Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

4-дріс. Мдениет луметтануы

..doc
Скачиваний:
21
Добавлен:
05.02.2016
Размер:
55.3 Кб
Скачать

4-дәріс. Мәдениет әлеуметтануы. 1 сағат.

1. Мәдениеттің әлеуметтік құбылыс ретінде түсінігі.

2. Мәдениеттің құрылымы мен типтері.

3. Мәдениет әлеуметтануының басым бағыттары.

4. Мәдениеттің негізгі әлеуметтік функциялары.

1. Студенттерге «мәдениет» деген ұғым ертеден таныс. Оларға еңбек мәдениеті, өндіріс мәдениеті, тұрмыс мәдениеті, экологиялық мәдениет, саяси мәдениет, мінез-құлық мәдениеті және т. б. ұғымдар белгілі. Бірақ «мәдениет» ұғымының ерекше әлеуметтік құбылыс ретіндегі мәні, қоғамдық дамудың жүйелі саласы, адамның қоғам мен табиғатқа қатынасының сапалық деңгейін білдіретіндігі толық мәлім емес. Сол себепті мәдеиеттің құрылымы мен типтерін, оның әлеуметтік функцияларын танып, білудің орны бөлек.

«Мәдениет» деген сөз қазақ тіліне арабтың «маданият» ‑ қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл ‑ орта ғасырдағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезенінде қалыптасқан түсінік. Бізге үйреншікті болып кеткен «мәдениет» ұғымы - тәрбие және білімге тікелей қатысты, бірінен бірін бөлуге болмайды, соның нәтижесі ретінде барлық халықтардың рухани қайнар бұлағы. Оның терең тамыры сонау көне заманда жатыр.

Мәдениеттің әдебиеттерде 300-ден астам анықтамасы бар есептеледі. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке берілген төмендегідей үш түсініктемені атай кетейік:

а) мәдениет - халықтың мәдени саласындағы табыстары мен шығармашылығының сапалы жиынтығы;

ә) мәдениет - адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі сапалы қызметі мен өзіндік ерекшеліктері;

б) мәдениет - адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті және т.б.). Бұл анықтамалардан ерекше көзге түсетіні «сапа» деген ұғым. Адамзат тірлігінің қандай саласы болмасын мәдениет үшін сапа басты көрсеткіш. Осы сапа мәдениеттің деңгейін айқындаумен бірге, кейде оған синонимдік қызмет атқарады. Сонымен мәдениет дегеніміз белгілі бір әлеуметтік қауымдастықтың (этностың, ұлттың және халықтың) санасы мен іс-әрекеттінің материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы.

Кең тараған түсінік бойынша мәдениет негізінен материалдық және рухани болып өзара қарым-қатынасты бірлікте өмір сүреді. Мәдениеттің бұл екі түрі адамның рухани дүниесін, әлеуметтік өмірді өзгертуімен байланысты. Осы мағынада материалдық мәдениетті рухани мәдениеттің нақты көрінісі ретінде қабылдауға болады.

Материалдық мәдениет адамның табиғатқа қатысымен, оны өзгерту, қайта құру үдерістерімен және өз әлеуметтік ортасымен өзара қарым‑қатынасын, өз мұқтажын қанағаттандырумен байланысты болады. Бұған материалдық игіліктерді өндіру мәдениеті (өндірістегі сапалы құрал-саймандар, техника, құрылымдар, т.б.) жатады. Рухани мәдениетке ғылым, өнер, әдебиет және адамдарды тіршілікке бағдарлайтын идеялар, құндылықтар, нормалар, салт‑дәстүр, ойлау әдістері және т.б. жатады.

Мәдениетті материалдық және рухани деп бөлу шартты, өйткені олардың арасында тығыз байланыс, қатынастар бар, соның нәтижесінде олар бір-біріне тұрақты әсер, ықпал етіп отырады. Мысалы, адам ойындағы ғылыми идеялар мен тұжырымдар, техникалық жобалар өндірістік өмірде жаңа техникалық құрал-саймандар мен жабдық түрінде жүзеге асып жатса, ал осы техникалық жаңалықтар келесі теориялық ойлар мен жаңа идеялардың, тұжырымдардың тууына ықпал етеді.

