і дз не павінны ўключацца ў алфавіт. Падлічыце, колькі літар у беларускім алфавіце.
- •19. Вызначце колькасць гукаў і літар у словах. Размясціце па трох калонках прапанаваныя словы:
- •20. Вызначце розныя спосабы абазначэння мяккасці зычных гукаў. У якіх з прыведзеных слоў мяккасць зычных гукаў не абазначаецца на пісьме?
- •21. Дапішыце наступныя сказы.
- •22. Уважліва пачытайце. Адзначце асаблівасці маўлення Мікіты Зміцеравіча. Як называецца такое маўленне? з якога твора ўзяты ўрывак?
- •23. Уважліва пачытайце словы, сфармулюйце правіла, паводле якога яны пішуцца, і назавіце адпаведную асаблівасць беларускай мовы.
- •42. Запішыце словы разам, асобна, праз дэфіс.
- •43. Перакладзіце на беларускую мову. Пастаўце націск і параўнайце яго месца ў беларускай і рускай мовах.
- •44. Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і адзначце ў дужках род назоўнікаў.
- •45. Спішыце, дапасуючы прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі да назоўнікаў назоўнага склону адзіночнага ліку.
- •50. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •51. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •52. Надайце назоўнікам форму роднага склону адзіночнага ліку.
- •53. Пастаўце назоўнікі ў творны склон.
- •54. Раскрыйце дужкі.
- •55. Перакладзіце на беларускую мову, стараючыся пазбягаць неўласцівых для беларускай мовы сродкаў:
- •56. Перакладзіце жарт на беларускую мову. Расстаўце знакі прыпынку.
- •57. Перакладзіце на беларускую мову. Складзіце з шасцю выразамі сказы.
- •58. Вусна перакладзіце на беларускую мову, выкарыстоўваючы дзеепрыметнікі.
- •59. Знайдзіце памылкі пры перакладзе тэрмінаў з рускай мовы на беларускую.
- •60. Спішыце, замяняючы лічбы словамі і ставячы назоўнік у патрэбнай форме. Пастаўце ў лічэбніках націск.
- •62. Перакладзіце спалучэнні на беларускую мову. Запішыце.
- •63. У якім парадку трэба размясціць прыведзеныя сказы, каб атрымаўся тэкст? Вызначыце тып гэтага тэксту.
- •64. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Сваю думку абгрунтуйце.
- •65. Вызначыце стыль прапанаванага тэксту. Назавіце агульныя стылявыя рысы і моўныя асаблівасці гэтага стылю.
- •66. Да якога стылю належыць наступны твор? Аргументуйце свой адказ.
- •67. Вызначыце стыль прыведзенага ўрыўка. Абгрунтуйце сваё меркаванне. Назавіце дакумент, з якога ўзяты тэкст.
- •68. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып. Акрэсліце асноўную тэму і падтэмы прапанаванага ўрыўка.
- •69. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначыце яго стыль. Назавіце марфалагічныя, сінтаксічныя рысы.
- •70. Перакладзіце наступныя словы і словазлучэнні на беларускую мову. У чым спецыфіка ўжывання пабочных канструкцый у навуковым стылі?
- •71. Напішыце анатацыю на падручнік па спецыяльнасці і на Вашу ўлюбёную кнігу.
- •72. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Назавіце моўныя сродкі, уласцівыя для данага стылю.
- •73. Выпiшыце словы, размяркоўваючы iх па дзвюх групах: а) агульнанавуковая лексіка; б) тэрмiналагiчная лексiка. Якiм прынцыпам вы карысталiся?
- •74. Знайдзіце прафесіяналізмы, жарганізмы і падбярыце да іх літаратурныя адпаведнікі.
- •75. Прачытайце тэксты. Знайдзіце словы, што адпавядаюць студэнцкаму слэнгу. Як Вы лічыце, ці ўласцівы слэнг для беларускай мовы?
- •76. Вызначце, якім спосабам утвораны наступныя тэрміны. Да якіх тэрміналогій яны адносяцца?
- •78. Перакладзіце апісальны рускі выраз адным беларускім словам. Як называюцца такія словы?
- •79. Размяркуйце словы ў калонкі табліцы. Патлумачце, якімі крытэрыямі вы карысталіся.
- •80. Размяркуйце словы па групах, карыстаючыся наступнай табліцай.
- •81. Запоўніце табліцу.
- •82. Падбярыце да архаізмаў сучасныя адпаведнікі.
- •94. Знайдзіце “недарэчнасці” з пункту гледжання стылёвай арыентацыі ў прыведзеных сказах? Абгрунтуйце свой адказ.
- •95. Знайдзіце лагічныя памылкі. Адрэдагуйце сказы.
- •96. Перакладзіце наступныя прыметнікі на беларускую мову. Уявіце сябе дырэктарам кампаніі. Напішыце характарыстыку на вашага супрацоўніка.
- •97. З якіх афіцыйных папер маглі б быць узяты наступныя выразы?
- •117. Перапішыце, пастаўце знакі прыпынку, выпраўце, калі неабходна, памылкі.
