курсова / praca roczna

	2
Spis treści
Wstęp....................................................................................................................	3
Rozdział 1. Nazwisko w systemie językowym.....................................................	5
1.1. Nazwisko jako przedmiot badań językoznawczych.......................................	5
1.2. Nazwiska ukraińskie oraz polskie................................................................	10
Rozdział 2.Antroponimia wsi Dzwyniacz w latach 1863 – 1946.......................	16
2.1. Adaptacja graficzno-fonetyczna nazwisk.....................................................	16
2.2. Pochodzenie nazwisk. Ogólna charakterystyka...........................................	20
Wyniki.................................................................................................................	36
Bibliografia.........................................................................................................	38

3

Wstęp

Prezentowana praca jest poświęcona nazwom osobowym polaków i ukraińców, żyjących na wsi Dzwyniacz w latach 1863 – 1945. Ta wieś należała do dawnych terenów polskich, a dzisiaj wchodzi do Iwano-Frankiwskiego regionu, co jest na terenach niepodległej Ukrainy. W następstwie wydarzeń i migracji zmienił się znacznie skład etniczny zamieszkującej ten obszar ludności, generalnie to wyłącznie ukraińcy. Opracowanie niniejsze odnosi się do czasów historycznych i stanowi świadectwo dawniej rzeczywistości.

Nazwisko jest ważnym elementem językowym. To jest stałe określenie człowieka wraz z imieniem, to znaczy że we współczesnym społeczeństwie wszyscy muszą posiadać nazwisko, które wykorzystuje się w stosunkach użędowo-prawnych

Na byłych okupowanych przez wiele lat terenach, do jakich należy terytoria Iwano-Frankiwskiego regionu, funkcjonuje i funkcjonowało dawnije sporo obcych nazwisk. Oprócz rodzimych antroponimów ukraińskich, jest wiele polskich.

Tematem pracy jest wpływ języka polskiego na formowanie antroponimii wsi Dzwyniacz.

Materiałem badania są metryki kościelne wsi Dzwyniacz z obrzędów chrzstu i pogrzebu w latach 1863 – 1945.

Przedmiotem pracy jest antropontroponimia polska na terenach ukraińskich.

Obiektem występują antroponimy wsi Dzwyniach w latach 1863 –

1941.

Przy napisaniu pracy postywiłyśmy takie zadania, jak skłasyfikować nazwiska, wyodrębnić antroponimy pochodzenia polskiego i innych języków, opisać osobliwości adaptacji graficznej nazwisk najpierw do języka polskiego, a potem do języka ukraińskiego, stosowaną ortogragfię.

4 Aktualność pracy polega na tym, że temu tematu jest poświęcono mało

prac, jest on źle zbadany.

Dotychczasowa literatura, poświęcona polskiej antroponimii kresowej jest uboga, ograniczona do zaledwie kilku pozycji. Ten temat nie stanowił po II wojnie światowej przedmiotu osobnych badań, pojawiając się chyba przy okazji innych tematów. Ważnymi w danym zakresie problematyki są prace J. Safarewicza, W. Smoczyńskiego. Tacy badaczy jak A. Vincenz, J. Red'ko, M. Chudaš, R. Kresta, M. Biryla, H. Usynowicz uwzględniają w swoich opisach antroponimów ukraińskich materiał polski z badanych terenów. Jedną z nielicznych prac poświęconej polskiej antroponimii kresowej jest Antroponimia polska na kresach południowo-wschodnich XVI-XIX wieku E. WolniczPawłowskiej i W. Szulowskiej.

Celem pracy jest uwzględnienie wpływu języka polskiego na formułowanie antroponimów wsi Dzwyniacz na jednym z pierwszych etapów ich krztałtowania.

Praca składa się ze wstępu, dwóch rozdziałów, wyników, bibliografii oraz dodatków.

W pierwszym rozdziale opisujemy nazwisko jako element systemu językowego, porównujemy i wyodrębniamy główne cechy antroponimów polskich i ukraińskich.

W drugim rozdziale na podstawie materiału badania charakteryzujemy wszystkie nazwiska wsi Dzwyniacz w latach 1863 – 1946, ich pochodzenie , osoblawości i zmiany graficzne, wyodrębniamy spośród nich nazwiska rodzime polskie. Drugi rozdział dzielimy na dwie części:

§1. Adaptacja graficzno-fonetyczna nazwisk.