2. Әлеуметтік институт ретінде мәдениеттің құрамы күрделі, ол туралы әр түрлі көзқарастар мен пікірлер бар. Соның бірі – мәдениет негізгі төрт элементтен тұрады деген пікір. Біреуі - адамдардың қоршаған ортада бағдарға алатын түсініктері мен ұғымдары. Екіншісі – адамдардың қарым‑қатынас деңгейі, яғни кеңістік мен уақыттағы өзара байланыс деңгейі. Үшінші – құндылықтарға қатынас, яғни адам нені және қалай игеру қажет. Төртінші – белгілі бір мәдениеттің құндылықтарына сәйкес адамдардың мінез‑құлқын реттейтін нормалар мен ережелер. Ал Ресей әлеуметтанушы Геннадий Иванович Козырев мәдениетті төмендегідей құрылымдардан тұрады деп есептейді:

1. Сана – бұл адамдарды басқа мақұлықтардан айыратын басты белгі. Сана (жады, ойлау) адамға әлемді, бүкіл қоршаған ортаны және өзін ғана танытып қоймайды, сонымен қатар өзі де білім және тәжірибемен толығады, бар жинаған құндылықтарды келесі ұрпаққа жеткізеді.

2. Қоршаған әлемді бағалай білу, қабылдау және оны игеру әдістері. Адамның жануарлардан айырмашылығы өзінің де, басқаның да әрекеттері мен ниетін жақсы не жаман деп бағалай алатындығында.

3. Тіл – адами қарым‑қатынастың ойлаумен бірліктегі аса маңызды көрінісі. Бұл - коммуникацияның дыбыстар мен симболдардан тұратын ерекше жүйесі. Тіл - мәдениетті сақтаудың, келер ұрпаққа оны жеткізудің негізгі құралы. Тілдің бірлігі жалпы мәдениеттің бірлігі сияқты адамдардың тұтаса түсуіне игі ықпал етеді. Сондай‑ақ тілдің бөлектігі адамдар арасындағы өзара жек көру мен алауыздықтың себептері де болуы мүмкін. Сол себепті тіл мәселесінің өте нәзік екенін қандай бір қоғам мүшелері болмасын жақсы білгені, тиісінше көңіл бөлгендері жөн.

4. Қызмет – бұл адамдардың өз мұқтаждарын қанағаттандыру мақсатындағы, қоршаған әлемді және өз табиғатын өзгертуге бағытталған саналы әрекет.

Мәдениетті әлемдік деңгейде батыстық және шығыстық деп бөлу бар. Мұның өзі де іштей еуропалық, латинамерикалық, славяндық және т.б. деп бөлініп жатады. Сондай‑ақ әрбір мемлекет өз шекаралары шеңберінде көпэтносты мәдениеттің әртекті сипатына қарамай өзінің ұлттық мәдениетін қалыптастырады. Ал ұлттық қауымдастық және ұлтаралық кеңістік шеңберінде мәдениетті халықтық, элитарлық және көпшілік түрлеріне бөлуге болады. Сонымен қатар кез келген үстем мәдениет шеңберінде социомәдени құбылыстар ‑ субмәдениет және қарсы мәдениет бар.

Халықтық мәдениет барлық мәдениеттің ішінде ең алғашқы (ежелгі) және өзінің сипаты жағынан ең негізгісі болып табылады. Ол: халық ертегілері, мифтер, мақал‑мәтел, аңыздар, әндер, билер, әдет‑ғұрып және т.б.

Элитарлық мәдениет жалпы халықтық мәдениеттің ішінде таңдаулылары ретінде бөлек қалыптасады. Оның иелері атақты жазушылар, ақындар, музыканттар, суретшілер, скульпторлар және т.б. Оны тұтынушылар да ерекше көркемдікті қабылдай алатын және материалдық Һәм рухани мүмкіндіктері жеткілікті аз ғана адамдар тобы болады.

Корпоративтік мәдениет – белгілі ұйымдардың мәдениетінің даму деңгейін сипаттайтын жалпы мәдениеттің бір түрі. Бұл ұйым мүшелерінің жалпы мәдени қарым‑қатынастарынан қалыптасады.

Бұқаралық мәдениеттің дамуы мен тарауы бұқаралық коммуникациялық және репродуктивті жүйенің дамуымен байланысты. Бұқаралық мәдениеттің мәні мәдени үлгілердің оперативті және көптеп шығарылуында, қол жетерлігінде және оны көпшіліктің пайдалануында. Ол әр түрлі әлеуметтік топтардың күнделікті сұраныстарын жедел қанағаттандыра алуымен қатар жаңа оқиғалар мен құбылыстарды жылдам сезінеді. Ал бұқаралық мәдениеттің негативті әсері оның халықтық және элитарлық мәдениеттерге тән жоғары көркемдік құндылықтарға ие бола алмауында, сол себепті ол өзінің тұтынушыларына сапалық жағынан төменгі деңгейдегі үлгілерді ұсынады.

