Қазақ гуманитарлық заң және техникалық колледж

«Қазақ тілі және экономикалық» пәндер әдістемелік комиссиясы

«Өндірістік экономикасын жоспарлау және өндірісті ұйымдастыру»

пәнінен

Курстық жұмыс

Тақырыбы: КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРЫ

Орындаған: АТ-9-13 оқу тобының оқушысы Бақтияров Мадияр

Қабылдаған: Қазақ тілі және экономикалық пәндер бірлестігінің оқытушысы Қошқарова Баян

Курстық жұмыс « » 201 жылы тыңдалып қорғалды

Бағасы-

Қызылорда 201 жыл

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.........................................................................................................3

1.ЖАЛПЫ БӨЛІМ........................................................................................5

1.1.Өндірістік және өткізілетін өнімдердің жоспарлық орындалуымен динамикасын талдау................................................................................5

1.2.Нарықта өткізілетін тауарлардың орнын талдау................................9

2.НЕГІЗГІ БӨЛІМІ.....................................................................................25

2.1.Негізгі өндірістік қор мәні мен мағынасы.........................................29

ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................30

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ............................................32

КІРІСПЕ

Экономикалық қатынастар сан алуан құбылыстар мен үрдістерді қамтиды,шектелген материалдық ресурстарды,өмір қажеттіліктерін қамтамасыз ету Оқу әдістемелік құралы жоғары кәсіби білім берудің мемлекеттік білім стандартына сай. Экономикалық теория пәні бойынша қажетті көлемде білім беру жүйесін қамтиды.

жолында адамдардың,олардың топтарының өндіруду, бөліністе,айырбаста және тұтынуда атқаратын қызметін зерттейтін ғылыми-экономикалық теория.

Кітапта, экономикалық қатынастар мен заңдар,қоғамның экономикалық жүйесінің сипаттамасы,тауар-ақша айырбасы,сауда-саттық және олардың қоғамның өзгерістеріне сай қалыптасу бағыттары кеңінен қарастырылған.

Әрине, нақтылы қоғамдық өмірдегі өзгерістерге байланысты әлеуметтік мәселелер,меншік түрлері, жұмыссыздық мәселелері жеке-жеке зерттеледі.

Сонымен, оқу құралының әдістемелік және теориялық тұрғыда жинақталған материалдары оқырмандардың экономика саласына деген көзқарасын,білімін тереңдетеді.

Оқу әдістемелік құралы жоғары оқу орындарының экономика мамандықтары бойынша дәріс алатын қазақ бөлімдерінің студенттеріне арналған.Қазіргі жағдайда капитализімге ауысу жолында қоғамдық меншікті жекелендіру арқылы ірі кәсіпорындарды таратып ұсақ және орта мөлшердегі кәсіпорындар құрылып жатыр. Ол дұрыс деп айту қиын. Дегенмен осы бағытта ірі кәсіпорындар жойылды .Ендігі мәселе осы шағын кәсіпорындардың кәсіпкерлік ісі туралы . Халық шаруашылығы барлық салаларында шағын кәсіпорындардын болуы дүниежүзінің  практикада экономикалық тиімді ісі болып табылады . Қазіргі замандағы экономикадағы ірі монополистік шаруашылыққа тығыз байланысты.Орта және шағын деңгейдегі кәсіпорындар ара салмақтарының өзара байланысы, көптеген факторлармен байланысты. Шынында ірі фирмаларда зор материалдық, финанстық, еңбек ресурстары және маманданған кадорлар бар . Олар жоғары дәрежеде ғылыми – техникалық жаңа әдістер қолдана алды. Ал, екінші жағынан, соңғы уақытта шағын және орта дәрежелі кәсіпкерлік істер орын алады .Ол әсіресе күрделі қаражатты және қызметкерлер  кооперациясын көп талап етпейтін, жұмыс салаларында пайда болады .Шағын және орта кәсіпорындар, әсіресе ғылыми жұмысты көп талап етпейтін салаларда және тұтыну тауарларын шығару салаларында болды. Кәсіпорын экономикалық қызмет көрсететін заңды категория, олар халыққа қажетті тауар өндірумен айналысады. Дүниежүзілік практикада  кәсіпорындардың әр қилы ұйымдық және құқықтық формалары пайдаланылады, оны елдің ұлттық заң шығарушы органдары анықтайды. Соның негізінде  оларға заңды статус беріледі. Осы мүмкіндігіне орай міндеттемелеріне сәйкес жауапкершіліктері  болады. Кәсіпорындар азаматтық процестерде, сотта, шаруашылық сатысында және аралық сотта өз мүдделерін қорғайды. Қазақстанда қолданылып жүрген заңдарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық, құқылық, формалары бар:

