13. Адам эмбриологиясының дамуының периодизациясы. Прогенез. Жыныс жасушаларының морфофункционалдық сипаттамасы.

Адам эмбриологиясы – адам ұрығының дамуының, яғни оның құрылысы мен қызметтерінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Пайда болғаннан бастап, өмірінің соңына дейін әрбір организмде өтетін бір ізділік морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық процестердің жинағы онтогенез деп аталады. Жыныс жолы арқылы көбейетін организмде онтогенездің екі кезеңін ажыратады: эмбриондық және постэмбриондық.

Аналық жасушаның ұрықтануынан бастап, нәрестенің дүниеге келгенге дейін өтетін жаңа организмнің даму процестерін эмбриондық даму немесе эмбриогенез деп атайды. Туылғаннан кейін жалғасып, организмнің табиғи өліммен аяқталатын постэмбриондық кезең болады.

Адамның эмбриондық даму процесінде омыртқалы жануарларға тән барлық даму заңдылықтары және сатылары сақталады. Сонымен қатар адам дамуында айырмашылықтар да кездеседі. Адам ұрығының құрсақ ішілік дамуы орта есеппен 280 күнге созылады. Эмбриондық дамуды үш кезеңге бөлуге болады:

1) Бастапқы (дамудың 1-ші аптасы);

2) Ұрықтық (дамудың 2-8- ші аптасы);

3) Перзенттік даму кезеңі (9 аптадан туғанға дейін).

Ұрықтық кезеңнің соңында тіндер мен мүшелердің қалыптасуы аяқталады және ұрық адамға тән кескінге келеді. 9-шы аптаға қарай ұрықтың ұзындығы 40 мм, ал салмағы-5г. шамасындай болады.

ПРОГЕНЕЗ

Эмбриогенез прогенезбен тығыз байланысты. Прогенез - жыныс жасушаларының дамуы мен жетілуі. Прогенездің нәтижесінде жетілген жыныс жасушаларында хромосомалардың гаплоидты жиынтығы пайда болады.

Жыныс жасушалары

Аталық жыныс жасушалары – сперматозоидтар, немесе спермиялар аталық гонадаларда (аталық бездерде) өте көп мөлшерде түзіледі. Ұрықтық сұйықтықта бiрнеше миллион сперматозоидтар болады. Олар көлемi бойынша үлкен емес. Адамдарда олардың көлемі шамамен 70 мкм. Сперматозоидтардың негізгі қасиеттерінің бірі – белсенді қозғалғыштығы. Адамдарда қозғалу жылдамдығы – 30-50 мкм./с.

Құрылысы. Сперматозоидтың басын және құйрығын ажыратады. Оның басында жұқа цитолплазмамен қоршалған тығыз ядро, ал ядроның алдыңғы бөлiмiнде Гольджи кешенiнiң туындысы акросома орналасқан. Сперматозоид ядросында 23 хромосомалар бар. Оның біреуі жыныстық (Х-Y) хромосома, ал қалғандары аутосомалар. Акросомада ферменттер жиынтығы болады, оның iшiнде негiзгi орын алатындары: гиалуронидаза мен протеазалар. Бұл ферменттердің әсерінен ядроны қоршаушы фолликулалық жасушаларды бекітетін мукополисахаридтер ыдырап, сперматозоидтардың жасуша iшiне енуiне мүмкiндiк туады.

Сперматозоидтың құйрық бөлiмi байланыстырушы, аралық, негзгi және терминалды бөлiктерден тұрады. Олардың байланыстырушы бөлімінде немесе мойнында проксималды және білікті жiпше басталатын дисталды центриолилер, аралық бөлiмінде 2 жұп орталық және 9 жұп перифериялық микротүтiкшелер орналасқан. Орталық жіп пен плазмолемманың арасындағы цитоплазма құрамында митохондриялар, көп мөлшерде гликоген және АТФ бар. АТФ пен митохондрияның көп болуы оның сперматозоидты энергиямен қамтамасыз ететіндігіне дәлел.

Сперматозоидтардың қозғалғыштық жылдамдығына әсер етуші фактор - спермилардың жетілу дәрежесі, температура және рН ортасы.