Субмәдениет – қоғамда жалпы үстем мәдениеттің ішіндегі әр түрлі әлеуметтік топтың жіктелуінен пайда болған социомәдени ұйымның ерекше түрі. Әрбір әлеуметтік топ өзінің құндылықтары мен нормаларының, өзінің мінез‑құлық үлгілерінің, өзінің ішкі топтағы тілінің жүйесін, яғни өзінің субмәдениетін жасайды.

Қарсы мәдениет – қоғамдағы үстем мәдени құндылықтар мен іргелі принциптерге, буржуазиялық мәдениеттің мынандай құндылықтарына: индивидуализм, прагматизм, діни мораль, дәстүрлі отбасылық құндылықтарға және т.б. қарсылықтан шыққан мәдени ағым. Мәдениеттің бұл түрінің пайда болуын зерттеушілер жалпы қоғамның дағдырысымен түсіндіреді. Бұл ХХ ғасырдың 60-жылдары батыстың жастары арасынан шықты.

3. Әлеуметтанудың арнаулы теориясы – мәдениет әлеуметтануы қоғамдағы әр түрлі топтарының қызметтерінің сапалық деңгейін, олардың мәдениет саласындағы талап-тілегін, мүддесін, ұсынысын, бұқара халықтың мәдениетін, мәдениетті тұтыну салаларында әлеуметтік институттардың, мекемелердің жағдайын, қызметтерін және т. б. зерттейді.

Мәдениет әлеуметтануы мәдениеттің қоғамдағы маңызына, алатын орнына және нақтылы әлеуметтік ортадағы оның қызметіне баса көңіл бөледі. Сондықтан мәдениет әлеуметтануының негізгі зерттейтін мәселесі мәдениеттің ерекше құбылыстары, оның қоғамда атқаратын қызметі, қоғамның жаңа мазмұндағы мәдени және рухани құнды мұраттарының қалыптасу заңдылықтары болып саналады.

Мәдениет әлеуметтануы қоғамдағы алуан түрлі әлеуметтік-демографиялық топтардың, бірліктердің мәдениетке қатынасын, олардың мәдениетке қандай талғамы барын, талап-тілек қоятынын, мәдени ошақтардың тек өндіріс жағдайында ғана емес, жалпы мәдениетке тартылуы, қосылуы, араласуы қандай, бұл театр, кино, музей, кітапханалар, стадиондардың және т.б. жұмыс дәрежелері қалай, олар не істеп жүр, адамдардың, олардың алуан топтарының талап-тілектерін қанағаттандыра ала ма немесе қанағаттандыра алмай ма және т.б. осы тәрізді мәселелерді қамтиды. Мысалы, қазіргі уақытта көптеген адам театрларға бармайды, өйткені қойылымдар адамдарды тартпайды. Сонымен қатар көпшілікте театрға бару мәдениеті, оның мазмұнын түсіну мәдениеті де бірдей емес. Бұған қоса театр басқармалары ұйымдастыру жұмысын дүрыс жолға қоя алмайды. Театр туралы айтылған осындай пікір кітапханаға да, денешынықтыру мекемелеріне де (әсіресе, стадион) қатысты.

Мәдениет әлеуметтануының бүгінгі басты бағыттары:

1) Материалдық сала: еңбек және тұрмыстық-материалдық мәдениет, оларды тану, білу, зерттеу;

2) Саяси сала: қоғамның барлық салаларында адамдардың алуан түрлі топтарының саяси белсенділігін арттыру және т. б.;

3) Экономикалық сала: нарықтық жағдайдағы еңбекшілердің экономикалық білімін көтеру, олардың нарықтық қатынастардың принциптерін толық игеріп, меңгеруі, тиімді еңбек нәтижесі;

4) Рухани сала: әлеуметтік топтардың мәдени қызметі мен дәрежесінің көтерілуін; рухани мәдениеттің түрлерін (білім, ғылым, эстетикалық және көркем әдебиет, адамгершілік); мәдени мекемелердің, олардың мамандарының қызметін; мәдени дамудың әлеуметтік және болжам жоспарларын жасау, зерттеу және т. б. жатады.