1) мемлекеттік кәсіпорын

2) серіктестік

Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың 90 пайызы ЖШС болып отыр. Мемлекеттік кәсіпорын құқылы статусы әртүрлі. Олардың жағдайын анықтан реттейтін заң актілері жоқ. Іс жүзінде әрбір кәсіпорын мемлекетпен рынок арасындағы финанс мүмкіндік қатынастарын реттейтін арнайы қорларға сәйкес ұйымдастырады. Жеке кәсіпорын. Бұл топқа заңды шаруашылық дербестігі жоқ кәсіпорындар кіреді. Олар мемлекеттік әкімшілік жүйесіне енеді. Тікелей немесе құрылымдық тұрғыдан бір министрлікке, ведомостыларға не жергілікті басқару органдарына бағынады. Олар пайдадан табыс төлемейді. Кәсіпкерлік сфераның қандайында болмасын, кәсіпкер капитал жұмсап өзіне тезірек пайда табуы мақсат нтіп қояды. Ол үнемі пайда табуын көздейді. Бұл үшін ол өндірісті үзбей, жалғастыра жүргізуі керек, яғни ұдайы өндіріс болуы қажет.          Басқа кәсіпкерлермен бәсекеде уақыт ұтқан алдымен жеңіске жететін болғандықтан, капиталдың қызмет ететін уақыт мерзімін сипаттайтын көрсеткіштер ең маңызды экономикалық көрсеткіштерге жатады Бәсекеге қабілетті өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етеді, ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді.  Кейбір өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының даму мысалында көруге болады.

ЖАЛПЫ БӨЛІМ

1.1.Өндірістік және өткізілетін өнімдердің жоспарлық орындалуымен динамикасын талда

Өндіріс көлемі мен өнімді өткізу көлемі өзаратәуелділік көрсеткіші болып табылады.Сату көлемін анықтау жағдайында шектелген өндірістік мүмкіндіктер мен шектелмеген сұраныс басымдылығы өнімнің өндіру көлеміне жіберіледі. Бірақ нарықтың толуын және бәсекелестің күшеюін сату көлемінің шараларын өндіріс анықтамайды, керісінше сату көлемінің мүмкіндігі негізінде өндірістік бағдарламаны игеру болып табылады. Кәсіпорын тек қана өткізілетін көлемді тауарларды өндіру керек.

Өндіріс көлемінің өсу темпі және өнімді өткізудегі сапаның жоғарлауы, кәсіпорынның тиімділігіне, пайдалылығына, шығындар мөлшеріне тікелей әсер етеді. Сондықтанда талдау мәліметтер көрсеткіштерінің маңызы зор.

Негізгі талдау міндеттері:

—         өндірілген өнім және өндіріс динамикасы жоспардың орындалуының бағалау   дәрежесі;

—         көрсеткіштер мөлшерінің өзгеруіндегі факторлардың ықпалын анықтау;

—         өткізілген өнім және шаруаішілік қорларының өсуінің шығарылуын анықтау;

—         қорларды игерудегі іс-шаралардың әзірленуін анықтау.

Өндіріс көлемі және өткізілген өнімдер натуралды, шартты-натуралды, еңбектілік және құндылық өлшемдерді білдіреді. Құндылықтарды бағалау көмегімен кәсіпорын қызмет көрсеткішінің көлемінің қорытындысын алу үшін, ағымдағы бағаны немесе салыстырманы қолданады.

Өткізілетін өнім көлемі сатып алушының төлемі бойынша немесе өнімді жіберу бойынша анықталады; ағымдағы бағалылықты және салыстырмалылықты, жоспарлылықты білдірілуі мүмкін. Нарықтық экономика жағдайындағы бұл көрсеткіш бірінші дәрежелі мәнді сатып алады. Өнімнің қалай сатылуына, нарықта оған сұранысы қандай екеніне оның өндіріс көлемі тәуелді болады.

Өндірістік бағдарламаның бағалануының орындалу бойынша аз емес маңызды мағына болып табылады және табиғи көрсеткіштердің көлемі өндірістің және өнімнің таратылымы (даналап, метрлап, тонналап). Оларды өндірістің көлімінің нәтижесінде қолданылады және басқадай түрлерде өнімнің таратылуы бойынша және біркелкі топтағы өнімдерде.Оларды талдау барысында өндіріс көлемін және өткізілген өнімнің қорытындылау түрінде және біркелкі өнім тобында қолданылады.

Шартты-натуралды көрсеткіштер,бағалық секілді, өнімнің өндіріс көлемінің сипаттамалық қорытындысы үшін қолданылады, мысалы консерврінді зауыттарда осындай көрсеткіш қолданылады, мың шартты банк секілді, жөндеу кәсіпорындарында – жөндеу шартының мөлшері, аяқ киім өндірісінде – қос аяқ киім шарты, еңбек сыйымдылығының коэффицентінің негізіне есептеледі және т.б.                   

Нормативті еңбек шығындары сонымен қатар өнімді шығару көлемінің бағасын қорытындылау үшін қолданылады – осындай кезде, кашан өндірістің мол өнімінің шартын жалпы оның натуралды көлемімен немесе шартты-натуралды өлшемімен ұсынылмауын білдіруі мүмкін.