§ 2. Pochodzenie nazwisk. Ogólna charakterystyka. Przy końcu pracy podajemy wyniki oraz bibliografię.

5

Rozdział 1. Nazwisko jako przedmiot badań naukowych.

1. 1. Nazwisko jako element języka.

Nazwy ludzi – to inaczej antroponimy,ich zbiór – antroponimia. Nauka o nazwach ludzi – antroponomastyka. Antroponimia obejmuje indywidualne nazwy osobowe, a także ich określenia zbiorowe (etnonimy).[5, 16 - 19]

Nazwisko jest tym określeniem które towarzyszy każdemu z nas od chwili urodzenia aż do śmierci. Drugim stałym określeniem człowieka jest jego imię. „We współczesnych stosunkach urzędowo-prawnych i obyczajowych istnieje wymóg posiadania nazwiska. Zbiór obecnie używanych nazwisk jest zamknięty. Tworzeie nowych nazwisk jest dziś zjawiskiem rzadkim. Jednak jest możliwy dopływ nowych nazwisk przez przybywających cudzodziemców, któży się asymilują i przyjmują obywatelstwo państwa.” [11, 36]

„Nazwisko – w naszym odczuciu językowym – to dziedziczne określenie człowieka, które przechodzi z ojca – rzadko z matki – na dziecko, z męża na żonę, określenie, którym w specyficzny sposób interesują się instytucje spoąeczne i państwowe.” [19, 5]

„Nazwisko – urzędowe nazwanie dziedziczone po ojcu, dziadku (według najnowszych przepisów również po matce), czyli nazwa własna wspólna całej rodzinie, ustabilizowana, urzędowo utrwalona (upisana do dowodu tożsamości) i prawnie strzeżona.” [5, 31]

We spółczesnych językach polskim i ukraińskim, podobnie jak w większości języków europejskich, pewna nazwa osobowa składa się z imienia i nazwiska. W języku polskim w kontaktach oficjalnych występuje odbudowa człony nazwy osobowej za modelem imię + nazwisko. W języku ukraińskim używa się na odwrót nazwisko + imię. Nazwisko w zasadzie nie podlega zmianom.

Nazwisko to jest nazwa własna. Tak więc, jako nazwy własne, nazwiska

6 wiążą się z różnymi obrazami użycia języka: ściśle językowym, komunikacyjnokulturowym, i onymicznym. Uczestniczą w kreowaniu językowego obrazu świata i mentalności językowej – funkcjonując jako składniki onimicznych obrazów świata, profilowanych dwustronnie: od strony genetycznomotywacyjnej przez ich dawnych twórców oraz od strony funkcjonalnokomunikatywnej przez ich użytkowników. [13, 38]

Nazwisko wyróżnia, identyfikuje danego człowieka w określonym środowisku ludzkim, spewnia podstawową funkcję nazw własnych, to znaczy, że wyróżnia pojedyncze obiekty ze środowiska w przeciwieństwie do wyrazów pospolitych, które łączą obiekty w grupy podobnych sobie obiektów. [rymunt, 9] „Nazwisko z punktu widzenia językoznawczego, pełni rolę drugiego imienia, koniecznego dla dokładniejszego, urzędowego identyfikowania

członków społeczeństwa.” [15, 59]

Skoro nazwiska wchodzą do systemu językowego, to z konieczności muszą być podporządkowani regułom tego systemu. Muszą więc występować jako część zdania, muszą przybierać określone końcówki fleksyjne, mogą posiadać swoiste przyrostki, muszą składać się z głosek. I to nie z dowolnych głosek, tylko takich, jakie są w danym języku, przybierać takie końcówki, jakie używane są w tym języku i pewnić funkcję w zdaniu, jakie struktura języka przewiduje.[17, 10]

Używane w Ukrainie oraz w Polsce nazwiska, będące częścią leksyki języka i jego gramatyki, wyodrębniają się zarazem swoistymi cechami – w wyniku działania czynników językowych i pozajęzycznych – z gramatyki i słownictwa ogólnego, tworząc podsystem nazewniczy o tradycjach sięgających czasów bardzo odległych.[11, 6]

