- •Прадмова
- •Рабочая праграма
- •40 Вылічальная тэхніка, 41 Кампаненты абсталявання, 45 Сувязь;
- •Тлумачальная запіска
- •Змест дысцыпліны
- •Вучэбна-метадычная картка дысцыпліны
- •1. Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы
- •1.1. Роля мовы
- •1.2. Беларуская мова ў моўнай супольнасці свету
- •1.3. Этапы развіцця беларускай мовы
- •1.3.1. Вытокі беларускай мовы
- •1.3.2. Беларуская мова ў вкл
- •1.3.3. Стан беларускай мовы ў Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі
- •1.3.4. Новая беларуская літаратурная мова
- •1.3.5 Беларуская мова ў канцы хх – пачатку ххі стст
- •1.4. З гісторыі беларускай графікі
- •1.5. Мова і маўленне
- •2. Беларуская мова ва ўмовах білінгвізму
- •2.1. Білінгвізм
- •2.2. Інтэрферэнцыя. Трасянка
- •2.3. Нарматыўнае беларускае маўленне
- •2.3.1 Асаблівасці беларускай мовы ў параўнанні з рускай
- •2.3.1.1. Фанетычныя асаблівасці
- •2.3.1.2. Акцэнталагічныя асаблівасці
- •2.3.1.3. Арфаграфічныя асаблівасці
- •2.3.1.4. Лексічныя асаблівасці
- •2.3.1.5. Фразеалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.6. Словаўтваральныя асаблівасці5[5]
- •2.3.1.7. Граматычныя асаблівасці
- •2.3.1.7.1. Марфалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.7.2. Сінтаксічныя асаблівасці
- •2.4. Спецыфіка перакладу на беларускую мову
- •3. Маўленчая камунікацыя. Тэкст як асноўная камунікацыйная адзінка
- •3.1. Формы і тыпы маўлення. Паняцце тэксту. Маўленчыя жанры
- •3.2. Беларускі нацыянальны маўленчы этыкет
- •4. Паняцце стылю і стылістыкі маўлення
- •4.1. Стылі беларускай мовы, іх характарыстыка
- •4.2. Актуальныя працэсы ў сістэме функцыянальных стыляў
- •4.3. Стылістыка як тэарэтычная база культуры маўлення
- •5. Навуковае маўленне
- •5.1. Агульныя рысы навуковага маўлення
- •5.2 Стылістычныя сродкі навуковага маўлення
- •6. Тэрміналагічная лексіка як вядучы складнік навуковага маўлення
- •6.1. Лексіка беларускай нацыянальнай мовы, яе структура
- •6.1.1. Лексіка паводле паходжання
- •6.1.2. Лексіка паводле ступені актыўнасці
- •6.1.3. Лексіка паводле стылістычнай прыналежнасці
- •6.1.4. Лексіка паводле сферы выкарыстання
- •6.2. Тэрміналогія
- •6.3. Спецыфіка выкарыстання тэрмінаў
- •7. Сістэма жанраў навуковай літаратуры
- •7.1. Разнавіднасці і жанры навуковых тэкстаў
- •7.2 Кампазіцыйная будова навуковых тэкстаў розных жанраў
- •8. Афіцына-справавы стыль
- •8.1. Стылявыя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.2. Моўныя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.3. Віды афіцыйна-справавой дакументацыі
- •9. Культура маўлення
- •9.1. Якасці маўлення
- •9.2. Спецыфіка рэдагавання
- •Спіс выкарыстанай літаратуры
- •Тэмы практычных заняткаў і іх змест
- •Метадычныя матэрыялы да практычных заняткаў
- •2. Уявіце сітуацыю: да Вас у госці прыехалі прадстаўнікі розных славянскіх народаў. Ці зразумееце Вы адзін аднаго? Аргументуйце свой адказ.
- •3. Пазнаёмцеся з наступнымі выказваннямі пра мову. Назавіце функцыі мовы.
- •4. Як вы разумееце выраз старажытных грэкаў: “Загавары, каб я цябе ўбачыў”?
- •6. Растлумачце сэнс выказвання ф. Скарыны, змешчанага ў прадмове да кнігі “Юдзіф”:
- •7. Што Вы ведаеце пра пачатак кнігадрукавання ва ўсходніх славян?