Өткізілетін өнім, базистік есептеу және тізбек қарқынының өсуі және өсімі, шығару динамикасын зерттеуде талдаудан басталады. (кесте-1)

Кесте-1

Өндіріс динамикасы және өткізілетін өнім

Жыл	Өнімнің өндіріс көлеміндегі ағымдық бағасы	Индекс бағасы	Өнімнің өндіріс көлемінің базистік жылдық бағасы мтг	Өсу қарқыны ℅			Өткізілетін көлемі мтг		Өсу қарқыны ℅
				Базистік	Тізбектік	Базистік			Тізбектік
ххх1	18 610	1,00	18 610	100	100	18 500		100		100
ххх2	27 357	1,50	18 324	98,0	98,0	18 144		98,0		98,0
ххх3	38 148	1,46	17 420	93,6	95,5	17 390		94,0		95,8
ххх4	53 940	1,40	17 610	94,5	101,1	17 715		95,7		101,8
ххх5	73 940	1,33	18 140	97,5	103,0	18 145		98,1		102,4
ххх6	100 320	1,28	19 230	103,3	106,0	19 018		102,8		102,8

Кестеде көрсетілгендей, бірінші 3 жылдықта өнімді өндіруде құлдырау болды, ал соңғы үшеуінде кейбіреулерінің өсуі байқалды. Қорыта келгенде 5 жыл ішінде өндіріс көлемі — 3,3℅  өсті, ал өткізілген өнім – 2,8℅. Егер алдыңғы жылдың өндірісі мен өткізудегі өсу қарқыны шамамен біркелкі болса, онда алдыңғы жылдың өндірістің өсу қарқыны өнімнің өткізу қарқынынан едәуір озды. Кәсіпорынның қоймасындағы сатылмаған өнімдердің қалдықтарының жиналуы және сатып алушылардың төленбегені туралы куәлік етеді.

Ортажылдық қарқынының өсуі (өсімі) шығару және өткізу өнімін ортагеометриялық немесе ортаарифметикалық бойынша өлшемдермен өлшеуге болады.

Ортагеометриялық бойынша есептейік:

ТВП = ⁿ    Т1 * Т2 * Т3 * Т4 * Т5 * Т6 =  1,0*0,98*0,0955*1,011*1,03*1,06 =

= 1,033 = 1,0065 = 100,65℅;    Тпр  = 100,65-100 = 0,65℅

Трп  = 1,028 = 100,55;     Тпр = 100,55-100 = 0,55℅

сонда ТВП — өнімнің шығарылу қарқынының өсуі;

Трп — өткізілетін өнімнің өсу қарқыны;

Тпр — өсім қарқыны.

Келтірілген мысалда өсім қарқыны шығару өнімі – 0,65 ℅-ға, ал өткізу өнімі – 0,55℅  -ды құрайды.

Есеп беру кезеңнен (ай, токсан, жыл) өткізілетін өнім және өндіріс бойынша жоспардың орындалуынның бағалауын келтірілген 2 кесте бойынша әдістеме жүргізіледі.

Кесте-2

Кәсіпорынның өткізетін өнімінің және шығарылым бойынша жоспардың орындалуын талдау  бойынша.

Өнім	Жоспарлық бағадағы өндіріс өнімінің көлемі, мтг					Жоспарлық бағадағы өнімді өткізу, мтг
	жоспар	факт.	+,-	℅-қ жоспарға	жоспар		факт.	+,-	℅-қ жоспарға
	50 000	66 500	+16500	+33	52 275		62 730	+10455	+20,0
	30 000	17 100	-12900	-43	30 135		17 712	-12423	-41,2
	80 000	83 600	+3600	+4,5	82 410		80 442	-1968	-2,39

Кестеде көрсетілгендей, өнімнің жылдық шығарылым бойынша есеп беру жылдық жоспары – 4,5℅-ға асырылды, ал өнімнің орындалуы бойынша – 2,39℅-ға, сондай-ақ сатылмаған өнім қалдықтарының өсуі туралы куәлігі.

1.2.Нарықта өткізілетін тауарлардың орнын талдау.

 Нарықтағы өткізу сату көлемі орташа деңгей бағасы өткізілген өнім түсімі, пайдадан түскен қосынды және т.б тәуелді. Бірінші кезекте соңғы 3-5 жылда әрбір өнім түрін нарықта өткізуін зерттеу керек. 3 кестеде көрсетілгендей, осы соңғы 2 жылда Б өніміне сұранысы және тиімділік деңгейінің түсе бастауы, ал сату көлемі мен А өнімінің табыстылығы ішкі сондай-ақ сыртқы нарықта көбейді.

Талдау нәтижесіне негізделуі тауардың төрт категориясымен белгіленеді:                

Кесте 3

Өнімнің нарыққа өткізу динамикасын талдау

Көрсеткіштер	Ішкі нарығы			Экспорт
	Жылдар			Жылдар
	хх1	хх2	хх3	хх1	хх2	хх3
А өнімі
Өнімнің өткізу көлемі, шт	70000	6000	6900	3000	4000	5646
Өнімнің бірлік бағасы, мтг	3,4	4,4	5,8	3,7	5,2	6,5
Өнімнің өзіндік құнының бірлігі, мтг	2,8	3,6	4,6	3,2	4,2	5,0
Пайда, мтг	4200	4800	8280	1500	4000	8470
Тиімділік ℅	21,4	22,2	26,1	15,6	23,8	30,0
Б өнімі
Өнімнің өткізу көлемі, шт	10 200	9000	5904	—	—	—
Өнімнің бірлік бағасы, мтг	2,2	2,7	3,5	—	—	—
Өнімнің өзіндік құнының бірлігі, мтг	1,9	2,4	3,1	—	—	—
Пайда, мтг	3060	3000	2360	—	—	—
Тиімділік ℅	15,8	12,5	12,9	—	—	—

«жұлдыздар», кәсіпорынға негізгі пайданы және экономикалық өсуді әдістеуді әкеледі;

«сауылатын сиыр» — бұл тауарлардың кемелденген мезгілі, экономикалық өсуіне баламалы деңгейде себеп болады, инвестицияны қажет етпейді, кіріс әкеледі, «қиын балаларға» қаражаттандыруға пайдаланылады.