Негізгі бөлімі құрылысы бойынша кірпікшеге ұқсас. Терминальді бөлімінің құрамында жиырылғыш филаменттер болады.

Аналық жыныс жасушалары. Жұмыртқалық жасушалар немесе овоциттер (лат. оvum – жұмыртқа) сперматозоидтарға қарағанда аз жетіледі. Әйелдерде жыныстық цикл (24-28 тәулік) кезінде әдетте бір жұмыртқалық жасуша жетіледі.

Аналық безден овоциттің шығуы овуляция деп аталады. Аналық безден шыққан овоциттер саны 3-4 мыңға жететін фолликулярлы жасушалардың тәждерімен қоршалған. Ол жатыр түтігінің шашақтарымен ұсталып жатырға қарай жылжиды. Олар домалақ, көлемдері үлкен және өз бетінше жылжу қабілеті жоқ. Овоциттердің центриолилері болмайды. Центриолидiң болмауына байланысты овоциттер өз бетiмен бөлiне алмайды. Оларға тән ерекшелiк цитоплазмасында сары уыздың болуы.

Жұмыртқалық жасушалар цитоплазмадағы сары уыздың мөлшеріне және оның орналасуына байланысты жіктеледі.

Сары уыз мөлшеріне байланысты аналық жыныс жасушаларының жіктелуі:

1. Сары уызы жоқ (алециталды);

2. Сары уызы аз (олиголециталды). Олар бiрiншiлiк (ланцентниктерде) және

екiншiлiк (сүтқоректілер мен адамдарда) болып екіге бөлінеді;

3. Сары уызы орташа (мезолециталды);

4. Сары уызы көп (полилециталды).

Сары уыздың орналасуына байланысты аналық жасушаларының жіктелуі:

1. Изолециталды – сары уыз біркелкі таралған (адамдарда);

2. Телолециталды- сары уыз полюстардың бірінде орналасқан;

3. Центролециталды - сары уыз жасушаның ортасында орналасқан.

Құрылысы. Адамның аналық жыныс жасушасының диаметрі 130 мкм. Оның цитолеммасында жылтырауық аймақ орналасқан. (zona pellucida — Zp) және ол фолликулярлы жасушалардың қабатымен қоршалып, сәулелi тәжi түзедi. Жұмыртқалық жасушаның вегетативті полюсында сары уыз, ал анималды полюсында ядро орналасады.

Аналық жыныс жасушасының ядросында хромосомалардың гаплоидты жиынтығы бар. Ооциттің өсу кезеңінде ядрода аРНҚ, рРНҚ синтезінің процестері қарқынды жүреді.

Цитоплазмада эндоплазмалық тор, рибосома, Гольджи аппараты жақсы дамыған. Гольджи аппараты алғашында ядроның маңайында орналасып, кейiннен цитоплазманың шетiне қарай ығысады. Бұл жерде оның туындысы – саны шамамен 4000-ға жететін кортикалды түйiршiктері (granula corticalia) орналасқан. Олар кортикалды реакцияға қатысып, аналық жасушаны полиспермиядан қорғайды.

Ооплазманың қосындыларының ішінде құрамында белоктары, фосфолипидтері және көмірсулары бар сары уыз түйіршіктеріне ерекше назар аударылады. Сары уыздың әр бір түйіршігі мембранамен қоршалған.

Мөлдір немесе жылтырауық аймақ гликопротеиндер мен гликозаминогликандардан тұрады. Гликопротеиндер үш фракциядан — Zpl, Zp2, Zp3 тұрады. Zp2 и Zp3 фракция ұзындығы 2-3 мкм және қалыңдығы 7 нм жіп түзеді. Олар Zpl фракциясы көмегімен жалғанған.

17. Адамның провизорлы мүшелері жайлы ұғым. Хорион, амнион, сары уыз қапшығы, аллантоис. Оның құрылымдары және маңызы.

