1.Қт пәні , оның кезеңдері , маңызы

ҚТ Евразиядағы ең ірі ұлысытар түркі тектестер мен славяндар соңғы мыңжылыдықтағы қарым- қатынасының Т. ҚТ Дон мен Днепр, Карпат пен Гималай арасындағы, Алтай мен Мысыр, Сібір мен Парсы оқиғаларын қамтиды:қт қазақ халкынын бостандық пен тәуелсіздік жолындағы 3 белестен тұрады.1)Т-та «Отырар апаты» аталып кеткен халықтың Отырардағы ерлігі . 2) Қазақтардың ұлттық мемлекетін сақтап қалу үшін жоңғар басқыншыларына жүргізген күресі. 3) 1986 ж Желтоқсан оқиғасы. ҚТ-да қазақ халқы бірде қырғыз- қайсақ, қырғыз- қазақ т.б. д.а. 1925ж аяғында қазақ аты өзіне қайтарылды.

ҚТ 5 кезеңі :1) ежелгі Қ 2,5млн жыл бұрын б.з.д. 5 ғ дейін. Қола ,тас ,темір ғасыры, сақ, ғұн,үйсін кіреді. 2) орта ғасырлардағы Қ 6-17 ғ. ертефеодалдық мемелекеттер, 12ғ аяғы монғол империясы. Қазақ хандығының құрылуы 15ғ. 3) Қ Ресейге қосылу кезеңі. 4) Қ СССР тоталитарлық кезеңде. 5) Қазіргі Қ

2.Қазақстан тас ғасыры дәуіріндеТастан жасалған еңбек құралдары ежелгі адамзат өмірінің материалдық жағының негізгі мәліметін береді. Адамзат тарихы үлкен 4 дәуірге бөлінеді: тас, қола, темір және ортағасырлар дәуірі. Тас дәуірі 3 периодқа бөлінеді: палеолит, мезолит, неолит. Адамзат және оның шаруашылығының тұрақтылығы тас дәуірі болып саналады. Бұның бәрі еңбектің төмен өндіргіштігімен сипатталады. Шаруашылықтары табиғи дайын өнімдерді пайдаланумен ғана шектелген. Алғашқы адамдар жеміс-жидек теріп, аңдарды аулады. Адамдар өзара қарым-қатынастары экономикалық тепе-теңдікте, еңбек-бейнеті жынысы мен жасына қарай, табиғи түрде бөлісуге негізделді, өзінің сипаты жағынан ұжымдық қатынастар болды.

Ерте палеолит . Ерте палеолит 3 дәуірге бөлінеді: олдувай (2,6 млн. – 700 мың жыл бұрын), ашель(700 мың – 150-120 мың жыл бұрын) және мустье (150-120 мың – 30 мың жыл бұрын). Күллі тас ғасыры бойына еңбек құралын жасау жолындағы басты рөлді тас атқарды. Адам тастың қасиетін жақсы білген. Тас түрі көптеген жағдайда құралдың түріне байланысты болды. Түрі мен ерекше сипатына қарай тас бұйымдар шапқыш, қырғыш, үшкіртас, соққыш, бұрғы, пышақ, тескір т.б. болып бөлінген.

Кейінгі палеолит (35-30 мыңж.) Бұл кезенде адамдар нәсілдер мен нәсілдік топтарға бөліне бастады. Саналы адамның пайда болуы мен адам қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің ілгері дами беруі арасында тікелей байланыс бар. Рулық ұйым барлық жерде де матрилиниялық, ал әйелдің қауымдағы жай-жағдайы өте мықты болған. Кейінгі палеолит дәуірі адамның дүние танымы күрделіне түседі. Адамның жаны өлгеннен кейінгі өмірі жалғасады деген ой-түсінігі оны жерлеу рәсімін қиындатып жібереді. Өлген кісінің мәйітіне жоса ұлпасын сеуіп, жыртқыштардың тістерінен тізілген моншақты кеудесіне әспеттеп қойып, бақайларына мамонттың сойдақ-сойынан бұршақ салып, кебенегін әртүрлі жылтырақ моншақтармен әшекейлеген.

