- •Прадмова
- •Рабочая праграма
- •40 Вылічальная тэхніка, 41 Кампаненты абсталявання, 45 Сувязь;
- •Тлумачальная запіска
- •Змест дысцыпліны
- •Вучэбна-метадычная картка дысцыпліны
- •1. Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы
- •1.1. Роля мовы
- •1.2. Беларуская мова ў моўнай супольнасці свету
- •1.3. Этапы развіцця беларускай мовы
- •1.3.1. Вытокі беларускай мовы
- •1.3.2. Беларуская мова ў вкл
- •1.3.3. Стан беларускай мовы ў Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі
- •1.3.4. Новая беларуская літаратурная мова
- •1.3.5 Беларуская мова ў канцы хх – пачатку ххі стст
- •1.4. З гісторыі беларускай графікі
- •1.5. Мова і маўленне
- •2. Беларуская мова ва ўмовах білінгвізму
- •2.1. Білінгвізм
- •2.2. Інтэрферэнцыя. Трасянка
- •2.3. Нарматыўнае беларускае маўленне
- •2.3.1 Асаблівасці беларускай мовы ў параўнанні з рускай
- •2.3.1.1. Фанетычныя асаблівасці
- •2.3.1.2. Акцэнталагічныя асаблівасці
- •2.3.1.3. Арфаграфічныя асаблівасці
- •2.3.1.4. Лексічныя асаблівасці
- •2.3.1.5. Фразеалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.6. Словаўтваральныя асаблівасці5[5]
- •2.3.1.7. Граматычныя асаблівасці
- •2.3.1.7.1. Марфалагічныя асаблівасці
- •2.3.1.7.2. Сінтаксічныя асаблівасці
- •2.4. Спецыфіка перакладу на беларускую мову
- •3. Маўленчая камунікацыя. Тэкст як асноўная камунікацыйная адзінка
- •3.1. Формы і тыпы маўлення. Паняцце тэксту. Маўленчыя жанры
- •3.2. Беларускі нацыянальны маўленчы этыкет
- •4. Паняцце стылю і стылістыкі маўлення
- •4.1. Стылі беларускай мовы, іх характарыстыка
- •4.2. Актуальныя працэсы ў сістэме функцыянальных стыляў
- •4.3. Стылістыка як тэарэтычная база культуры маўлення
- •5. Навуковае маўленне
- •5.1. Агульныя рысы навуковага маўлення
- •5.2 Стылістычныя сродкі навуковага маўлення
- •6. Тэрміналагічная лексіка як вядучы складнік навуковага маўлення
- •6.1. Лексіка беларускай нацыянальнай мовы, яе структура
- •6.1.1. Лексіка паводле паходжання
- •6.1.2. Лексіка паводле ступені актыўнасці
- •6.1.3. Лексіка паводле стылістычнай прыналежнасці
- •6.1.4. Лексіка паводле сферы выкарыстання
- •6.2. Тэрміналогія
- •6.3. Спецыфіка выкарыстання тэрмінаў
- •7. Сістэма жанраў навуковай літаратуры
- •7.1. Разнавіднасці і жанры навуковых тэкстаў
- •7.2 Кампазіцыйная будова навуковых тэкстаў розных жанраў
- •8. Афіцына-справавы стыль
- •8.1. Стылявыя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.2. Моўныя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •8.3. Віды афіцыйна-справавой дакументацыі
- •9. Культура маўлення
- •9.1. Якасці маўлення
- •9.2. Спецыфіка рэдагавання
- •Спіс выкарыстанай літаратуры
- •Тэмы практычных заняткаў і іх змест
- •Метадычныя матэрыялы да практычных заняткаў
- •2. Уявіце сітуацыю: да Вас у госці прыехалі прадстаўнікі розных славянскіх народаў. Ці зразумееце Вы адзін аднаго? Аргументуйце свой адказ.
