1-дріс. леуметтану ылыми пні

Әлеуметтану ғылыми пән ретінде

1. «Қоғам» және «әлеумет» ұғымдарының мәні.

2. Әлеуметтанудың объектісі мен пәні.

3. Әлеуметтанудың категориялары мен заңдары.

4. Әлеуметтанудың құрылымы мен функциялары.

5. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы.

1. Қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу объектісі екені белгілі. Алайда әр ғылым қоғамды өзінің пәнінің мақсатына сәйкес зерттейді. Мысалы, қоғамдық ғылымдардың атасы болып саналатын философияны алсақ, ол қоғам, табиғат және ойлаудың жалпы заңдылықтарын зерттейді.

Әлеуметтанудың ғылыми пән ретінде мазмұнын ашу ең бірінші оның қоғамды өзіндік жүйе, әдіс-тәсілдермен зерттейтінін ескеруіміз керек. Яғни бұл ғылым қоғамның ерекше бір қасиетін - әлеуметтілігін, экономиканың, саясаттың, құқықтың, мәдениеттің және тәрбиенің әлеуметтік қырларын анықтайды. Осы бір принципті қағиданы түсіндіріп жіберген жөн.

Сонан соң әлеуметтану ғылымын түсіну үшін ең алдымен «қоғам» ұғымының мәнін ашып алуымыз керек. Өйткені осы бір сөзді күнделікті өмірде сан рет қайталасақ та, оның құдіретті мағынасына, адамзаттың өміріндегі айрықша рөліне жеткілікті көңіл бөле бермейміз.

Қоғам дегеніміз адамзат дамуының белгілі бір тарихи кезеңінде өз қажеттерін канағаттандыру мақсатында әлеуметтік нормалар мен әдет-ғұрыптар негізінде өзара әлеуметтік әрекетке түскен, өзін‑өзі басқарып, өзін‑өзі жетілдіріп, толықтырып отыратын, тұрақты және біртұтас қалыптасқан әлеуметтенген адамдардың жиынтығы. Тәжірибеде бұл анықтаманы студенттердің көбісі жатқа айта алады. Бірақ осындағы принципті мәселелерді түгел тарқата алмайды. Мысалы, қоғамның тарихи құбылыс екендігі, оның адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатынан құрылғандығы және белгілі әлеуметтік нормалар мен ережелер негізіндегі өзара әрекет арқасында қалыптасқандығы. Сондай-ақ қоғамның рухани құндылықтарды бойына сіңірген адамдардың бірлестігі екендігі де маңызды. Бұлай тарқата түсіндіру қоғам туралы ұғымды терең әрі баянды ете түседі.

Жоғарыда келтірілген анықтамадан байқалып тұрғандай, әлеуметтану ғылымында «әлеуметтік» ұғымы негізгі рөл атқарады. Бұл ұғымды түсіну үшін оның түбірі «әлеумет» деген сөздің мағынасына тоқтай кеткен артық емес. Бұл - қазақ халқының ежелден келе жатқан түсінігінде «халық», «жұртшылық», «көпшілік» ұғымдарын білдіретін адамдардың үлкен қауымы. Әлеумет (лат. Socium – ортақ) әлдебір мәнді қарым-қатынастағы адамдардың өмң сүру жағдайдларының бірлігімен сипатталатын тұрақты да үлкен қауым.

Олай болса, әлеуметтану - әлеуметті тану ғылымы.

Енді "Әлеуметтану" ұғымының шығу төркініне зер салайық. Бұл ұғым (лат."Soсіеtаs" қоғам және гректің 1оgоs — ілім, білім) сөзбе-сөз «Қоғам туралы ғылым» дегенді білдіреді. Сөйтіп, «социология» деген ұғымды XIX ғасырдың ортасына таман атақты француз әлеуметтанушысы Огюст Конт енгізді. Бірақ кейбір әлеуметтанушылар өзінің шынайы мәніне жақын әлеуметтану ғылымын осы күнге дейін қазақша қолданыста «социология» деп атап келеді. Бұл кейде өз тіліміздің құдіретін бағалай бермеуден де туып жатады.

