6-дріс. ы леуметтануы

9-дәріс. Құқық әлеуметтануы. 1-сағат.

1. Құқық әлеуметтік институт ретінде

2. Құқық әлеуметтануының объектісі мен пәні

3.Құқық әлеуметтануындағы әлеуметтанулық зерттеулер

1. Жалпы әлеуметтанудың негізгі айналысатыны қоғамдық жүйенің әлеуметтік қырларын, қоғамдық құбылыстың әлеуметтік әлпетін, байланыстарын және қарым-қатынастарын талдау, зерттеу болып табылады. Құқық әлеуметтануы жалпы әлеуметтанудың бір саласы (қала, ауыл, еңбек, жастар, саясат, дін сияқты ондаған салалардың бірі) және ерекше әлеуметтік құбылыстарды зерттейтін жеке әлеуметтанулық теория болып табылады.

Құқық әлеуметтануының объектісі - әлеуметтік құбылыстардың бір түрі болатын заңдық құбылыстар. Құқық қоғамның жаратылысы, әлеуметтік институт болғандықтан, заңдық құбылыстың бәрі де белгілі бір дәрежеде әлеуметтік сипатта болады. Кейбір құқықтық емес әлеуметтік құбылыстарға әдет-ғұрыптар жатады (шошқа етін жемеу, жақындардан жеті атаға дейін қыз алыспау, шығыс әйелдерінің еркектердің жолын кеспеу, әңгімесіне араласпау сияқты мысалдар).

Сөзсіз айқын кұқықтық сипатқа ие болатындарға заң, соттық және әкімшілік шешімдерді келтіруге болады. Алғашқы кезде құқық әлеуметтануының тақырыптары заңның атқаратын қызметін, оның мәртебесін, беделін, заңды білу қажеттігі, көпшіліктің сот жүрізуші туралы түсініктері, олардың әлеуметтік тегі туралы, әділ соттың болуы т.т. айналасындағы зерттеулермен шектелетін. Кейінірек зерттеулердің ауқымы кеңейді, енді құқық әлеуметтануы барлық құқықтык бөлшегі бар әлеуметтік құбылыстармен айналысады.

Сөйтіп, құқық әлеуметтануы бастапқы құқықтық құбылыстарды және сонымен қатар екінші, туынды болатын отбасы, меншік, шарт, жауапкершілік сияқты құбылыстарды да зерттейді. Мысалы, отбасылық некелік қатынастардағы құқық пен құқықтық емес бөлшектерді, олардың ара салмағын алайық. Заң қызметкері оны ерлі-зайыптылардың құқықтық жағдайын, балалары мен ата-аналардың құқы мен міндеттерін анықтау тұрғысынан қарайды. Олар заңда бекітілген, ал олардың орындалуы мен орындалмауы өмірдің ерекше жағдайларында ғана көрініс табады. Осы сияқты шектен тыс жағдайда құқық субъектілерінің өз құқы мен міндеттерін қандай дәрежеде орындап отырғаны айқын болды.

Жалпы әлеуметтану сияқты құқық әлеуметтануы да өз пәні, өз ғылымының мақсаттарына сүйеніп отырып, құбылыстарды тұтас алып қана зерттеуі тиіс. Ойтұжырымның мақсаты әлдебір құбылыстардың шығуының себептерін көрсетіп беру болса, онда құқық әлеуметтануы жеке әлеуметтанулық теория ретінде құқықтың қалыптасуға ықпал ететін әлеуметтік құбылыстарды, яғни оның әлеуметтік көздерін, құқықтық қатынастардың әлеуметтік алғы шарттарын түсіндіріп беруі тиіс. Бірақ теория онымен шектелмейді, ол өзгерген әлеуметтік жағдайлардың шығуын да, салдарын да алдын ала болжауы мүмкін.

2.Жоғарыда көрсетілгендей, әлеуметтану мен құқық әлеуметтануының таным объектісі біреу - әлеуметтік құбылыстарды зерттеу, олардың ішкі қозғаушы тетігін, тіршілік ету заңдылықтарын ашу.

Құқық әлеуметтануы құқықтың қоғамдық қатынастарға, әлеуметтік субъектілердің өзара әрекеттестігіне, әлеуметтік жүйенің қалыптасуы мен атқаратын қызметіне ықпал жасауын қарастырады. Ол қоғамды біртұтас жүйе ретінде қарастырып, осы бүтіндікте, қоғамдық қатынастарда құқықтық кұбылыстардың алатын орнын, оны әлеуметтік жүйенің бірігуіне немесе ыдырауына ықпал ететін маңызды факторлардың бірі ретінде талдау жасайды. Демек, кұқық әлеуметтануының мақсаты дайындалатын құқықтық мөлшердің, институттардың және тұтас алғанда құқықтың әлеуметтік шарттылықтарын ашып және дәлелдейтін шын, ақиқатта бар қоғамдық қатынастардың терең талдауын талап етеді. Бірақ қоғамдық қатынастардың дамылсыз жетілу үдерісіне, тұрақты өзгеретіндігін ескеріп, дамудың да бағыттарын анықтау керек. Ал мұндай талдау құқықтың тиісті саласының дамуын болжайтын, негізін қалауға және қоғамның дамуының белгілі кезеңіне сәйкес нормалар мен институттарды құруды дайындауға мүмкіндік береді. Бұл - құқық пен қоғамдық қатынастардың арасындағы байланыстардың бірінші бағыты.