Неолит (5 мыңж.) Бұл кезенде еңбек құралдарын жетілдіру технологиясы дамыды: тегістеу, бұрғылау, аралау пайда болдралау пайда болдашылығы мен егіншілікке икемдене бастады. Неолит дәуірі – рулық бірліктер, тайпа-ң пайда болу, тайпалық бірлестіктер уақыты. Тайпа бірнеше рулық бірлестіктерден тұрды. Олар бір-бірімен қандық жақындастықпен және шаруашылықтың ұқсастығымен байланысты болды

3.Қазақстан қола ғасыры дәуіріндеБ.з.б. II мыңж.I-2 жартысында Еуразия даласында қоланы ойлап тапты. Қола дәуірінде Қазақстан территориясында мекендеген тайпаларының археологиялық ескерткіштері Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласының түбіндегі Андронов селосында табылғандығынан сөйтіп аталып кеткен. Т.б. ескерткіштер Оңт. Сібір мен Оралдан, Орт. Азиядан Оңт. Түркістанға, Ауғаныстанға және Солт. Пәкістанға дейінгі жерлерде табылды. Қола дәуірінде Қазақстанның климаты жылы әрі құрғақ болып өзгерді. Және сол кезде Қазақстанның барлық аумақтарында мал және егін шаруашылығы жақсы дамыған еді. Андронов мәдениеті 3 кезеңге бөлінеді: 1.ерте-б.з.б. XVIII-XVI 2. орта – б.з.б.XV-XII ғғ 3. кейінгі – б.з.б. XII-VIII ғғ . Орт.Қазақстанда 30-дан астам қоныстар және 150-ден астам бейіттер табылды. Мұнд. Ерте дәуір – Нұралық (Нұра өзенінің бойында табылған), орта – Атасу (Атасу өзенінің бойында табылған), кейінгі – Беғазы-Дәндібай (Қарағанды аумағындағы Дәндібай аулында). Сол кездерде тұрғындылықтар п.б. бастады. Олардың біреуі Әрқайым болып саналады. Орта қола дәуірінде тұрғын үй салу айтарлықтай өзгерді. Оған Б.Қазақстандағы Тасты-Бұтақты мысал ретінде келтіре аламыз. Мұнда ондаған қоныстар мен бейіттер табылған. Мұндағы адамның басты шаруашылығы егіншілік пен мал шаруашылығы болды. Адамдар көбінесе көшіп-қонуға ыңғайлы жануарларды асырады. Олар жылқы, қой, түйе сияқты жануарлар. Сол кезде тайпа өмірінде металлургия зор рөл атқарды. Бұл құрал-жабдықтарды дайындау үшін қажет негізгі шикізат – қола және жез бен қалайының қоспасы. Металлургия орталығы – Орталық және Шығыс Қазақстан. Ғалымдар андроновтықтарды ашық көзді, тік мұрынды, тіл жағынан олар үнді-иран тобына жатты деп болжауда. Андроновтықтар аспанға, күнге, қасиетті отқа сиынды.

5. Үйсін, қаңлы мемлекеттері. Шар-ғы, әлеум-к құр-мы. Үйсін: Б.з.б. I ғ аяғ. Сақ тайп-н ығыст-н соң үйсін, қаңлы, сарматтар келді. Орт. Азиядан келген үйсіндер Жетісудағы сақ жерлерін мекендеді. Нег.орн.жері – Іле даласы, Талас, Сырдария т.б. өз-ң жайыл-да егін шаруашылығы дамыды. Астанасы – Қызыл Аңғар қаласы (Ыстықкөл жағ-да орн.). Үйсін мемлекеті 3 бөлікке бөлінді: Шығ, Бат, Орт-қ. Басшы лауазымы – Гуньмо. Қытаймен кең дипломатиялық және туыстық қатынасы болды. 1 ауылда 5-6 үй болды. Көшпелі үйсіндер киіз үйде тұрды. Шаруашылығы аралас: мал және егін. Қой мен жылқы басым болды. Ет, сүт, нан, көкөніс-жемістермен қоректенді. Әйелдер ыдыс-аяқты саздан жасады. Еркектер қайыннан үстел, ағаш табақ, саба, қымызға арн. шөміштер өнд-ді. Мыс: қорғасын, қалайы, алтын кендері өнд-ді, сәндік бұйымдар жасады. Үйсін қоғ-ы біртекті болған жоқ – бай адам, атақты тайпа, ру байлары, жауынгерлер, абыз-р, қарапайым малшы, егінші. Тек малға ғана емес, жерге де жеке меншік болды. Мал шаруашылығы маңызды болды. Қаңлы: б.з.б. III ғ Қаз-ң Оңт-де қаңлылар тайпалық бірлестіктер құрды. Қаратау жотасын Сырдарияның орта ағысына дейінгі жерлерде мекенднген. Климаты қоңыржай. Қарағай, шілік, бетеге көп өседі. Халық саны-600 мың адам немесе 120 үй. Астанасы – Битянь. Қытай Парфия, Рим, Кавказ елдерін саяси, экономикалық, мәдени байл. жасады. Әскери одақ құрып, көрші тайп-н және тайпалық одақтар ғұндар және үйсіндермен соғыстар жүргізді. Өз жерімен өтетін Ұлы Жібек Жолы өз бақылауында ұстауға тырысты. Шаруашылығы: Мал және суармалы егін шаруашылығымен айналысты. Басты байлығы – мал: көбінесе сиыр, жылқы, қой, түйе, ешкі өсірді. Дәнді дақыл, бау-бақша, аң, балық аулау, қолөнер дамыды. Мүлік теңсіздігі п.б. Еңбекші бұқара атақты бай-да, әскерге тәуелді болды. Билігі мұрагерлікпен берілді. Ескерткіштер: Мардан күйі қоржыны. Көлемі = 35 х 45 см. 8.Ұлы Жібек Жолының бағыттары мен трассалары.Қазақстан жерінде ҰЖЖ Батыстан Шығысқа қарай, Ташкент және Турбат арқылы Испиджабқа және Сайрам қалаларына дейін созылды. Испиджабтан құлдар, қару-жарақ, қылыш, ақ маталар, мыс және темір шығарылды. Тараздан Шығысқа қарай жол Құланға дейін созылды. 10-12 ғғ ЖЖ Іле даласының Оңт.Бат-тан-Солт.Шығ-қа дейін өткен. ҰЖЖ негізгі трассасы – Оңт.Қаз. және Жетісу болды, одан солт. Пен шығ-қа қарай көптеген жолдар таралды. Ол жолдар Орт. Және Шығ.Қаз-ң Дешті-Қыпшақ даласына дейін созылған. Кейін бұл жер Сарыарқа атағына ие болды. Бұл жерде дала жолдары өтті, ол арқ. Көшпенді-атты тайпалар көшіп-қонып жүрді.