«қиын балалар» — бұл ереже секілді, жаңа тауарлар, жарнаманы қажет етеді, нарыққа жылжуы, әлі пайда әкелмейтін бірақ болашақта «жұлдыз» болуы мүмкін.

«қозғалмайтын жүк» немесе «жолы болмағыштық» өмірге қабілетсіз тауарлар, экономикалық өсуіне себеп болмайды, кіріс келтірмейтіндер.

Осындай өнімнің топтастырылуы кәсіпорын дұрыс стратегияны таңдауға «қиын балалар»  қаржыландыру бағыттары жуық арада «жұлдыз» бола алатындары жұлдыздың жеткілікті санына көмек береді, өндірісте ұзақ өмір қамтамасыз етуі және «сауынды сиыр» «қиын балаларды» қаржыландыруға қабілеттеннеді.

Сонымен қатар, нарық сегментінде әрбір бөлек тауардың өмірлік циклі қандай сатыда болатынын есепке алу керек.

а)  нөлдік кезең – жаңа тауарларды байқаудан өткізіп және идеяны игеруді    зерттеу;

б)  бірінші кезең (нарыққа тауарларды өткізу және енгізу) – нарықта бұл тауар жетістікке жете ме; бұл сатыда пайдасы төмен, сонымен бірге біраз қаражаты жарнамаға шығындалуын түсіндіріледі.

в)  екінші кезең – сатудың дамуы және өсуі тауар пайда әкеле бастайды, ол барлық шығындарды жауып және пайданың көзі болады, бірақ жарнамалық қолдауға оның нарыққа жылжуына үлкен шығындарды қажет етеді.

г)   үшінші кезең – кіріс келу кезеңінде болады. Нарыққа жылжымауына шығын талап етеді, оның  «танымдылығына» жарнамалық көмек болады.

д) төртінші кезең – дер уақытында ұстауға қабілеттену және бұйымның сұранысынан асып тусүді жетілдіру жолымен немесе ауыстыруға анықталған шеберлік талап етеді.

Нәтижесінде шынайы және потенциалдық бәсекелестер табылуына қажет етеді,көрсеткіштерде нәтиже жасау олардың іс-әрекетіне, олардың бизнестегі күшті және төмен жақтарын анықтау қаржылану қажеттері, мақсаттары және нарықтағы экспансия, стратегия аймағында, өндіріс технологияны өнімнің сапасы және бағалық саясатты, бәсекелестің өнімдік сапасының кейіпкерін табуға болады және бәсекелік күресте ең тиімді әдістерді талдау.

Өнімнің сапасын талдау.

      Кәсіпорын өнеркәсібінің қызметінің маңызды көрсеткіштері өнім сапасы болып табылады. Оның жоғарлауы – бәсекелік күрестің бір формасы, нарықта позицияны ұстау және жаулау. Өнімнің сапалық деңгейін жоғарлауының себебі өнімге деген сұраныстың өсуі және пайда  қосындысының көбеюі тек қана сату көлемінің есебі емес және басқа да бағалардан жоғарлауы.

Қорытындылау көрсеткіштер барлық шығарылған өнімдердің сапасын мінездеді оның түрлері және белгілеуіне тәуелсіз.

а)   шығарылатын барлық жаңа өнімнің салмағы;

б)   жоғары дәрежедегі сапалы өнімнің салмағы;

в)   өнімнің орташа өлшемдік баллы;

г)   сұрыптылықтың орташа коэффиценттігі (шығарылған өнімнің бағасының арақатынасы) оның бірінші сортының бағасы бойынша.

д)   аттестацияланған салмағы және аттестатталмаған өнімдер;

е)   сертифицияланған өнімнің салмағы;

ж)  әлемдік стандартқа сәйкес өнімнің салмағы;

з)   Экспорттағы өнімнің салмағы, сондай-ақ жоғары дамылған өндірістегі елдер.

Жекелік көрсеткіштердің өнімнің сапасы оның бір құрамына сипатталады.

а)  пайдалығы ( сүттің қоюлығы, көмірдің жанатыны, кендегі темірдің құрамы, пайдаланылатын азықтығы, белоктың құрамы);

б)   сенімділігі (ұзақ мүлдемдігі, жұмысқа кідіртпесіздік);

в)   технологиялықтың ( еңбек сыйымдылығы, қуаттық сыйымдылығы);

г)   Өнімнің эстетикалығы.