Сары уыз қапшығы

Сары уыз қапшығы адам ұрығы дамуының 2-ші аптасында қалыптасады. Ол ұрықтан тыс энтодерма мен ұрықтан тыс мезодермадан түзілген. Адам эмбрионында сары уыз қапшығы қоректік және тыныс алу қызметіне белсенді түрде аз ғана уақыт қатысады. Тұлғалық қатпарлар түзілгеннен кейін ол ішекпен сабақша арқылы байланысады. Сары уыз қапшығының негізгі қызметі- қан түзу. Оның ұрықтан тыс энтодермасы біріншілік жыныстық жасушалар – гоноциттердің даму көзі болып табылады. Қан түзуші мүше ретінде сары уыз қапшығы ұрық дамуының 7-8-ші аптасына дейін қызмет атқарып, 3-ші айдың соңында кері дамиды. Кіндік бауы құрамында сары уыз қапшығы тар түтікше түрінде көрінеді.

Амнион. Амнион ұрықтың дамуы үшін қажет сулы ортаны түзетін уақытша мүше. Адам эмбриогенезінде гаструляцияның екінші фазасында ол аса үлкен емес көпіршік ретінде қалыптасады. Көпіршік қабығы ұрықтан тыс мезодермамен қосылатын ұрықтан тыс эктодерманы түзеді және ұрықты жұқа амниондық қабықпен қоршайды. Амниондық көпіршіктің қабырғасы ұрықтан тыс эктодерма жасушаларынан тұрады. Амниондық қабықтың негізгі қызметі – сулы орта өндіру және оны механикалық зақымдалудан қорғау. Амнион эпителиі ұрық маңайындағы суды бөліп қана қоймай, оларды қайта соруға қатысады. Жүктіліктің соңына дейін амниондық сұйықтықта ұрыққа қажетті құрам мен тұз концентрациясы сақталады. Амнион сондай - ақ қорғаныштық қызмет атқарады. Оның эпителиі – полигоналды жасушалардан түзілген бір қабатты жазық эпителий. Эмбриогенездің 3-ші айында жазық эпителий призмалы болып ауысады. Цитоплазмада ылғи липидтердің кішірек тамшылары, гликоген түйіршіктері және гликозаминогликандар болады. Жасушалардың апикальді бөлігінде көлемдері әр түрлі вакуольдер орналасады. Олар ішіндегілерін амнион қуысына бөледі. Амниондық қабықтың дәнекер тінді стромасында (тірек) базалды мембрананы, талшықты дәнекер тіннің қабатын және амнион мен хорионды байланыстырушы болбыр талшықты дәнекер тіннің кеуекті қабатын ажыратады. Тығыз талшықты дәнекер тіннің қабатында базалды мембрананың астында орналасқан жасушасыз бөлім мен жасушалы бөлімді көруге болады. Соңғысы араларында коллогенді және ретикулярлы талшықтары бар фибробластардың бірнеше қабаттарынан тұрады.

45.Анализаторлар туралы ілім аясында/ сенсорлық жүйелер/ сезім мүшелерінің жалпы сипаттамасы.Рецепторлық жасушалар және рецепция механизмі. Сезім мүшелерінің даму көзіне және рецепторлық жасушалардың құрылысына байланысты жіктелуі.

Сезу мүшелері туралы ілім анализатор мен рецепторлар туралы түсінікпен тығыз байла- нысты. Анализатор дегеніміз – тітіркен- діргішті қабылдап, нерв процесін өткізуші және организмнің әр түрлі факторларға рефлекторлық әрекетін тудырушы нервтік құрылым.

Сезу мүшелері деп анализаторлардың перифериялық бөлімін, рецепторлы аппаратын айтуға болады. Рецептор- лы аппарат өте күрделі және әр типті аппарат. Мысалы, көру, есту және т.б анализаторларда перифериялық бөлім қосымша құрылымдардан: бұлшық еттер, дәнекер тінді элементтер, нервтер және қан тамырларынан тұрады.

Сезу мүшелерін үш топқа бөледі:

Бірінші топқа - көру және иіс сезу мүшелері жатады. Олар мидан дамиды. Сондықтан рецепторлық жасушалар нағыз нейрондар, бірінші реттік нейросенсорлық жасушалар болып табылады.

Екінші топқа - есту, тепе – теңдікті сақтау және дәм сезу мүшелері жатады. Олардың даму көзі эктодерма плокадалары.

Үшінші топқа - терінің және басқа мүшелердің күрделі сезу нерв ұштары жатады.