4.Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі. Сақ мемлекеті. Б.з.б. 1 мыңжылдықта Қазақстан жері өзгеріске ұшырады: өсімдікке бай дала қатты тікенді жантақпен изенді, сорға, сусыз құмды жапан далаға айнала бастады. Тайпааралық экономикалық және мәдени қатынастар қалыптасты. Ерте темір дәуірі. Б.з.б. 8-7 ғ көптеген тайпалар үшін темірді ашу және кеңінен қолдау кезеңі басталды. Темірді игеруге алғашқы қадам жасалған Қазақстан мен Оңт.Сібірде баст. Құнды олжаларды Зайсан көлдің оңтүстігіндегі Шілікті аңғарынан, Жетісудан, Орт. Қазақстандағы Тасмай т.б. қазып алынды. Қазба ескерткіштерінің ішінен ең құндысы - “Парсы патшалары”. Сақ. Скифтерге ұқсас сақтарды “Азиялық скифтер” д.а. Көшп. өмір, Еуропа, Азия дала-қ тайпаларының арасындағы ұрыстар және сақтар мен скифтердің Азия мемлекетіне біріккен жорықтар жасауы мәдениетте ортақ белгінің тууына себепші болды. “Сақ” мағынасы (парсы тілінде) “құдіретті еркектер”, (иран жазб.) “жүйрік атты турлар”, Әскери қоғам болды. 3 топ: 1) теңіздің ар жағындағы сақтар (Қара тең-ң Солт-де, Арал тең. маңы) 2) хаома суын дайынд-н сақ-р (Сырдарияның орт.ағ. Тянь-Шань, Жетісу, Моңғ.) 3) шашақ бөрікті сақ-р (Мургаб аңғарында) Шаруашылығы: Сақтар мал шар-мен айналысты. Садақ жақсы тартты Соғыстың 2 түрін білді: садақ, найза, айбалта. Көшпенділер болған. Жылқы, қой, түйе өсірді. Кейін қолөнер мен сауда дамыды, қалалар п.б. металл өндеді (темір, мыс, қалайы, алтын, күміс), ағаш және тері ыдыстар (қыш ыдыс). Ұлы Жібек Жолы – нефрит-лазурит; ішкі сауда Жетісу мен Ш.Қазақстан болды. Сақ әйелі қоғамныңөміріне белсене қатысты, тіпті көсем болды. 3 табы ерекшеленді: 1) жауынгерлер(қызыл) 2) абыздар (ақ) 3) басқа қауым (сары/көк) адамдары (малшылар, егіншілер). Есік қорғ-на жерл-ң адам (Алтын адам) әрі жауынгер, әрі абыз, әрі малшы болып есептелді. Ескерткіштер: Бесшатыр кесенесі (биіктігі = 5 этаж). Сақ жауынгері. Сақ-ң Архаменид патшасы Кирді жеңгені туралы баяндайды. Кир өлді. 519-518жж I Дарий соғ-қа қарсы жорыққа аттанды. Сақ жерл. кірді. Сақ малшысы Ширак келді. Ширак оларды шөл далаға алып келді. Жорық сәтсіз болды. Сақтардың 1 бөлігі ғана парсылардан жеңілуге мәжбүр болды. Сақ-р парсылармен бірігіп, Египет, Грецияда соғысты. Фермонильдей соғыста ерекше көзге түсті. 4ғ Ескендір 3-н Археменидінің ірі мемл-н талқ-ды, Орта Азияны жаул. ала баст. Б.з.б. 330-327жж Александр Македонский Соғдының астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай беттейді. Сырдария жағасына Александрия деген қала салды. Сырдарияның ар жағында тұрған сақ тайпаларын бағындыру үшін жасалған жорығы сәтсіз болды. Сақтар шығысқа қарай жүрг. жолын бөлді. Б.з.б 323ж А.Македонский өлгеннен кейін ол құрған ірі мемл. ыдырап, жеке мемл-ге бөлінді. Алғ-да Орт.Аз. А.Македонский негізін салған қалалар қиратылды. Мәдениеті: Аңдық стиль. Тақырыбы: аңдар мен аңыздардағы құбылыстарды суреттеу. “Өмір ағашы” арыстан бағы. Мифология – әлем, оның құрылымы тур. түсінік. Сақ-ң табиғат күштері – күн, әйел, күннің күркіреуі, найзағай. Аңдық стиль – ежелгі аңдарда сақ адамдарының әр түрлі жануарлардан шыққандығы туралы түсініктермен байланысты б.з. өтер алдында бұрын көрнекті өнер бол-н бұл стиль жоғалып, ою-өрнелік кескінге айн-ы. Зерг-к өнерде ағаштан ойып жас-н бейне-р мен сән-к бұйымдарды алтынмен қаптау ісі кең тарады.