Жанама көрсеткіштер – сапасыз өнімге төлейтін айыппұл, мөлшері және бұзылған өнімнің салмағы, кінәрап талап түскен өнімнің салмағы (ұсыныстағы ) сатып алушылардан, бүлінгеннен жоғалған және басқалары.

Нәтиженің бірінші мақсаты: санаулы көрсеткіштердің динамикасымен танысу, олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуы, олардың өзгеру себептері және өнімнің дәрежесі жеткен жетістіктердің сапасы бойынша өндірістің жұмысына баға беру.

3 кестеде көрсетілгендей, өнімнің сапасының жақсаруы бойынша осы есеп беру жылы өндірісте мөлшерленген жұмыстар істелді және оның бәсекелестік ерекшелігі жоғарлауы, экспортталатын өнімнің жоғары дәрежедегі өнімнің сапасының салмағы көбейеді.

Екінші мақсаттың нәтижесі; Өндірістің бағалық көрсеткіштігі жұмыстың анықталған ықпалы өнімнің сапасына байланысты. Өнімнің шығарылуы, ағымдағы бағамен (ДВП) таратылған өнімнің арнасы, және қосымша түсімі. Есеп келесідей жасалады:

ДВП ═ (Ц1-Ц0)*VВП1;

     Кесте 4

Қорытындылау көрсеткіштердегі өнімнің сапалық нәтижелері.

Көрсеткіштер	Өткен жылы	Есеп беру жылы
		жоспар	факт
Орташа есептелген бал өнімнің салмағы	0,70	0,75	0,74
Салмағы, ℅ жоғары сапалы өнім Экспорттағы өнім Бүлінген өнім	75,0 29,0 0,55	76,0 35,0 0,40	78,0 36,5 0,50

∆В ═ (Ц1-Ц0)*VРП1;

∆П ═ [(Ц1-Ц0)*VРП1]-[(С1-С0) *VРП1],

    сонда:

Ц1 және Ц0 – бұйымның өзгерілуіне дейінгі және өзгерілгеннен

кейінгі бағасына сәйкес.

С1 және С0 – бұйымның бағасының сапалы өзгеруіне дейінгі

және өзгерілгенне кейінгі дәрежеге сәйкес.

VВП1 –         мөлшердегі шығарылған өнімнің сапасының жоғарлауы.

VРП1 –          мөлшерленген таратылған өнімнің сапасы жоғарланған.

Егер өндірісте өнімді сортпен шығарса және сорттау құрамы өзгертілген болса, онда ең алдымен есептеп алу керек, орташа өлшенгеннің бағасы өзгертілгенін, және орташа өлшенген, өзіндік бірлігі өнімнің, шығарылатын өнімнің сорттық құрамына алгоритмде көрсетілгендейболып табылады. Таратылуына байланысты, түсімі және қосымшасы бойынша болады.

Өнімнің бәсеке қабілеттілігін талдау

     Бәсеке қабілеттіліктің өнімнің мінездемесін бәсеке тауарынан оның айырмашылығы дәреже бойынша бәсекелік қоғамның қажеттілігіне байланысты, оның қанағаттанарлығына байланысты ұсталымдар болып табылады.

Базардың талабы және сатып алушының қажеттілігінің зерттелуі  бәсеке қабілеттілігінің өнімінің бағалауына негізделеді. Тауар сатып алушының қажеттілігіне қанағаттанарлықтай болса, оның параметріне анықтауға сәйкес болуы:

—         техникалық (тауар құрамы, оның аймағының қолдануы және белгіленуі)

—         эстетикалық (тауардың ішкі түрі)

—         эргоникалық (адам ағзасындағы тауардың құрамына сәйкес)

—         нормативтік (нормаға және стандартқа тауардың сәйкестігі)

—         экономикалық (тауардың бағасының деңгейі, жүйеге күтім жасау, құралдардың мөлшері, тұтынушылардың берілген қажеттілігіне қанағаттануы)

Бәсеке қабілеттілігінің әдістері зерттеледі. Осы мақсатпен оныңбірліктігі, топтық және интегральды өнімнің бәсеке қабілеттілігінің көрсеткіштері.

     Бірлік көрстекіштері  (g) техникалық және экономикалық параметрі (Р) деңгейдің проценттік қатынасы көрінеді, бәсеке-азықтың (Р100) ұзындығы бойынша 100 ℅ қабылдауы.

     Топтық көрсеткіштер  (G)  бірлік көрсеткіштерді  (gі) қосындысы бір қатарлық топтық параметрлердің (техникалық, экономикалық, эстетикалық) салмақты коэффиценттің (аі) көмегімен, эксперттік жолмен анықталады.

G ═ Σ  аі * gі

     Интегралды көрсеткіш (І) техникалық параметр бойынша топтық көрсеткіштері қарым-қатынас ұсынады, топтық көрсеткіштердің (Gт)  экономикалық параметрлері бойынша (G3);

І ═ Gт / G3.

     Егер І < 1 талдау жасалған бұйым үлгіге беріледі, ал егер І > 1 өзінің параметрі бойынша бұйым бәсекесі немесе бұйым үлгіден асып түседі.

Кәсіпорынның ырғақтылық жұмысын талдау.