- •8. Чым адметны і знакаміты Статут Вялікага Княства Літоўскага?
- •9. Прачытайце прадмову да Статута вкл, напісаную Львом Сапегам. Параўнайце моўныя сродкі старабеларускай і сучаснай беларускай мовы.
- •10. Прачытайце ўрывак са Статута Вялікага Княства Літоўскага. Перакажыце яго змест.
- •11. Прачытайце тэкст. Адкажыце на пытанне.
- •12. Прачытайце верш к. Крапівы «Шчыраму латыністу» (з падзагалоўкам «На заметку ў газэце «Звезда»). Адзначце напісанні, якія не супадаюць з сучаснымі.
- •13. Вызначыце характэрныя рысы беларускага правапісу, які існаваў да рэформы 1933 года.
- •14. Адзначце несупадзенні моўных нормаў у “Граматыцы...” б.Тарашкевіча з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.
- •15. Колькі графічных сістэм вядома ў гісторыі беларускай мовы?
- •16. Пачытайце наступны ўрывак. Назавіце аўтара. Як перадаюцца спецыфічныя для беларускай мовы гукі?
- •17. Пачытайце выказванне у. Караткевіча пра асаблівасці беларускай мовы. Назавіце іх. Пракаментуйце знакі прыпынку.
- •18. Прачытайце тэкст. Абгрунтуйце, чаму дж і дз не павінны ўключацца ў алфавіт. Падлічыце, колькі літар у беларускім алфавіце.
- •19. Вызначце колькасць гукаў і літар у словах. Размясціце па трох калонках прапанаваныя словы:
- •20. Вызначце розныя спосабы абазначэння мяккасці зычных гукаў. У якіх з прыведзеных слоў мяккасць зычных гукаў не абазначаецца на пісьме?
- •21. Дапішыце наступныя сказы.
- •22. Уважліва пачытайце. Адзначце асаблівасці маўлення Мікіты Зміцеравіча. Як называецца такое маўленне? з якога твора ўзяты ўрывак?
- •23. Уважліва пачытайце словы, сфармулюйце правіла, паводле якога яны пішуцца, і назавіце адпаведную асаблівасць беларускай мовы.
- •42. Запішыце словы разам, асобна, праз дэфіс.
- •43. Перакладзіце на беларускую мову. Пастаўце націск і параўнайце яго месца ў беларускай і рускай мовах.
- •44. Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і адзначце ў дужках род назоўнікаў.
- •45. Спішыце, дапасуючы прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі да назоўнікаў назоўнага склону адзіночнага ліку.
- •50. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •51. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •52. Надайце назоўнікам форму роднага склону адзіночнага ліку.
- •53. Пастаўце назоўнікі ў творны склон.
- •54. Раскрыйце дужкі.
- •55. Перакладзіце на беларускую мову, стараючыся пазбягаць неўласцівых для беларускай мовы сродкаў:
- •56. Перакладзіце жарт на беларускую мову. Расстаўце знакі прыпынку.
- •57. Перакладзіце на беларускую мову. Складзіце з шасцю выразамі сказы.
- •58. Вусна перакладзіце на беларускую мову, выкарыстоўваючы дзеепрыметнікі.
- •59. Знайдзіце памылкі пры перакладзе тэрмінаў з рускай мовы на беларускую.
- •60. Спішыце, замяняючы лічбы словамі і ставячы назоўнік у патрэбнай форме. Пастаўце ў лічэбніках націск.
- •62. Перакладзіце спалучэнні на беларускую мову. Запішыце.
- •63. У якім парадку трэба размясціць прыведзеныя сказы, каб атрымаўся тэкст? Вызначыце тып гэтага тэксту.
- •64. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Сваю думку абгрунтуйце.
- •65. Вызначыце стыль прапанаванага тэксту. Назавіце агульныя стылявыя рысы і моўныя асаблівасці гэтага стылю.
- •66. Да якога стылю належыць наступны твор? Аргументуйце свой адказ.
- •67. Вызначыце стыль прыведзенага ўрыўка. Абгрунтуйце сваё меркаванне. Назавіце дакумент, з якога ўзяты тэкст.