- •3. Пазнаёмцеся з наступнымі выказваннямі пра мову. Назавіце функцыі мовы.
- •4. Як вы разумееце выраз старажытных грэкаў: “Загавары, каб я цябе ўбачыў”?
- •6. Растлумачце сэнс выказвання ф. Скарыны, змешчанага ў прадмове да кнігі “Юдзіф”:
- •7. Што Вы ведаеце пра пачатак кнігадрукавання ва ўсходніх славян?
- •8. Чым адметны і знакаміты Статут Вялікага Княства Літоўскага?
- •9. Прачытайце прадмову да Статута вкл, напісаную Львом Сапегам. Параўнайце моўныя сродкі старабеларускай і сучаснай беларускай мовы.
- •10. Прачытайце ўрывак са Статута Вялікага Княства Літоўскага. Перакажыце яго змест.
- •11. Прачытайце тэкст. Адкажыце на пытанне.
- •12. Прачытайце верш к. Крапівы «Шчыраму латыністу» (з падзагалоўкам «На заметку ў газэце «Звезда»). Адзначце напісанні, якія не супадаюць з сучаснымі.
- •13. Вызначыце характэрныя рысы беларускага правапісу, які існаваў да рэформы 1933 года.
- •14. Адзначце несупадзенні моўных нормаў у “Граматыцы...” б.Тарашкевіча з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.
- •15. Колькі графічных сістэм вядома ў гісторыі беларускай мовы?
- •16. Пачытайце наступны ўрывак. Назавіце аўтара. Як перадаюцца спецыфічныя для беларускай мовы гукі?
- •17. Пачытайце выказванне у. Караткевіча пра асаблівасці беларускай мовы. Назавіце іх. Пракаментуйце знакі прыпынку.
- •18. Прачытайце тэкст. Абгрунтуйце, чаму дж і дз не павінны ўключацца ў алфавіт. Падлічыце, колькі літар у беларускім алфавіце.
- •19. Вызначце колькасць гукаў і літар у словах. Размясціце па трох калонках прапанаваныя словы:
- •20. Вызначце розныя спосабы абазначэння мяккасці зычных гукаў. У якіх з прыведзеных слоў мяккасць зычных гукаў не абазначаецца на пісьме?
- •21. Дапішыце наступныя сказы.
- •22. Уважліва пачытайце. Адзначце асаблівасці маўлення Мікіты Зміцеравіча. Як называецца такое маўленне? з якога твора ўзяты ўрывак?
- •23. Уважліва пачытайце словы, сфармулюйце правіла, паводле якога яны пішуцца, і назавіце адпаведную асаблівасць беларускай мовы.
- •42. Запішыце словы разам, асобна, праз дэфіс.
- •43. Перакладзіце на беларускую мову. Пастаўце націск і параўнайце яго месца ў беларускай і рускай мовах.
- •44. Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і адзначце ў дужках род назоўнікаў.
- •45. Спішыце, дапасуючы прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі да назоўнікаў назоўнага склону адзіночнага ліку.
- •50. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •51. Перакладзіце словы і словазлучэнні на беларускую мову.
- •52. Надайце назоўнікам форму роднага склону адзіночнага ліку.
- •53. Пастаўце назоўнікі ў творны склон.
- •54. Раскрыйце дужкі.
- •55. Перакладзіце на беларускую мову, стараючыся пазбягаць неўласцівых для беларускай мовы сродкаў:
- •56. Перакладзіце жарт на беларускую мову. Расстаўце знакі прыпынку.
- •57. Перакладзіце на беларускую мову. Складзіце з шасцю выразамі сказы.
- •58. Вусна перакладзіце на беларускую мову, выкарыстоўваючы дзеепрыметнікі.
- •59. Знайдзіце памылкі пры перакладзе тэрмінаў з рускай мовы на беларускую.
- •60. Спішыце, замяняючы лічбы словамі і ставячы назоўнік у патрэбнай форме. Пастаўце ў лічэбніках націск.