     Ырғақтылық – бұл қарастырылған жоспардың, бірқалыпты өткізумен өнімді жеткізудегі ассортиментік көлемінің графикалық сәйкестігі .

Ырғақтылық жұмыс өнімді өткізуде уақтылы өткізілуі мен шығарылуының негізгі шарты болып табылады. Ырғақсыздық барлық экономикалық көрсеткіштерді нашарлатады, өнім сапасын төмендетеді, аяқталмаған өндірістің көлемін көбейтеді және жоспардан тыс қоймадағы дайын өнімнің қалдығының салдарынан – айналымдылық капиталды баяулатады, келісім шарт бойынша жеткізуді орындамайды және кәсіпорын өнімді уақтылы өткізбеген үшін төлейді, түсімнің уақтылы түспеуі, осыдан ағымдық ақшаның тапшылығы пайда болады; еңбекақы төлемінің артық жұмсалуы, айдың басында жұмысшыларға қарапайым төлесе, ал аяғында- жұмыс уақытынан тыс жұмыс үшін төленгеннен. Бұның барлығы өнімнің өзіндік құнын жоғарлатуға әкеледі, пайда қосындысының төмендеуі кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауы.

Ырғақтылық жұмысын бағалау үшін тура және жанама көрсеткіштерді қолданады.

Тура көрсеткіштер – бұл ырғақтылық коэффиценті, вариациялық коэффиценті, бірінші кезеңдегі  (декада, ай, тоқсан ) жылдық өндіріс көлемінде, өнімнің өндіріс салмағы.

     Жанама көрсеткіштер – бұл қосымша жұмыстың үстемақының бар болуы, кәсіпорынның қатесінен, ақау шығындары, өнімді жібермегеніне және уақтылы жеткізбегеніне айыппұл төленуі.

Кең таратылған көрсеткіштердің бірі – жыл кезеңінде нақты өнімнің шығарылуының салмағын жинақтау, бірақ жоспарлық деңгей көп емес. Оның мәнін көрсеткіштер бойынша есептейік:

Критм ═ 25 + 22 + 21 + 25 ═ 93 ℅

Кесте 5

Тоқсандық бойынша ырғақтылық өнімінің шығарылуы

Тоқсан	Өнім шығарылуы, мтг		Өнім салмағы, ℅
	t0	t1	t0	t1
Бірінші	20 000	24 244	25,0	29
Екінші	20 000	18 392	25,0	22
Үшінші	20 000	17 556	25,0	21
Төртінші	20 000	23 408	25,0	28
Барлығы 1 жылда	80 000	83 600	100	100

     Варияциялық коэффицент  (Кв) – ортаквадраттық қатынас бір тәуліктегі жоспарлық тапсырмалардан ауысады (декадағы, айы, квартал) орта тәуліктегі (ортадекадағы, ортаайлықтағы, ортакадраттық) жоспарланған өнімнің шығарылуы.

         Σ (хі – х)² / n

Кв ═                            ═

х пл

                   [ (29-25) ²+ (22-25)² + (21-25)² + (28+25)² ] / 4              3,54

═                                                                                      ═                ═ 0,14

25                                                       25

сонда:       (хі – х)² — квадраттық ауытқуы орта кварталдық

(орта айлық)  тапсырманың бастамасы

n –         кезеңдер саны

х пл  —         өнім шығаруының жоспарлық орта кварталы

Біздің мысалда, варияциялық коэффиценті, (орта айлық) 0,14 құрайды.Бұның мәнісі өнім шығару кварталы бойынша орташа 14℅ құрайды.

Ырғақсыздық себебі — өнімді өткізу қиындығы, ұйымның төменгі деңгейі, техникалық және материалдық-техникалық өндіріспен қамтамасыз ету, сонымен қатар жоспарлауы және бақылауы, өнімді өткізу және жеткізу ырғақтылығы ұқсас үлгісін талдау. Қорыта келгенде, нақты іс-шараны жою бойынша себебін әзірлеу ырғақсыздық жұмысын талдау.

Өнімнің өткізілуін және шығарылуының факторлық және резервтік көбеюін талдау.

     Өнімді өткізу және шығару бойынша жоспардың орындалуы мен динамикасын зерттеуде, қажетті факторлық көлемінің өзгеруін анықтау.

Мімкін өнімді өткізудегі нұсқалық методиканы талдау.

Егер өнім жеткізу бойынша кәсіпорынның түсімі анықталса, онда өнім балансы келесі түрде болады:

ГПн + ВП = РП + ГПк.

Осыдан

РП = ГПн + ВП – ГПк.

Егер өнімді тиеп жөнелтуден кейін төлем анықталса, онда өнім балансы осы үлгі бойынша жазуға болады.

ГПн + ВП + ОТн  = РП + ОТк  +  ГПк

Осыдан

РП = ГПн  + ВП + ОТн  — ОТк   — ГПк

сонда:   ГПн ,  ГПк  — бастапқы және соңғы кезеңде қоймадағы

дайын өнім қалдықтарының сәйкестігі;

ВП            — есептік кезеңде өнімді шығару құны

РП             — есептік кезеңдегі өнім өткізу көлемі

ОТн ,   ОТк   — бастапқы және соңғы кезеңіндегі өнімді тиіп жөнелту қалдықтары.