6.Ғұн державасының құрылуы, оның қазақ халқының этногенезіндегі рөлі.Б.з.б. 4-3 ғғ Қытай шекараларының солтүстігінде, Орта Азияда біріккен тайпалар п.б. Олар – ғұндар. Олар түрік тайпалары болды. Осы тайпаларға байланысты Еуразия континентінің этно-саяси дамуы күрт өзгерді. Б.з.б 109ж Шаньюй сюну Модэ өзінің мемлекетін мықты қылдыру үшін реформа жүргізді. Ғұндар және олардың жаулап алған жерлері жөнінде мәліметтер қытай тарихшысы Сыма Цяньда болды. Ғұндардың басшысы – Шаньюй. Әскері 300-400 мың адам болды. Әскери дисцмплина өте қатал болды. Олар үлкен территорияға ие болды. Байқалдан Тибетке дейін, Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі жерлер. Бірақ ғұн державасы әлсіз болды. Б.з.б. 1ғасырда ол ыдырый бастады. Оның негізгі себептері – мемлекет ішіндегі қайшылықтар. Б.з.б. 40ж ғұндар оңтүстік пен солтүстікке бөлінді. Оңтүстіктегілер Қытай құрамына еңді. Ал солтүстіктегілер өзінің тәуелсіздігін сақтай отырып, Орта Азия тайпаларымен одақтасып, Батысқа көшіп кетті. Бірақ олар Қытайлықтардың қысымында болды да, Тянь-Шаньға кетуге мәжбүр болды. Кангюйлермен қарым-қатынас жасады. Бұл ғұндардың Қазақстан мен Орта Азия территориясына көшуі болған. Ғұндар – көшпелі тайпалар(көшпелі мал шаруашылығы, металлургия, керамика, Қытаймен сауда). Б.з.б. 1ғ оңтүстік ғұндарды Қытайлықтар ығыстырды да, олар Батысқа қарай жылжыды. Ғұндардың қысымынан көптеген тайпалар Орталық Қазақстан, Сырдарияның солтүстігі және Арал мен Каспий теңіздерінің маңына қарай келе бастады. Бұл процесс 300 жылға созылды. 2-5 ғ-ға дейін бұл “халықтың ұлы қоныс аударуы болды”. Аттиланың басшылығымен олар Рим империясына шабуыл жасады. Ғұндар бұл аймақ тұрғындарының құрамын өзгертті. Бұның бәрі түрік тайпаларының үстемдігін орнатты.