Бүгінгі күні «әлеумет» деген ұғымды жиі пайдаланбағанмен «әлеуметтік» деген ұғымды жиі пайдаланамыз, бірақ оның мағыналық астарына көңіл бөле бермейміз. Кейде «қоғамдық» деген ұғыммен қатар немесе бірінің орнына бірін пайдалану бар. Ғылыми тұрғыда бұлай ету дұрыс болмайды, өйткені бұл екі ұғым бірдей емес, өзіндік ерекшеліктері бар. «Қоғамдық» кеңірек ұғым, бұл қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, мәдени, идеологиялық және т.б. салаларын, олардағы қатынастарды қамтиды. Әлеуметтік кең мағынада әлеуметтік саладағы адамдардың өздерінің өмірлік қажеттіліктерін (тамақ, киім, тұрғын үй, қауіпсіздік, ұрпақ жалғастығы, рухани даму және басқалар) қамтиды. Сондай-ақ әлеуметтік адамдардың қарым-қатынасындағы іс-әрекетті, сананы, мінез-құлықты және т.б. қамтиды. Осыдан әлеуметтану ғылымының басты мәселесі туындайды. Немістің атақты әлеуметтанушысы Макс Вебердің әлеуметтанудың басты мәселесі - әлеуметтік іс-әрекет деуі жайдан-жай емес.

Сонымен әлеуметтік дегеніміз жеке адамдар мен олардың бірліктерінің арасындағы белгілі бір кеңістік пен уақыттағы қатынастары мен іс-әрекеттерінің жиынтығы. Ал бір немесе бірнеше әлеуметтік белгілермен, мәртебе, рөлдермен бірлескен адамдар жиынтығын әлеуметтік топ дейді. Ол – қоғамдағы немесе әлеуметтік жүйедегі мүдделер мен құндылықтары ортақ, мақсаттас адамдардың біршама тұрақты қауымдары мен бірлестіктері. Мысалы, жұмысшы, шаруа, зиялылар, студенттер, зейнеткерлер, ауыл адамдары, қазақтар, орыстар, немістер және т. с. с. Өзінің қоғамдағы орнына байланысты олар бір уақытта әртүрлі әлеуметтік топтардың мүшесі бола алды. Мысалы, студент, ол қазақ, ол астана тұрғыны т. б.

2. Әлеуметтанудың зерттейтін объектісі мен ғылыми пәнін айқындамай, оны толық танып, білу мүмкін емес. Бұл екі ұғым бірімен‑бірі тығыз байланысты, бірінсіз бірі жоқ, дегенмен олардың өзіндік ерекшеліктерін аша отырып қана оларды бірін бірінен ажыратуға болады.

Қоғам философия, тарих, саясаттану, экономика сияқты барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу объектісі болып саналады. Бірақ әр ғылым ортақ объектінің – қоғамның өзіне тиісті әрі маңызды сипаттары мен ерекшеліктерін таңдап алады. Мысалы, әлеуметтанудың ғылыми объектісі бізді қоршаған әлеуметтік орта, адам, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, әлеуметтік топ, ұйымдар мен институттар және т.б.) және олардың іс-әрекеттері мен қызметтері, санасы мен тәртіптері, көңіл күйлері мен мінез‑құлықтары және т.б.

Сондай-ақ қоғамдық ғылымдардың зерттеу пәнінің де өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпы ғылымның пәні зерттеуге алып отырған объектіні сипаттайтын өзіндік ерекшеліктер, аспектілер мен белгілер болса, әлеуметтанудың пәні деп адамдардың немесе әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерді, олардың арасындағы алуан түрлі қарым-қатынастарды жан-жақты, терең танып, білуді, зерттеуді айтамыз.

Әлеуметтанудың пәні туралы алуан пікірлер бар. Мысалы, Г.Спенсер әлеуметтанудың пәнін адамдардың қарым‑қатынастарының туындысы ретіндегі әлеуметтік топтың құрылуы, дамуы, құрылымы және функциясы дейді. М.Вебердің пікірінше, әлеуметтанудың пәні – адамдардың әлеуметтік әрекет үстіндегі мінез‑құлқы дей отырып, ол әлеуметтануды әлеуметтік әрекетті түсіндіретін ғылым деп санады. Ал Э.Дюркгейім әлеуметтанудың пәні ‑ әлеуметтік институттар, ол әлеуметтік фактыларды зерттейді дейді. Бұл арада жоғарыдағы атақты әлеуметтанушылардың әлеуметтану пәніне нақты анықтама беруді мақсат етпегенін, әр қайсысы оның негізгі қырларын атағанын ескеруіміз керек.

Әлеуметтану ғылымының негізін салушы, француз әлеуметтанушысы Огюст Конт тұңғыш рет қоғамды организм, әлеуметтік жүйе ретінде зерттеді. Ол жүйенің тұтас, бөлінбейтін сипатын және оның бөліктерінің өзара тәуелділігін атап көрсете отырып, әлеуметтік жүйенің сан алуан бөліктерінің бір-біріне үздіксіз оң және кері ықпал ететінін атап көрсетті.