- •62. Перакладзіце спалучэнні на беларускую мову. Запішыце.
- •63. У якім парадку трэба размясціць прыведзеныя сказы, каб атрымаўся тэкст? Вызначыце тып гэтага тэксту.
- •64. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Сваю думку абгрунтуйце.
- •65. Вызначыце стыль прапанаванага тэксту. Назавіце агульныя стылявыя рысы і моўныя асаблівасці гэтага стылю.
- •66. Да якога стылю належыць наступны твор? Аргументуйце свой адказ.
- •67. Вызначыце стыль прыведзенага ўрыўка. Абгрунтуйце сваё меркаванне. Назавіце дакумент, з якога ўзяты тэкст.
- •68. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып. Акрэсліце асноўную тэму і падтэмы прапанаванага ўрыўка.
- •69. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначыце яго стыль. Назавіце марфалагічныя, сінтаксічныя рысы.
- •70. Перакладзіце наступныя словы і словазлучэнні на беларускую мову. У чым спецыфіка ўжывання пабочных канструкцый у навуковым стылі?
- •71. Напішыце анатацыю на падручнік па спецыяльнасці і на Вашу ўлюбёную кнігу.
- •72. Прачытайце тэкст. Вызначыце яго стыль. Назавіце моўныя сродкі, уласцівыя для данага стылю.
- •73. Выпiшыце словы, размяркоўваючы iх па дзвюх групах: а) агульнанавуковая лексіка; б) тэрмiналагiчная лексiка. Якiм прынцыпам вы карысталiся?
- •74. Знайдзіце прафесіяналізмы, жарганізмы і падбярыце да іх літаратурныя адпаведнікі.
- •75. Прачытайце тэксты. Знайдзіце словы, што адпавядаюць студэнцкаму слэнгу. Як Вы лічыце, ці ўласцівы слэнг для беларускай мовы?
- •76. Вызначце, якім спосабам утвораны наступныя тэрміны. Да якіх тэрміналогій яны адносяцца?
- •78. Перакладзіце апісальны рускі выраз адным беларускім словам. Як называюцца такія словы?
- •79. Размяркуйце словы ў калонкі табліцы. Патлумачце, якімі крытэрыямі вы карысталіся.
- •80. Размяркуйце словы па групах, карыстаючыся наступнай табліцай.
- •81. Запоўніце табліцу.
- •82. Падбярыце да архаізмаў сучасныя адпаведнікі.
- •94. Знайдзіце “недарэчнасці” з пункту гледжання стылёвай арыентацыі ў прыведзеных сказах? Абгрунтуйце свой адказ.
- •95. Знайдзіце лагічныя памылкі. Адрэдагуйце сказы.
- •96. Перакладзіце наступныя прыметнікі на беларускую мову. Уявіце сябе дырэктарам кампаніі. Напішыце характарыстыку на вашага супрацоўніка.
- •97. З якіх афіцыйных папер маглі б быць узяты наступныя выразы?
- •117. Перапішыце, пастаўце знакі прыпынку, выпраўце, калі неабходна, памылкі.
- •Індывідуальная практычная работа
- •Кантрольныя пытанні
- •Кантрольныя заданні
- •Пытанні да заліку па дысцыпліне “беларуская мова. Культура маўлення”
23. Уважліва пачытайце словы, сфармулюйце правіла, паводле якога яны пішуцца, і назавіце адпаведную асаблівасць беларускай мовы.
1.1.Дом – дамы, горад – гарады, цэгла – цагляны, сэрца – сардэчны, цэны – цана, жэмчуг – жамчужына, арэнда – арандатар.
1.2 кроў – крыві, дровы – дрывотня, бровы – брыво, глотка – глытаць, гром – грымоты.
24. Прачытайце словы і пракаментуйце заканамернасць напісання галосных у першай частцы складаных слоў.