Берілген фактордағы есептің ықпалы өнімнің тартылу көлеміне базалық берілген факторлық көрсеткіштің нақты салыстыру деңгейінің және абсолютты есептеуді және әрбіреуінің салыстырмалық өсуіне байланысты. Осы факторларды оқу әсеріне өнімнің балансы нәтижеленеді.

Кесте 6

Өнімнің өткізілу көлемінің өзгеру факторын талдау

Көрсеткіштер	Жоспарлық бағаның өзіндік құны, мтг		Өткізу көлемінің өзгеруі
	t0	t1	мтг	℅
Бастапқы жылдағы өнімнің жылдық қалдығы	4410	4500	+90	+4,6
1 жылдағы өнім шығарылуы	80 000	83 600	+3600	+182,9
Соңғы жылдағы өнімнің жылдық қалдығы	2000	7658	-5658	-287,5
Өнімді өкізу	82 410	80 442	-1968	100

Өндіріс көлемі мен өнімді өткізуді анықтағанда, ерекшк көңіл бөлуіне факторлардың әсерін зерттеу. Оларды 3 топқа біріктіруге болады:

1) Кәсіпорын еңбек ресурсы мен тиімділігін қамтамасыз етуде оның

қолданылуы:

ВП = ЧР * ГВ

РП = ЧР * ГВ *Дв

        сонда:

ЧР  — кәсіпорынның жұмысшыларының орта тізімдік саны

ГВ – бір жұмысшының ортажылдық өнім өндірімі

Дв — өнімді өткізудегі шығарылған өнім көлемінің есептік

кезеңдегі үлесі.

     2) Кәсіпорынның негізгі өндірістіс пен тиімділігін қамтамасыз етуде оның қолденылуы.

ВП = ОС * ФО

РП = ОС * ФО * Дв

сонда:

ОС – ортажылдық қосындының негізгі құралы

ФО – қайтарым қордың негізгі құралы

3) Өндіріс шикізаты мен материалдары мен тиімділігін қамтамасыз етуде қолданылады:

ВП = МЗ * МО

РП = МЗ * МО * Дв

сонда:

МЗ — өнім өндірісі үшін материалдық запастардың тұтыну бағасы

МО – материалдық қайтарылым (өндіріс өнімінің

материалдық  шығыны тг)

Өнімді өткізу мен шығару көлемінің берілген фактордың әсеріе есептей аламыз, белгілі бір тәсілі детерминировалық факторлық талдауды қолданылады.

Осыдан кейін өнімді өткізуде және өндірістің көбеюі, негізгі көздері суретте көрсетілген:

Өткізілетін өнімнің көлемінің резевтік өсуі

 

өнімді шығаруда резерв өсуінің көлемі

өткізілменген өнімнің резерв қысқарылуының қалдықтары

Еңбек ресурсының жақсарылуын қолдану есебі.

Негізгі құралдардың

Жақсарылуын қолдану есебі.

Шикізат және материалдардың жақсарылуын қолдану есебі.

Қосымша жұмыс орындарының құрылуы

Жұмыс уақытының кеңеюінің қысқаруы

Өндірістік еңбек деңгейінің жоғарлауы

Қосымша машаналар мен жабдықтарды табуы.

Жұмыс уақыт фондының кең ауқымда қолданылуы

Машина мен жабдықтардың интенсивті қолдануының жоғарлауы

Қосымша шикізат пен материалдарды табу

Шикізат пен материалдардың нормативтен жоғары қалдықтардың қысқарылуы

Шикізат пен материалдардың бірлік өнімінің шығынының қысқарылуы

Өнімді өткізу мен резервтік көлемінің жоғарлауының көздері

Бірінші топ мөлшер резервтері бойынша келесі үлгімен өндіріледі.

Р↑ВПкр = Р↑ КР * ГВ1

Р↑ВПфрб = Р↑ФРВ * ЧВ1

Р↑ВПчв = Р↑ЧВ * ФРВ в

содан:

Р↑ВПкр,    Р↑ВПфрб,    Р↑ВПчв   — жаңа жұмыс орындарының құрылуының есебіне сәйкес шығарылатын өнімнің резервтерінің өсуі, жұмыс уақыт фондының кеңеюі мен жұмысшылардың орта уақтылы өңдеуінің жоғарлауы.

Р↑         КР     — жұмыс орнының мөлшерінің резервтерінің көбеюі;

Р↑ФРВ  — кәсіпорынның катесі бойынша жұмыс уақыт фондының

резервтерінің  жоғарлауның есебі;

ЧВ1              — орта уақтылы өндірім деңгейінің фактісі

Р↑ЧВ     — жұмыс күші мен өндіріс ұйымы, технология, техниканы жетілдіруде

орта уақтылы резервтің өсуін өндіру

ФРВ в       — жұмыс уақыт фондының мүмкіндігінің оның резервтерінің

өсуінің анықталған есебінен.