Қандай бір жүйе болмасын ол белгілі бір элементтерден тұрады. Сондай-ақ қоғамның әлеуметтік жүйесінің негізгі элементтері: адамдар, ұйымдар, мекемелер, институттар, әлеуметтік құбылыстар, үдерістер, әлеуметтік нормалар мен ережелер, оларға негізделген өзара байланыстар мен қарым-қатынастар, өзара ықпалдасу және т.б. болып табылады. Бұларды жете ұғынбай, жалпы әлеуметтану ғылымын терең түсінуге болмайды.

Қоғамның әлеуметтік жүйесін білу үшін жүйе дегенді анықтап алу керек. Жүйе деп өзара бір-бірімен байланыста, қарым-қатынаста болатын, тәртіптелген және тұрақтылықты құрайтын, бірінің өзгерісі басқаларының өзгерісіне әкелетін көптеген элементтердің тұтас жиынтығын айтамыз. Олай болса қоғамның әлеуметтік жүйесі дегеніміз қоғамның ішкі құрамы, әлеуметтік нормалар мен әдет-ғұрыптар негізінде өзара қарым-қатынас пен байланыста, өзара ықпалдастықта болып, тұтастықты қамтамасыз ететін элементтердің жиынтығы болып саналады.

Әлеуметтік жүйе адамдардан тұрмайды, олардың қарым‑қатынастарынан тұрады дегенді басшылыққа ала отырып, әлеуметтік жүйенің маңызды деген жеке компонеттеріне арнайы тоқтай кетейік. Олар: адамдар, олардың бірліктері, әлеуметтік нормалар мен ережелер негізінде болатын әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынастар және ықпалдастық.

Әлеуметтік байланыс – қоғамдағы жеке адамдардың не әлеуметтік топтардың бір-бірімен қарым-қатынастарын білдіретін ұғым. Бұл түсінікті әлеуметтануға француз әлеуметтанушы Э. Дюркгем енгізген. Сонымен әлеуметтік байланыстар белгілі бір адамдар немесе адамдар тобының арасында нақты бір уақытта пен кеңістікте бірлесе қызмет етуді білдірсе, әлеуметтік қарым-қатынастар деп адамдар және топтар арасында болатын салыстырмалы түрдегі біршама тұрақты байланыстың дамуын орнататын күрделі көп жоспарлы үдеріс.

Кез келген адам өз өмірінде сан қилы байланыс, қатынастарға түседі, мәселен, ол өзінің отбасымен, ағайын-туыстарымен – туыстық қарым-қатынаста болса, құрбы-құрдастарымен ‑ достық, жолдастық, өндірісте — еңбек, билік орындарымен саяси қарым‑қатынас болады. Ал әлеуметтік өзара ықпалдасу жеке адамдар мен адам топтарының бір-біріне әсер немесе ықпал етуі болып табылады. Адамның бір‑бірімен байланысын, қарым‑қатынасын, өзара ықпалдастықтығын әлеуметтік жүйенің аса маңызды компоненттері – әлеуметтік нормалар мен ережелер, яғни конституция, заңдар, қаулы‑қарарлар, әдет‑ғұрып, салт-сана және т.б. қамтамасыз етеді. Ал әлеуметтік нормалар дегеніміз белгілі бір мәдени-құндылықтарға сәйкес адамдардың мінез-құлқын реттеуші, қоғамдық өмірдің тұрақтылығы мен тұтастығын нығайтушы ережелер стандарты.

3. Әлеуметтанудың ғылыми пән ретіндегі қалыптасуында оның категориялары шешуші рөл атқарады. Категория деп әлеуметтік өмірдің нақты шыңдық көріністері мен танымның маңызды, жалпыға ортақ қасиеттерін, қатынастарын, байланыстары және өзара ықпалдастығын бейнелейтін жалпылама және іргелі түсініктерді айтамыз.