дабрадзей, галаваломка, вадасховішча, раўнапраўе, высокаідэйны, паліклініка, політэхнічны, стогадовы, рознакаляровы
25. Устаўце прапушчаныя літары.
п...ўгода, выс...каідэйны, св...еасаблівы, ст...годдзе, шт...раніцы, шт...лета, шыр...катвары, р...знагалосы, д...ўгавечны, мн...гаструнны, руж...вашчокі, ст...тысячны, х...ладаўстойлівы, п...ўнаўладна, ш...равокі, м...танакіраваны, м...тазгодна, кр...дытаздольнасць, м...вазнаўства, сл...ватворчасць, н...ўтбук, ф...таапарат, ф...таграфаваць
26. Прачытайце ўважліва, назавіце асаблівасць беларускай мовы
мёд – мядок, лёд – лядовы, землі – зямля, дзевяць – дзявяты, сем – сямнаццаць, цецерукоў – цецярук
27. Пачытайце з захаваннем правільнага вымаўлення, назавіце асаблівасць беларускай мовы
павага, пагарда, дарога, трывога, дапамога, багаты, магутны, згодны, загадны, густ, гумар, гузік, гаспадар, галава, мазгі, гутарка, ганак, вага, смага, нягеглы
28. Устаўце прапушчаныя літары
здаро...е, жыла – жы..., дапамага..., асно...ны, сонца ...зімку, дзяржаўны ...ніверсітэт, джо..ль, а...тамат, з’ява ...нікальная, радаснае “...ра”, кры...да, дыназа...р, выпукла-...вагнуты, на ...краіне (за ўкраінцаў), со...с, рады...с, ля ...нівермага, шлагба...м, Брэсцкая ...нія, а...каць, ток-шо..., но...-ха... , адсвяткавалі меды…м.
29. Пачытайце ўважліва і назавіце зацвярдзедыя зычныя ў беларускай мове.
Шчупак шчупачыху шчыпле за шчочку.
Цудоўны цацацны палац стварылі з цукру і цукатаў.
Хаджу ў джынсах пад дажджом і слухаю джаз.
Тры краты, тры браты трушчаць моркву ў тры раты.
30. Перакладзіце на беларускую мову.
шоссе, роскошь, шиповник, шершавый, подлец, вкусный, сказочный, север, слушатель, площадь, щётка, щека, поцелуй, дворец, жёлтый, жетон, журавль, жираф, обижаю, джем, джип, дрожжи
31. Прывядзіце прыклады слоў з падоўжанымі зычнымі, пераклаўшы прапанаваныя лексемы.
путешествие, зерновые, здороваться за руку, ночью, обличье, возвышенность, тишиной, питаться, встречаться, возвращаться, заграница
32. Пачытайце ўважліва, параўнайце з рускай мовай і назавіце асаблівасць беларускай.
вучань, навука, вус, вузел, чарнавусы, восень, вобземлю, водгук, увогуле, вокны – акно, вобласць – абласны, наваколле, ніводны
імгненна, імхі, амшары, ільготная чарга – па льготнай чарзе, аржаны хлеб – луста ржанога хлеба
напішыце правільна: на...огул
патлумачце напісанне: ордэн, урна, унікальны, універсітэт, Орша; удвух, унук, учора, улада, урач
33. Абазначце вымаўленне прыназоўніка ў наступных словазлучэннях.
Узор: жыў з жонкай – [ж], размаўляў з чалавекам – [ш].
Зрабілі з бярозы, выйшлі з двара, сплялі з саломы, ліў з вядра, звесткі з гісторыі, пашылі з шоўку, з жыцця героя, пайсці з песняй, апавяданне з часопіса, артыкул з Канстытуцыі.
34. Абазначце над літарай г, які гук вымаўляецца ў наступных словах.