- •68. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып. Акрэсліце асноўную тэму і падтэмы прапанаванага ўрыўка.
- •69. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначыце яго стыль. Назавіце марфалагічныя, сінтаксічныя рысы.
- •70. Перакладзіце наступныя словы і словазлучэнні на беларускую мову. У чым спецыфіка ўжывання пабочных канструкцый у навуковым стылі?
- •71. Напішыце анатацыю на падручнік па спецыяльнасці і на Вашу ўлюбёную кнігу.
- •72. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Назавіце моўныя сродкі, уласцівыя для данага стылю.
- •73. Выпiшыце словы, размяркоўваючы iх па дзвюх групах: а) агульнанавуковая лексіка; б) тэрмiналагiчная лексiка. Якiм прынцыпам вы карысталiся?
- •74. Знайдзіце прафесіяналізмы, жарганізмы і падбярыце да іх літаратурныя адпаведнікі.
- •75. Прачытайце тэксты. Знайдзіце словы, што адпавядаюць студэнцкаму слэнгу. Як Вы лічыце, ці ўласцівы слэнг для беларускай мовы?
- •76. Вызначце, якім спосабам утвораны наступныя тэрміны. Да якіх тэрміналогій яны адносяцца?
- •78. Перакладзіце апісальны рускі выраз адным беларускім словам. Як называюцца такія словы?
- •79. Размяркуйце словы ў калонкі табліцы. Патлумачце, якімі крытэрыямі вы карысталіся.
- •80. Размяркуйце словы па групах, карыстаючыся наступнай табліцай.
- •81. Запоўніце табліцу.
- •82. Падбярыце да архаізмаў сучасныя адпаведнікі.
- •94. Знайдзіце “недарэчнасці” з пункту гледжання стылёвай арыентацыі ў прыведзеных сказах? Абгрунтуйце свой адказ.
- •95. Знайдзіце лагічныя памылкі. Адрэдагуйце сказы.
- •96. Перакладзіце наступныя прыметнікі на беларускую мову. Уявіце сябе дырэктарам кампаніі. Напішыце характарыстыку на вашага супрацоўніка.
- •97. З якіх афіцыйных папер маглі б быць узяты наступныя выразы?
- •117. Перапішыце, пастаўце знакі прыпынку, выпраўце, калі неабходна, памылкі.
- •Індывідуальная практычная работа
- •Кантрольныя пытанні
- •Кантрольныя заданні
- •Пытанні да заліку па дысцыпліне “беларуская мова. Культура маўлення”
19. Вызначце колькасць гукаў і літар у словах. Размясціце па трох калонках прапанаваныя словы:
гукаў больш, чым літар
гукаў менш, чым літар
колькасць гукаў і літар супадае
Кніга, яе, дзеці, дзед, краіна, дом, паехаць, тваю, рака, аб’інець, салаўіны, людзі, дажджы, здароўе, праходчык, Радзіма, фельчар, дзяжурны, ракетчык, усур’ёз, паджынаць, подзвіг, сашчапіць, аб’езд, расшпіліць, сонны, зжыцца, дзверы, апранаешся, любоўю, самаадданы, схільны, маладзенькі, дошка, разводдзе.
20. Вызначце розныя спосабы абазначэння мяккасці зычных гукаў. У якіх з прыведзеных слоў мяккасць зычных гукаў не абазначаецца на пісьме?
Смех, люблю, снег, канькі, пісьмо, пальцы, раз’езд, конь, алень, раз’едзены, бацька, пакатасць, паляпшэнне, паспешліва, пачарсцвець, сальны, салявы, самалюб, сем’янін, сямюстамі, сеньярыта, скіпець, скальпель, сліва, слізь, страсць, суаднесціся, схільны, сцверджанне, сыценькі, сядзельца, тыльда, уменне, чацвёра, яблынька.
21. Дапішыце наступныя сказы.