Екінші бағытқа құқық пен әлеуметтік құбылыстардың араларындағы өзара байланысына жататын талдау - ол әлеуметтік әрекет пен құқықтың әлеуметтік тиімділігін, оның институттары мен нормаларын зерттеуді жатқызамыз. Бұдан әлеуметтік жүйенің дамуындағы және жеке адам мен институттардың әлеуметтік әрекеттестігіндегі кұқықтың пайдалы, не теріс әсер коэффиценті қандай екені анықталады.

Құқықтық ұйғарымдардың тиімділігі мәселесі олардың әлеуметтік шарттылығы мәселесінен маңыздылығы ешбір кем емес. Құқықтың тиімділігін анықтау дегеніміз ол бұзылған мүдделерді қалпына келтіруде, құқық бұзушыны жазалау мен оны түзеуде, ұнамсыз қылықтардың алдын алуда, бүкіл халықтың құқықтық санасын қалыптастыруда т.т. оның өз мақсаттарына жетудегі қабілеттілігін дәлелдеу. Яғни, ең ақырында құқықтық емес құбылыстарға, шын қатынастарға құқықтық мөлшердің қаншалықты тиімді ықпалы болатынын анықтау қажет. Құқықтық әлеуметтану әлеуметтік-құқықтық құбылыстардың эмпирикалық зерттеулеріне сүйеніп, осымен айналысуы тиіс.

Әлеуметтанудың зерттеу пәні қоғамдық қатынастардың қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін әлеуметтік қозғаушы күштердің өзара әрекет ететін жүйесі мен тетігі болып табылады. Ал құқық әлеуметтануы өз аясындағы құқықтық құбылыстарға әсер ететін әлеуметтік құбылыстардың бәрін қамтиды. Яғни құқық әлеуметтануы бүкіл қоғамдық шындықты, ұжымдық іс-қимылдарда айқын және көзге түсетін көріністерден бастап, одан әрі материалдық болмыста бейнеленетін құбылыстардың бәрін зерттейді. Осы аталғанның біріншісіне жаңа қоғамдық ұйымдар, күнделікті тәжірибе және дәстүрлер немесе мінез-құлықтың жаңа әлпеттері жатады. Екіншісіне кеңістіктегі құкықтык институттардың кұрылымы кіреді.

Заңгердің жұмысының өтімділігі құқықтық нормаларды түсіндіру мен жүйелендіруге ғана тәуелді емес. Егер заңгер жанды, үнемі қозғалыста болатын құқықтың талаптарын ескермесе, құқықтық тәжірибемен, тіпті құқықпен байланысты нанымдармен санаспаса, онда осы қоғамдық ортада нақты әрекет ететін құқықтан оның толық қол үзуінің қауіптілігі пайда болады. Бұл сияқты жағдайда тек қана құқық әлеуметтануының құқықтық мәселелерді қанағаттанарлықтай шешуге бейімді ерекше пәні бар. Өйткені құқық әлеуметтануы құқықтықнормалардың әлеуметтік себептілігін, ал сондай-ақ құқықтық мөлшерлердің әлеуметтік нәтижесін ашып береді. Сөйтіп, құқық әлеуметтануының пәні құқықтың әлеуметтік себептерін, әлеуметтік әрекетін, оның тиімділігін зерттейді, құқықтың қоғамдык қатынастарға ықпалын және әлеуметгік қозғаушы күштердің кұқыққа кері әсер ететін тәжірибесін ашып береді.

3.Әлеуметтанулық талдаудың екі деңгейін (теориялык әдістемелік және эмпирикалық) құқық әлеуметтануы кеңінен қолданады. Қазіргі жағдайда заң ғылымының теориялық зерттеулерінің даму бағытына тән ерекшеліктерін көрсеткіміз келсе, бұл ең алдымен олардың аясының кеңеюі, мемлекеттік құқықтық кұрылыстың тәжірибесі ұсынатын жаңа ғылыми мәселелердің пайда болуы, сонымен бірге ғылыми зерттеулердің тиімді ұйымдастырылуы өзекті міндет болып қалып отыр. Өйткені әр түрлі ғылымдардың өзара араласуы мен байытылуының себебінен болатын интеграциялық үдерістер ғылымның тәжірибеге ұсынатын кеңестерінің қызметін өте жоғары дәрежеде күшейтуге мүмкіндік беретін әмбебап зерттеу әдістерін кеңінен қолдануға негізделген кешенді амалды алғашқы орынға шығарады. Құкық саласындағы эмпирикалық зерттеулер құқық пен әлеуметтанудың шекарасында жүргізіледі және сондықтан мемлекеттік пен құқықтық құрылыстың өзекті мәселелерін шешуге кешенді амалды қолданудың айқын мысалы болып табылады.