Узор: швагер - [г’], гразь – [γ]
Гісторыя, гуз, грыб, дыялог, прапаганда, ганак, гармата, стог, гузік, скарга, гвалтоўны, грэчка, агрэст, готыка, рэзгіны, агрэсія, гонта.
35. Які гук вымаўляецца на месцы літары і ў наступных словах і спалучэннях слоў?
Узор: у маі – [ji], мароз і вецер [ы].
Краіна, брат і сястра, у гаі, іхні, дождж ішоў, цацкі і цукеркі, па іголку, заіскрыўся, педінстытут, аб’інець, іскра, контрігра, у Іры, мозаіка, з Італіі, сёння і заўтра, снег ідзе, вазьму і застануся.
36. Абазначце, як вымаўляюцца свісцячыя зычныя.
Узор: снег – [c’], скінуць – [c]
Схема, свісток, спектр, аб дарвінізме, смех, сфера, скептык, сцюжа, атмасфера, шчасце, схіл, сфінкс, подзвіг, з’ява, здзейсніць, у прызме, згі- нуць, згіб, злёт, пяскі, скіфы, у адозве, аб нацыяналізме.
37. Спішыце словы, падкрэсліце зычныя і галосныя, напісанне якіях не супадае з вымаўленнем.
Узор: грыб, не быў.
Адценне, перабежчык, філасофскі, змерзціся, нясвіжскі, на вокладцы, перакладчык, носьбіт, барацьбіт, грамадскі, нашчадкі, схіліцца, здзіўляешся, адпрацаваць, нялёгкі, без песень, сшытак, казка, не надта, непагадзь.
38. Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.
Мен..дж..р, энц..клапедыя, Н..свіж, аб..ліск, б..нзін, дз..вяты, мес..ц, бал..рына, по..с, сп..ктакль, л..генда, кал..ктыў, Свіц..зь, дз..сятка, дз..жур- ны, Г..рманія, с..ржант, восемдз..сят, м..тровы, ц..гнік, дэз..фекцыя, вас..мнаццаць, ф..награма, семдз..сят, за..нець, Антары.. , шэс..дз..сят.
39. Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.
Кам..ют..р, ф..льклор, ф..рт..піяна, з..мправізаваць, кал..ндар, «П..сняры», д..рыжор, раз..сціся, ц..рымонія, адна..менны, дэз..нфармацыя, с..мнаццаць, спец..нструмент, канф..ранс..е, інтэрпр..тацыя, н..жыцц.. -здольны, с..местр, п..са, сальфеджы.., р..петыцыя, пасляслоў..е, прэм..ера, абан..мент, вас..мнаццаць, мец..нат, інт..л..генцыя, в..ртуоз, семдз..сят.
40. Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.
Бл..ха, бр..зент, хр..стаматыйны, каш..лёк, д..сант, ч..мадан, Токі.., д..мантаж, лод..р, др..зіна, ж..мчужына, д..легат, гл..ток, р..спубліканскі, Ватэрло.., ш..сцісот, р..сора, вод..р, зж..ваць, ч..рада, ж..тон, ш..снаццаць, тр..вога, ц..гельня, пр..зідэнт, хр..шчэнне, зач..сцвець, семдз..сят.
41. Запішыце словы разам, асобна, праз дэфіс.
(Вела) крос, (Нава) грудак, (мікра) раён, (контр) адмірал, беларуска (моўны), бела (ружовы), вечна(зялёны), (авія) пошта, (стэрэа) труба, (паў) гектара, (прайдзі) свет, (хата) чытальня, (бомба) сховішча, (паў) акна, (фота) карэспандэнт, (авія) дэсант, (норд) вест, (баба) яга, (штаб) кватэра, (жар) птушка, (высока) мастацкі, вада (лазны), агульна (славянскі), жанчына(урач), буда(кашалёўскі), ярка (зялёны), Заходне (Сібірская) нізіна, часткова (асветлены) будынак, (паў ) горада, прэм’ер (міністр).