Әлеуметтанудың категориялары алуан түрлі, бірақ бір‑бірімен тығыз байланыста, тіпті бірі біріне қызмет етеді. Олар әлеуметтік әрекеттің, яғни объектінің мәнді жақтарын, өзіндік белгілері мен қасиеттерінің толық қамтиды: "әлеуметтік жүйе", "әлеуметтік үдеріс", "әлеуметтік тұлға", "әлеуметтік құрылым", "әлеуметтік ұйым", "әлеуметтік институт", "әлеуметтік бақылау", "әлеуметтік басқару", "әлеуметтік тәртіп", "әлеуметтік сана", "әлеуметтік мүдде", "әлеуметтік тұтыну", "әлеуметтік қауіпсіздік", "әлеуметтік қорғау", "әлеуметтік белсенділік" және т.б. Осылардың көмегімен нақтылы өмірдің әлеуметтік мәні айқындалады.

Әлеуметтану басқа қоғамдық ғылымдардың категорияларын да пайдалана береді. Мысалы, әлеуметтік философиядан, театр өнерінен, құқықтық ғылымнан қоғам, адам, индивид, прогресс, құбылыс, үдеріс, мәртебе, рөл, құқық және т.б. категорияларды алуға болады.

Әлеуметтанулық категориялар ең алдымен әлеуметтік жүйенің іс‑әрекетін көрсететін өзінің заңдарына қызмет етеді, соларды қалыптастырады. Енді осыларды жеке-жеке қарастырайық.

1. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы алуан түрлі байланыстар мен қарым-қатынастардың себеп‑салдарларын көрсететін заң. Мысалы, өнеркәсіптің дамуы ауыл шаруашылығындағыларды қысқартып, қаланың халқының көбеюіне әкеледі. Бұл ел ішіндегі демографиялық жағдайға әсер етеді.

2. Әлеуметтік құбылыстардың өзара байланысты даму бағыттарын анықтайтын заң. Мысалы, өндіргіш күштердің өзгеруі өндірістік қатынастардың жаңаруын талап етсе, өндірістік қатынастардың дамуы да өндіргіш күштердің артуына алып келеді.

3. Әлеуметтік құбылыстардың арасында болуы мүмкін ықтимал байланыстар мен қатынастарды анықтайтын заңдар. Мысалы, атомның бөлшектелуі туралы заңның адамзат баласына келтірер пайдасы мен зияны туралы пікірлер.

Осылай тұжырымдалған негізгі заңдар әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастардың, өзара әрекеттестіктің мән‑мағынасын, бағыт‑бағдарын айқындайды.

4. Қазіргі әлеуметтану әлеуметтік құрылымның басты элементтерінің (индивидтер немесе адамдар бастап әлеуметтік топтар мен қоғамдастықтарға, әлеуметтік институттарға дейін) қарым‑қатынастарын зерттеу үшін танымның толып жатқан әдіс‑тәсілдерін пайдаланатын теориялық және қолданбалы болып екіге бөлінеді.

Теориялық әлеуметтану негізінен академиялық сипатта бола отырып, жаңа білім, сипаттама, түсініктеме бере отырып, әлеуметтік шындықты танытады, жаңартуға ықпал етеді. Оның зерттелетін объектінің көлеміне қарай үш деңгейі бар: іргелі, жалпы әлеуметтанулық теория болмаса макроәлеуметтану; орта деңгейдегі теория, яғни әлеуметтанудың салалары (отбасы, білім, дін, мәдениет және т.б. әлеуметтануы); микродеңгейдегі әлеуметтану болмаса микроәлеуметтану (кіші топтардың, топтық қатынастардың, жеке тұлғалардың әлеуметтанулық теориясы).

Қолданбалы, яғни эмпирикалық әлеуметтану тікелей нақты әлеуметтік объектілерді зерттеумен, эмпирикалық мәліметтер мен фактыларды жинаумен, соның негізінде практикалық ұсыныстар мен академиялық сипаттағы кең көлемде теориялық тұжырымдар жасаумен айналысады. Ол қоғам дамуының реалды үдерістері туралы түсінік береді, әлеуметтік саясатты болжаумен, жоспарлаумен, жобалаумен, қалыптастырумен айналысады, әлеуметтік басқарудың тәжірибесі үшін ұсыныстар дайындай отырып, әлеуметтік шындыққа, әлеуметтік қауымдастыққа әсер етеді.

Әлеуметтану ғылымының маңызы оның функцияларымен айқындалады. Басқа ғылымдар сияқты, ол да ең алдымен танымдық қызмет атқарады. Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол әр уақытта әлеуметтік шындық туралы жаңа білімнің көкжиегін кеңейтіп, әлеуметтік құрылымның дамуының, қызметі мен өзгерістерінің заңдылықтарын танытады.