4. Әлеуметтік институт ретінде мәдениеттің төмендегідей әлеуметтік функциялары бар:

1. Танымдық қызмет – білімді, ақпаратты, мінез‑құлық үлгілерін, қызмет және ойлау әдістерін байыту. Мәдениеттің бұл әлеуметтік қызметінің сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе - мәдениет пен білімнің арақатынасы, бірлігі. Білусіз, білімсіз мәдениет қалыптаспайды. Білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғы шарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық та болып жатады. Бұл арада білімнің тәрбиеге негізделуі қажет дегеннен басқа ғылымның бет алды дамып, техниканың әлеуметтік қажеттілікке қайшы өсуінің шектелмеуі мәдениетке үлкен нұқсан келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейдегі өркениет ғылым мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады. Егер біз ғылым‑техника арқылы қоршаған ортамыздың шындығын ашуға талпынсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтылсақ, ал моральдық таным арқылы жақсылықты жамандықтан айыра алсақ, барынша ізгілікті қасиеттерді игереміз.

2. Мәдениет адамды қалыптастырады, яғни тұлғаны әлеуметтендіреді. Бұл арада мәдениет пен адамның өзара қатынасына назар аудару керек. Өйткені мәдени кеңістіктегі қарым‑қатынас үдерісінде адам мәдениеттің иесі, оның жасаушысы бола отырып, осы мәдени үдеріс үстінде адамның өзі де қалыптасады. Осы арада ұлы ғалым Шоқан Уәлихановтың «Күтім, бап, үй жануарларының тұқымын қалай жаксартатын болса, мәдениет те адам организмін солай жаксартады» деген пікірін айта кетсек артық болмас.

Адам болып қалыптасудың негізгі шарттарының бірі ‑ ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік, бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы таңдаулыны алу, соның нәтижесінде жеке тұлғада өзіндік сана тұрақталады, ол озық мәдениет үлгілерін өз бойына сіңіреді.

3. Мәдениеттің жалғастық, мұрагерлік қызметі. Шын мәнісінде, қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, рәсім-рәміз, тіл мен діл, дін және өнер, білім мен ғылым және т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде адамның мәдени өресі артады, әлеуметтік тәжірибесі баи түседі.

4. Мәдениеттегі реттеушілік оның құндылықтары мен нормалары негізінде адамдардың қызметі мен мінез‑құлқының белгілі тәсілдерін ұсыну және олардың сақталуын қадағалау негізінде жүзеге асады. Мәдениетте күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалға, үлгіге көбірек көңіл бөлінеді. Мәдени ұғымдарда нормативтік, ережелік талаптар басымырақ болады. Мысалы, «мәдениетті адам» дегенде оның адами сан алуан белгілерді бойына жан-жақты толығырақ, тереңірек дарытқандығын айтамыз. Ол ‑ білімі ғылым деңгейіне, киімі сол кезде көп тараған сәнге, мінез-құлқы қоғамның адамгершілік талаптарына сай адам.

5. Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызмет. Бұл - мәдениеттің қоғамдағы негізгі қызметтерінің бірі. Адамдардың қарым-қатынасы, мәдениеттер сұхбаттасуы ‑ әлеуметтік шындықтың басым көрінісі. Мәдениет құндылықтарды адам жас нәресте кезінен анасының ақ сүтін еміп, оның әлди жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық қасиеттерді бойына сіңіре бастайды.

6. Мәдениеттің әлеуметтену функциясы – жаңа ұрпақтарды тәрбиелеу, оларды адамның өмір бойына жалғасатын әлеуметтік мәдени үдерісіне қосу.

Қорыта келгенде, «мәдениет» ұғымы күнделікті тұрмысымызда жиі кездеседі. Алайда, оның терең мағынасына біз көп мән бере бермейміз. Барлығымыз да саналы, кейде санасыз түрде мәдениетке ұмтылып келеміз. Орыс халқының «Ғасыр өмір сүр, ғасыр бойы үйрен» деген сөзі осындайдан шыққан шығар.

Бақылау сұрақтары

1. Мәдениеттің әлеуметтік құбылыс ретінде түсіндіру.

2. Мәдениеттің құрылымы мен типтері анықтау.

3. Мәдениет әлеуметтануының басым бағыттарын көрсету.

4. Мәдениеттің негізгі әлеуметтік функцияларын ашу.

6