- •Індывідуальная практычная работа
- •Кантрольныя пытанні
- •Кантрольныя заданні
- •Пытанні да заліку па дысцыпліне “беларуская мова. Культура маўлення”
5.2 Стылістычныя сродкі навуковага маўлення
Навуковаму маўленню ўласцівы наступныя моўныя сродкі14[14]:
1. Нейтральныя словы (ўжываюцца ва ўсіх стылях), напрыклад, характарыстыка, паветра, рухацца, адзенне, уяўляць і інш.
2. Словы ў прамым значэнні.
3. Абстрактная лексіка (працэс, дзейнасць, памер), асабліва аддзеяслоўныя назоўнікі з суфіксамі -нн-, -енн- (-энн-), -анн-, -к: вылічэнне, аб’яднанне, дапайка, наладка.
4. Тэрміны.
5. Прыметнікі у складзе тэрміналагічных словазлучэнняў: разліковы рахунак, знешні гандаль, фізічны закон.
6. Скарачэнні і абрэвіяцыя.
7. “Нанізванне” назоўнікаў у форме роднага склону: даследаванне ядраў (р.скл.) клетак (р.скл.), вывучэнне шкалы (р.скл.) тэмператур (р.скл.), працэс ацэнкі (р.скл.) карысці (р.скл) інтэрнэт-тэхналогій (р.скл.).
8. Рэчыўныя назоўнікі ў форме множнага ліку: мінеральныя воды, белыя гліны, высокаактанавыя бензіны.
9. Прыметнікі і дзеепрыметнікі ў значэнні назоўнікаў: крывая, ламаная.
10. Паўназначныя словы ў ролі злучнікаў і прыназоўнікаў: пры дапамозе, за выключэннем, на працягу, у выпадку, у выніку, у галіне, што, калі – то.
11. Канструкцыі мадальнае слова + інфінітыў: варта разгледзець, трэба звярнуць увагу, неабходна адзначыць, нельга не заўважыць.
12. Дзеяслоўныя спалучэнні (дзеяслоў + назоўнік): аказваць уздзеянне (замест уздзейнічаць), праводзіць даследаванне (замест даследаваць).
13. Формы цяперашняга часу дзеясловаў у 3 асобе: жыве, дзейнічае, функцыянуюць. Гэта так званы “цяперашні пазачасавы”, які абазначае пастаянныя ўласцівасці рэалій, а не дзеянні, што адбываюцца ў момант гутаркі.
14 Формы дзеясловаў з няпэўна-асабовым значэннем: закон фармулюецца, правіла вызначаецца.
15. Дзеясловы незакончанага трывання (у форме 3-й асобы): вынікае, патрабуе, функцыянуе, успрымае.
16. Пасіўныя канструкцыі з творным склонам: праблема разглядаецца навукоўцамі, пытанні дакладна фармулююца даследчыкам.
17. Складаназлучаныя і складаназалежныя сказы.
18. Састаўныя падпарадкавальныя злучнікі: нягледзячы на тое што; у сувязі з тым што, па меры таго як, дзякуючы таму што, у той час як.
19. Простыя сказы, ускладненыя аднароднымі членамі, пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі, адасобленымі азначэннямі і акалічнасцямі.
20. Сказы з дзеепрыслоўнымі і дзеепрыметнымі зваротамі: даследуючы гэту праблему, разглядаючы падобныя факты, аналізуемая з’ява, гукаўзмацняльная трубка.
21. Устойлівыя спалучэнні тыпу на чале, пад знакам, краевугольны камень, актуальная тэма, цікавае пытанне, уяўляе навуковую каштоўнасць і г. д.
22. Пераважнае выкарыстанне апавядальных скаў.
6. Тэрміналагічная лексіка як вядучы складнік навуковага маўлення
Сярод слоў, якія выкарыстоўваюцца ў навуковым маўленні, значнае месца займаюць тэрміны – найменні для паняццяў са сферы навукі, тэхнікі і навучання.
Перш чым вызначыць асаблівасці тэрмінаў, звернем увагу на саму сукупнасць слоў беларускай мовы, якая называецца лексікай.
6.1. Лексіка беларускай нацыянальнай мовы, яе структура
Лексіка – слоўнае багацце пэўнай мовы. Беларуская нацыянальная мова ў колькасных адносінах (і сэнсавых) валодае багатым і развітым слоўнікавым складам. Так, у “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” пад рэдакцыяй Кандрата Крапівы зафіксавана звыш 100 тыс. слоў (1977 – 1984 гг.), а ў “Вялікім слоўніку беларускай мовы” Фёдара Піскунова – каля 223 тыс. слоў (2012 г.). Лексіка пастаянна ўзбагачаецца, слоўнікі не заўсёды паспяваюць зафіксаваць яе адзінкі. Акрамя таго, у слоўнікі звычайна не ўключаюцца дзясяткі тысяч дыялектных, устарэлых, новых слоў, тэрмінаў, якія адносяцца да вузкаспецыяльных навуковых паняццяў.
Словы, якія складаюць лексіку сучаснай беларускай мовы, неаднародныя па сваім характары. Яны адрозніваюцца паводле:
паходжання;
ступені актыўнасці;
стылістычнай прыналежнасці;
сферы выкарыстання.