Екінші топ бойынша жабдықтаудың сандық құрамының көбеюінен өнім өндіріс резервтерінен көбейеді, оның жұмыс уақыты және бір машина сағат  (Р↑ЧВ) ішінде өнімнің шығарылуын мына формула бойынша есептейік:

Р↑ВПк  = Р↑К * ГВ1;

Р↑ ВПт = Р↑Т * ЧВ1;

                                                         Р↑ВПчв  = Р↑ЧВ * Тв.

Үшінші топ бойынша өнімді шығару резервтерінің көбеюі келесідей үлгімен есептеледі:

а) қосымша сандық құрамы j өнімнің  і  түрі бірлігінің нормалық шығынына бөлінеді және нақты өнімнің бірлік бағасына көбейтіледі. Одан кейін нәтижесі барлық өнімнің түріне қосылады.

Р↑ВП = Σ (Р↑Мj : НРji * Цi1)

     б) үстемелі жоспарланған материалдың қалдығы оның нормалық шығым бірлігінің 1-өнімдік түріне бөлінеді және нақты өнімнің бірлік бағасының сәйкестігіне көбейтіледі, алынған нәтижені қосылады:

Р↑ВП = Σ (Р↓Отхj : НРji * Ц i1 )

в) 1 ресурстағы бірлікте өнім түріне жоспарланған нормалық шығынның азаюы (Р↓НР), 1 өнімдік тріне өндірістегі жоспарланған көлеміне көбейтіледі; алынған нәтиже, жоспарлаңған нәтижелік шығынға бөлінеді және берілген нақтылы бағаға көбейтімді, содан кейін барлық қосындыларды жалпы өнімнің шығарылуына сомалынады.

Р↑ВП = Σ (Р↓ Нрji * VВПі пл) / НРji * Цi1.

     Қорыта келгенде өндірістегі және өнімнің таратуындағы қорытындының қоры көбейеді. Шығарылған өнімнің қоры көбею үшін барлыұ 3 топтағы ресурстар темгерімделуі тиіс. Қойылған максималдық резерв, топтағы бірігуі бойынша, осындай мөлшерде резерв анықталғанға дейін және басқалай ресурстық топтар бойынша өнімді таратудағы қордың анықталуы көбейеді, қажеттенеді, одан басқа кәсіпорындағы даяр өнімнің қалған үстеме жоспарланғаннын еске алу керек. Сұраныстың осы және басқа түрін санау керек және оның нақты таратылым қажеттілігін, талап етпеген өнімнің тәуекелі.

Берілген қордағыны табу үшін, еңбектік ресурсты пайдалануды көбірек зерттеу қажет, еңбек құралы және кәсіпорындағы еңбек жабдықтары, басқа бөлімдер туралы сөз айтылады.

Глосарий

1. Өткізілетін өнім көлемі сатып алушының төлемі бойынша немесе өнімді жіберу бойынша анықталады; ағымдағы бағалылықты және салыстырмалылықты, жоспарлылықты білдірілуі мүмкін.

2. Шартты-натуралды көрсеткіштер,бағалық секілді, өнімнің өндіріс көлемінің сипаттамалық қорытындысы үшін қолданылады, мысалы консерврінді зауыттарда осындай көрсеткіш қолданылады, мың шартты банк секілді, жөндеу кәсіпорындарында – жөндеу шартының мөлшері, аяқ киім өндірісінде – қос аяқ киім шарты, еңбек сыйымдылығының коэффицентінің негізіне есептеледі.

3. Нормативті еңбек шығындары сонымен қатар өнімді шығару көлемінің бағасын қорытындылау үшін қолданылады – осындай кезде, кашан өндірістің мол өнімінің шартын жалпы оның натуралды көлемімен немесе шартты-натуралды өлшемімен ұсынылмауын білдіруі мүмкін.

4. Қорытындылау көрсеткіштер барлық шығарылған өнімдердің сапасын мінездеді оның түрлері және белгілеуіне тәуелсіз.

5. Жанама көрсеткіштер – сапасыз өнімге төлейтін айыппұл, мөлшері және бұзылған өнімнің салмағы, кінәрап талап түскен өнімнің салмағы (ұсыныстағы) сатып алушылардан, бүлінгеннен жоғалған және басқалары.

6. Ырғақтылық – бұл қарастырылған жоспардың, бірқалыпты өткізумен өнімді жеткізудегі ассортиментік көлемінің графикалық сәйкестігі .

7. Ассортимент — өнімнің түрі, нұсқасы, сорты, мөлшері, маркасы бойынша өнімнің құрамы.

8. Тауар номенклатурасы – нақты сатушы, сатып алушыға ұсынатың тауар топтарымен тауар бірліктерінің түрлерінің жиынтығы.

9. Тауар ассортименті — өзінің мақсат мәнінің ұқсастығына байланысты немесе тұтынушының белгілі бір тобына белгілі бір сауда мекемелері  арқылы сатылатындығына орай өзара тығыз байланысты тауарлар тобы.

10.  Варияциялық коэффицент  (Кв) – ортаквадраттық қатынас бір тәуліктегі жоспарлық тапсырмалардан ауысады (декадағы, айы, квартал) орта тәуліктегі (ортадекадағы, ортаайлықтағы, ортакадраттық) жоспарланған өнімнің шығарылуы.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