Dziszejsze nazwisko jest z punktu widzenia jego historii późniejsze niż imię. W pierwotnych, młodych systemach antroponimicznych do określenia tożsamości osoby wystarczało samo imię. W miarę rozwoju ludności i rozwoju stosunków społecznych powstała przy identyfikacji osób w obrocie prawnym

7 potrzeba stosowania obok imienia dodatkowych określeń sytuujących jego nosiciela w danym miejscu, mówiących o jego relacjach rodzinnych, o jego zajęciach, charakzeryzujących go przy pomocy epitetów, metafor, metonimii. Z tych określeń wyłoniły się w długim procesie rozwojowym, trwającym w Europie od średniowiecza po czasy nowożytne, współcześnie używane nazwiska, obowiązkowe, niezmienne, dziedziczne, chronione przepisami prawnymi.[11, 38 - 47]

Badania nad nazwiskami słowiańskimi prowadzone na podstawie wybranych tekstów historycznych (dokumentów źródłowych) wyróźniają w procesie ich krztałtowania się kilka etapów.[7, 26]

1. Jednoimienność i kontekst sytuacyjny.

Do XIII wieku dla identyfikacji czwowieka wystarczało samo imię (jednoimienność) oraz dane mające bezpośrdni lub pośredni związek z tą osobą, takie jak nazwy miejscowości, przymiotniki odmiejscowe, nazwy innych osób z którymi człowiek był związyny, wyrazy określające pokrewieństwo rodzinne, zawód, role społeczne, i inne.[malec, 38] Słowiańskie imię mialo dla człowieka charakter magiczny, chrześciańskie imię – oddanie pod opiekę jednemu z świętych lub błagosławionych. Często posługiwały się imieniem odapelatywnym zaczerpniętym ze zbioru nazw pospolitych.

2. Zgrupowanie po imieniu dodatkowych określeń identykikacyjnych.

W końcu XIV wieku zaczęto przy imieniu gromadzić dodatkowe dane: o miejscu zamieszkania, zawodzie lub urzędzie, cechach charakteryzujących. Czasem podawano drugie imię w funkcji nazwiska. [10, 27]

Określenia te miały charakter opisowy. Najważniejsze typy wyrażeń opisowych, które dały początek późnijszemu nazwisku, to określenia odmiejscowe, odojcowskie i odapelatywne odpowiadające na pytania: Skąd pochodzi?, czyj jest?, jaki jest?, co robi?[3, 39]

3. Onimizacja i stabilizacja występujących obok imienia określeń identyfikacyjnych.

8 W płaszczyźnie językowej obserwujemy przewagę form syntetycznych (jednowyrazowych) w określeniach odmiejscowych i patronimicznych, oraz stopniowy zanik ich cech opisowych z wysunięciem się na plan pierwszy funkcji identyfikowania osoby. Odbywają się procesy onimizacji, czyli przechodzenie wyrazów z apelatywów do nazw własnych przez zmianę ich

funkcji.

Wśród zjawisk dokonujących się na płaszczyźnie społecznej obserwujemy coraz częściej przykłady sygnalizyjące stabilazację określeń identyfikacyjnych, jak na przykład używanie przez daną osobę bezpośrednio po imieniu tego samego określenia w różnych dokumentach. Gdy dodatkowe obok imienia określenie nabiera cech stałości, rodzinności i dzidzinności, można mówić o wykształcenie się nazwiska zwyczajowego.[11, 42 - 43]

“Od XIV do XVI wieku ukrztałtowały się następne typy nazwisk:

1.Odmiejscowe: typu Wojcech Drohobiecki, powstałe z konstrukcji z przymiotnikiem typu Wojcech z Drohobycza.

2.Odojcowskie zakończone na -(ow)ic, -(ow)icz: Zdisław Włostowicz, powstałe z konstrukcji typu Zdisław, syn Włosta.

3.Odapelatywne, utworzone od nayw pospolitych wskazujących na stan, zawód, cechę charakteryzującą danej osoby.”[10, 27]

“Pod koniec XIV wieku obok imienia pojawiła się identefikacja człowieka nazwa własna, która te była imieniem, ale pozostała w formie nieodmienionej.

Krytawtowało się nawisko w Polsce aż do XVIII/XIX wieku włącznie, przechodząc od nazw pojedynczych do więcejczłonowych. Proces ten ilustrują nazwy osobowe postaci historycznych.