1. Валоданне і папераменнае карыстанне дзвюма мовамі -- … . 2. На тэрыторыі Беларусі двухмоўе ўзнікла … . 3. У раёнах сумежнага пражывання беларусаў з іншымі народамі ўзнікла … . 4. Білінгвізм даследуецца ў такіх аспектах, як … . 5. Інтэрферэнцыя прыводзіць да … . 6. Разыходжанні ў граматычным афармленні рускіх і беларускіх лексем – гэта … . 7. Сінтаксічная інтэрферэнцыя выклікаецца … . 8. Пранікненне фанетычных рысаў з адной мовы ў другую – гэта … . 9. Лексічная інтэрферэнцыя звязана з … . 10. Прычынай існавання словаўтваральнай інтэрферэнцыі з’яўляецца … . 11. Акцэнтная інтэрферэнцыя звязана з … . 12. Прамежкавая форма змешанага маўлення – гэта… 13. Трасянка ўзнікае ў выніку … . 14. Моўная сітуацыя ў будучым на тэрыторыі Беларусі залежыць ад … .
22. Уважліва пачытайце. Адзначце асаблівасці маўлення Мікіты Зміцеравіча. Як называецца такое маўленне? з якога твора ўзяты ўрывак?
Тут дзядзька Лёкса па пасудзе
Ударыў зноў: ‑ Прашу наліць!
Мікіта Зміцеравіч будзе
У гонар маці гаварыць!
Мікіта вычакаў хвіліну,
Пакуль заціх-улёгся шум,
Устаў паважна, нос закінуў,
Як перад люстрам харашун.
- Што ж, еслі просіць прадсядацель,
Ці, ізвіняюсь, тамада,
Каб я сказаў што к гэтай даце,
То я далжон адвеціць: да!
Дык вот у нашай юбіляркі
Есь многа качастваў такіх,
Што быў бы грэх не выпіць чаркі,
Не ўшанаваць пачотам іх.
А першым качаствам законна
Шчытаю я без лішніх слоў,
Што, хоць і ў возрасце прыклонным,
Ана не знаець дактароў.
Другое качаства па праву
Адмецім такжа мы спаўна,
Што патрудзілася на славу
За жызь працоўную ана.
А трэцім качаствам гардзіцца
Найболей нада, што ўдава
Зрасціла нас, как гаварыцца,
І ў жызь пуцёўку нам дала.
У ту вужасную разруху,
Благадара і вапракі,
Ана не пала сілай духу:
Пускала нас - как пціц,з рукі!..
Тут выйшла пауза малая,
І д'ябал Вінька не стрываў:
- А што бабуся залатая
І ўнукаў любіць - не сказаў!
Мікіта згроб сурвэтку ў пальцы,
Махнуў рукою, як ластом:
- А вы мяне не папраўляйце! -
Раўнуў на Віньку цераз стол.
- Я лучча знаю, што бабуся!
І ўсё я знаю, што к чаму!
А еслі ў чом і абшыбуся -
Мяне паправіць есь каму!
Наліўся чырванню, засопся
І сеў, забыўшыся на тост.
- Іш, папраўляць мяне знайшоўся!
Схадзі папраў цяляці хвост!..
Застолле зразу анямела,
Уткнула ў скацерку насы,
А потым ціха і нясмела
Сям-там узніклі галасы:
- Яно, падумаўшы, канешна,
Перабіваць другіх не варт...
- Хацеў - пацешна, выйшла - грэшна...
- Дык ён жа, мабыць, гэта ў жарт?..
Сцяпан глядзеў на край кілішка,
Было ад сораму - хоць плач:
«Ну, і Мікішка! Ну й Мікішка!
Хоць маму ўважыў бы, таўкач!..»
Няёмкасць зняў пляменнік Зосін -
Нібыта ў бочку, грымнуў бас:
- Мікіта Зміцеравіч, просім
Не сердаваць і кончыць сказ!
Тады й Тамаш ускінуў вочы,
Адчуў сябе гаспадаром:
- Ты трэцім качаствам закончыў,
Кажы далей, ды і кульнём!
- А просім, просім! - раптам госці
Сыпнулі хорам, дружна ў лад.
Мікіта й сам уцяміў штосьці
І адарваў ад крэсла зад.
Устаў, узяў у пальцы чарку,
Хвіліну важна памаўчаў
І ў тым жа тоне, так жа ярка
Сказ прапановай увянчаў:
- І так, за здравіе мамашы
І за дальнейшы, значыць, рост
Праізвадзіцельнасці нашай
Я прыдлагаю выпіць тост!..