Құқық әлеуметтануы саяси, құқықтық, ұйымдастырушылық, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды ескеріп және кешенді дерексіз-логикалық және эмпирикалық әдістерді қолданып қана жетілген ғылыми зерттеулерді өткізе алады. Егер ғылым нақты өзінің әдістемесімен эмипирикалық жадығатты өңдеп пайдалану амалын жасамаса, кез келген әлеуметтік мәселе жан-жақты және бүтін зерттелуі мүмкін емес.

Заң ғылымының міндеті - өмірдегі құқықты, оның қолануын зерттеу, бұл бүгінгі күні де басты мәселе болып қала береді. Бұның шешімін кұқықтык институттардың, мекемелердің, ұйымдардың, зандардың олардың аясындағы, өмірдегі әлеуметтік әрекетін және әлеуметгік себептелуін зерттейтін әлеуметтік-құқықтық әдістердің көмегімен табуға болады. Құқықтағы әлеуметтанулық зерттеулердің мақсаты әлеуметтік ерекше құбылысты, құқықтың әлеуметтік міндетті қызметтерін және кұқықтық мөлшерлердің, қоғамның әр түрлі әлеуметтік жіктердің, ұжымдардың, топтар мен тұлғаның барлық деңгейде әлеуметтік мінез-құлыққа айналуының кешенді үдерістерін талдап шығу болып табылады. Бұл амал бойынша кұқықтың қалыптасуы мен әрекет етуін, оның институттары мен қызмет атқаруы мен даму барысын ресми де және бейресми де сәттерінің бірлігінде қаралуы тиісті болады. Ал бұдан тұлғаның қоғамдық әрекеттерін, яғни әлеуметтік қозғаушы күштерді зерттеп анықтау кажеттігі туындайды. Құқық әлеуметтануы құқық субъектілерінің шын жүріс-тұрысында көрініс табатын, мысалы, құқық туралы хабардар болу деңгейі, кәсіби мәртебесі, білімі, біліктілігі, жынысы, жасы, әлеуметтік-кұқықтық ұстанымдары (құндылық бағыттары) және басқа сол сияқты бейресми сипаттағы әлеуметтік қозғаушы күштердің маңыздылығын зерттеумен шұғылданады. Құқық әлеуметтануы, сондай-ақ құқықтың міндетті қызметтерін қабылданған және қоғамдық өмірге енгізілген құқықтық актілерімен байланысты салдарларын зерттеуді. Бұл құқықтық реттеудің әлеуметтік салдарын және әлеуметтік тиімділігін айқындау - байсалды, әрі қиын мәселе.

Құқық әлеуметтануы құқықтың қалыптасуының алғашқы буындарын, атап айтқанда, оның әлеуметтік бастауларын, қайнар көздерін, құқықтық қатынастардың әлеуметтік алғышартгарын, құқықтық нормалардың әлеуметтік шарттылығын естен шығармау қажет. Ал құқықтың әлеуметтік шарттылығы оның әлеуметтік әрекетін талдауға тікелей қатысты. Бұл екі құбылыстың араларында екі жақты тығыз байланыс бар. Егер белгілі бір құқық нормасының пайда болуы өмір талаптарына сай келмесе, оның қолданылуы жағымды нәтиже береді деп үміт артуға еш негіз жоқ. Екінші жағынан, өмірдегі жұмыс істеп тұрған заңдардың тиімділігін зертгеу негізінде ғана оның одан әрі жетілдіруіне қажетті пайдалы ұсыныстар енгізуге болады. Әлеуметтанулық зерттеулерде осы екі бағыттағы әлеуметтік мәселелердің бір жұмыс шеңберінде қарастырылуы оңтайлы және ұтымды.

Айтылғандарды жинақтай отырып, кұқық әлеуметтануының зерттеу пәні құқықтық жүйенің, оның институттары мен нормаларының қызмет атқаруы және құрылуы саласындағы қоғамдық қатынастар екенін атап өту керек. Олар құқықтың әлеуметтік шарттылығын және әлеуметтік тиімділігін зерттеуге бағытталған және құқықтық мөлшерлер, құқықтық қатынастар мен адамдардың нақты қоғамдық катынастар арасындағы өзара байланысына талдау жасайды.

Құқықтық құбылыстармен бірге әрекет жасайтын әлеуметтік қозғаушы себептер және осы өзара әрекеттестіктің тетіктері мен заңдылықтары құқық әлеуметтануының пәнін құрайды. Бұл тұрғыдан әлеуметтанулық зерттеулердің мақсаты құқыққа ықпал ететін немесе оның ықпалымен санасатын жаңа, құқықтық емес бағыттарды және ең соңында қоғамдық өмірдің тиісті аясындағы заңдылықтарды анықтау болып табылады.

Бақылау сұрақтары

1. Құқықты әлеуметтік институт ретінде түсіндірші?

2. Құқық әлеуметтануының объектісі не?

3. Құқық әлеуметтануының пәнін түсіндірші?

4. Құқық әлеуметтануындағы әлеуметтанулық зерттеудің әдіс-тәсілдер қандай?