Әлеуметтану әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді бақылау қызметін атқарады. Ол болмаса әлеуметтік қысым, әлеуметтік дағдарыс және катаклизмдер көбейіп кетуі мүмкін. Көптеген елдерде, әсіресе өркениетті, демократиялық елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және алуан түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде әлеуметтанудың барлық бақылау мүмкіншіліктерін кеңінен пайдаланып отырады.

Әлеуметтану әртүрлі әлеуметтік құрылымдар мен құбылыстардың даму болашағын, бағытын анықтайды, яғни ғылымға негізделген болжау қызметін атқарады. Еліміздің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты болуы мүмкін оң және теріс құбылыстарды болжап шешуде әлеуметтанудың маңызы зор. Мысалы, нарықтық қатынастардың еңбекші халыққа беретін мүмкіншілігінің ауқымы, әлеуметтік құбылыс пен үдерістердің дамуындағы баламалы факторлар, оң және теріс жақтарының арасалмағы мен арақатынастары және т.б. Нарық еңбек етуге барынша жұмылдырумен қатар тек жеке бастың мүддесін ойлауды да үйретеді. Адамгершілікті, имандылықты аяққа басып, пайда табу үшін ештеңеден тайынбауға да үйретуі мүмкін. Сондықтан да нарықтың қайшылықты көріністерімен тұрақты күресумен қатар қоғам мүддесін жеке мүддеден жоғары қоя отырып қана өркениет биігіне көтеріле аламыз.

Әлеуметтану әрбір әлеуметтік объектілерді басқару қызметінде практикалық мақсаттарды шешу үшін пайдаланатын әлеуметтік ұсыныстар, жобалар мен жаңа технологиялар дайындайды.

Әлеуметтану қоғамда тәрбиелік ‑ идеологиялық функция да атқарады. Ол адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды, байланыстарды одан әрі жетілдіру мақсатында әлеуметтік‑саяси, адамгершілік, діни сипаттағы әр түрлі идеяларды насихаттайды, олардың сана-сезімдерін, мінез-құлықтарын, тәртібін жақсартады. Сөйтіп ол қоғамдық қатынастарды жетілдіріп, гуманистік (адамгершілік) функцияны да атқарады. Сондай-ақ әлеуметтік қайшылықтармен де күресуде идеологияның рөлі күшті.

5. Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар қоғамды нақтылы зерттеу объектісі тұрғысынан алып қарайды. Олардың әрқайсысы қоғамды объект ретінде зерттейді. Алайда, олардың өзара айырмашылықтарын зерттейтін пәні арқылы анықтауға болады. Мысалы, тарих - адамзат қоғамындағы оқиғаларды, саяси экономика қоғамның бір саласын – экономикалық жүйесін, саясаттану - қоғамның саяси қатынастарын, психология – психологиялық құбылыстарды, құқықтану - заңның қоғамдағы орнын, рөлін, демография – халық санағының негізгі бағыттарын, яғни туылым мен өлім‑жітімнің сандық көрсеткіштерін зерттесе, әлеуметтану – қоғамның әлеуметтік қырларын, оның әр түрлі салаларының қызметтерін ашып береді.

Қоғамды бір тұтас жүйе ретінде алып қарайтын ғылымдар жалпы ғылымдар деп аталады (оған тарих пен әлеуметтану жатады), ал қалғандары жеке қоғамдық ғылымдарға жатады, себебі олар жеке қоғамдық құбылыстар мен үдерістерді зерттейді. Осы қоғамдық ғылымдардың әрқайсысының объектісі – қоғам, ал пәні сол қоғамның әр түрлі жақтары, салалары болып табылады. Мысалы, әлеуметтану қоғамның бір ерекше қасиетін - әлеуметтілігін, экономиканың, саясаттың, құқықтың, мәдениеттің және тәрбиенің әлеуметтік аспектілерін анықтап береді. Сөйтіп жаңа ғылымдарға жол ашып, экономика әлеуметтануы, мәдениет әлеуметтануы және т.б. пәндерді қалыптастырды.

Бақылау сұрақтары

1. «Қоғамның» әлеуметтанулық анықтамасы.

2. «Қоғам» және «әлеумет» ұғымдары.

3. «Әлеуметтік» және «әлеуметтік топ» ұғымдары.

4. Әлеуметтанудың объектісі мен пәні.

5. Әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынастар және әлеуметтік өзара ықпалдастық.

6. «Жүйе» ұғымы және қоғамның әлеуметтік жүйесі.

7. Әлеуметтанудың категориялары мен заңдары.

8. Әлеуметтанудың функциялары.