W polsce najintensywniej kształtowało się nazwisko patrycjatu miejsiego, którego firmy potrzebuwały dla celów handlowych i związanych z nimi podróży, często zagranicznych, dobrej indywidalizacji właściciela. Równolegle bogatsza szlachta utrwaliła swoje nazwiska (powszechne w XVI wieku); najpóźniej, bo na przełomie XVIII i XIX wieku uzyskała je na trwałe ludność

9

wiejska.”[5, 59]

Otóż, nazwisko jest ważnym elementem językowym, również jak pozajęzykowym, właściłym każdemu człowieku, które się wykorzystuje w różnych sferach naszego życia. Dziedziczność nazwisk ma wielką rolę w życiu rodzinnym, pokazuje relację między ludźmi i tradycje narodowe, jest wspólnym dla całej rodziny. Już od XVI – XVIII wieku nazwiska zaczęły mieć wielkie znaczenie, co było spowodowano rozwojem ekonomii, prawnictwa, zmianą relacji w społeczeństwie. W czasach dzisiejszych nazwiska tworzą nazewniczy podsystem językowy i wykorzystują się w sferze prawniczo-urzędowej, co charakteryzuje jego wagę w życiu człowieka.

10

1. 2. Nazwiska ukraińskie oraz polskie.

W polskiej onomastyce stosuje się dwa podziały nazw osobowych: jeden uwzględnia pochodzenia nazw, drugi – na ich budowę.

„Ze względu na genezę polskie nazwy mogą być pierwotnymi: 1)apelatywnymi, tzn. wyrazami pospolitymi. Mają one charakter

przezwiskowy w szerokim tego słowa znaczeniu, zawierają charakterystykę zewnętrzną, wewnentrzną lub zawodową osobnika.

Przezwisko – nazwa dodatkowa, nadana poza urzędowym imieniem i nazwiskiem, często o charakterze ironicznym.

2)imionami.

3)nazwami patrinomicznymi, czyli odojcowskymi. Ilustrują one stosunek: ojciec ↔ syn, pokrewieństwo rodowe.

4)określeniami odmiejscowymi, utworzonymi od nazw miejscowych i rozwijącymi się od średniowiecznej formy przyimkowej do przyrostkowej, zakończonej na -ski.

Ze względu na strukturę dzieli się antroponimy na:

1)przymarne, bezprzyrostkowe, gdy nazwa osobowa równa jest wyrazowi pospolitemu lub innejnazwie własnej;

2)sekundarne, przyrostkowe, pochodne.

3)komponowane, tzn. złożone z dwóch tematów.

4)hybrydalne, tzn. łączące w sobie element rodzimy i obcy. Może być też podstawa obca, a przyrostek polski.”[5, s.32]

Wszystkie istniejące polskie nazwiska można skłasykować według

różnzch klasyfikacji. Istniejące klasyfikacje nazwisk są więc albo semntycznymi, albo strukturalnymi, albo semantyczno-strukturalnymi z wysunięciem na plan pierwszy to struktury, to znaczenia.

Wyjaśnienie etymologii i podanie baz leksykalnych wskazuje na pierwotną funkcje nazwisk polegającą na próbie nazwania obserwowanej

11 rzeczywistości, a szczególnie ludzi. Ujawnienie typowych mechanizmów tworzenia nazwisk ukazuje w pełni fakt kulturwy, jakim jest nazwisko, już nie jako jednostkowe nazwanie osoby, ale jako zjawisko w formie niezmiennej i dziedzicznej. [10, 27]

Henryk Borka klasyfikuje nazwiska tak: I. Nazwiska niederewowane:

A. Równe wyrazam pospolitym:

1. Pochodzące od dawnich przezwisk, wyrażające:

–cechy fizyczne;

–cechy psychiczne;

–nazwy zwierząt;

–nazwy roślin;

–przedmioty, wztwory ręki;

–pokarmy, napoje;

–grupy etniczne i narodowościowe;

–stopnie pokrewieństwa;

–określenia topograficzne;

–pieniądze;

–nazwy chemiczne, minerały;

–inne.

2. Pochodzące od dawnych zawodów i funkcji społecznych: B. Równe nazwom własnym:

1.Pochodzące od imion:

–pełnych;

–skróconych i hipokrystycznzch.

2.Pochodzące od nazw miejscowych.