7. Қ аумағындағы ертедегі мәд-т (сақ, үйсін, қаңлы)қола дәуірінде Қ-ды мекендеген тайпалар елді менкендер, таспен шегеленген қабірлер, кеніштер мен жартас бетіне салынған суреттер сияқты археолгиялық ескерткіштер қалдырған. Бұлардың бәрі Андронов мәдениеті деп аталады. Бұл атау 1914ж. 1-ші ескерткіш табылған жер- Оңт. Сібірдегі Андронов қолысының атына байланысты. Андр. мәдениеті Еуропа мен Азиядағы ең ірі қола дәуірі мәдениеттерінің бірі болып саналады. Андр. мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі- Орт. Қаз-н. Бүгінгі күні ғалымдар бұл өңірден қола дәуіріне жататын 30-дан аса елді мекен мен 150-дей қабір тауып зерттеді.

Сақтардың мәдениеті. Б.З. бұрынғы 7-ғасырдан бастап Сібір Қаз-н, Еділ бойы ж/е Еуропаның Оңт-дегі аймақтарда аңдық стиль п. б. Бұл өнермен сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жасаған жорықтарында танысты. Осы жерлерден сақтарға «өмір ағашы» дейтін арыстан бейнесі тарады. Ол ұғым жергілікті жануарлар бейнесіне ауысты. Сақтар табиғат күштері- күн, жел, күннің күркіреуіне, найзағайға табындыолардың түсінігі бойынша, құдай әр түрлі жануарлар бейнесінде өмір сүрді. Сақ аңыздарында жылқы күнмен ж/е отпен байланыстырылды. Есік қорғанынан табылған патшаның бас киімінде бейнеленген қанатты аттар- күн қозғалысын білдірді. Қабан бейнесі- күн күркіреу құдайы 3-2 ғ-ларда «аңдық стиль» ою-өрнектік кескінге айналды. Сақтарда зергерлік өнер жоғары дәрежеде жетілді. Арал өңірінде кездесетін сақ тайпалары ескерткіштері- Шырық-рабат, Бабыш-молда, баланды т.б. Үйсіндер. Шудағы үйсіндердің баспанасы қам кіопіштен соғылды. Қабырғалар әртүрлі ою-өрнектермен безендірілді. Оларда жерлеудің жаңа түрі болды. Қабір шұңқырының бүйірінен үңгір қуыс қазылды. Мәйіттің басын батысқа бұрып шалқасынан осы қуысқа жатқызды. өлген кісінің қасына тамақ, оның заттарын: қару-жарақ, бағалы мүліктер, сәнді бұйымдар қойды. Қабір басына тұрғызылған қорғандардың аумағы мен көлемі онда жерленген адамның қоғамдағы орнын, байлығын көрсетті. Көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды. Олардың мекен-жайларында қыштан жасалған ауыр ыдыстар, дән үккіштер, темірден жасалған орақ тәрізді құралдар, тас шоттар кездеседі. 2300м. биіктегі қараңғы, қапас тау шатқалынан Қарғалы диадемасы табылды.Қаңлылар. Қолөнер дамыды. Адамдар темір балқытып, одан қару, еңбек құралдарын жасады. Балшықтан әртүрлі ыдыстар істеді. Қаңлылар арасында табиғатқа, ата-баба аруағына табыну сияқты діни ұғымдар болған. Олар табиғаттан тыс күштерге сеніп, үй жануарларын құрбандыққа шалған. Аспан әлемі жыл санаудың негізі болды. Зерттелген жерлеу ескерткіштерінің ірісі- Мардан

9.Түрік қағанаты.(552-603ж)546ж Алтайдағы бір соғыста 50 мың үй теле тайпасы жеңіліп,олардың қалдығы түріктерге қосылды.Түрік атауы алғаш рет Қытайдың 542ж шежіресінде кездеседі.552ж Бумын аварларға(Жуан-жуандарға) қарсы шығып,жеңіп,Түрік қағанатын құрады.Ол 553ж өлді.,оның ұлы Мұқан қаған кезінде Түрік қағанаты орта азияда саяси үстемдікке жетеді. 561-563 ж түріктер Иранмен эфталиттерге қарсы одақ құрып, 564ж Иран шахы Хұсрау Ануширван олардың әскери маңызды аймағы Тоқарыстанды тартып алды. Эфт-рдің негізгі қолын 587ж түріктер Бұхар түбінде талқандады. 568ж соғдылық көпес Маниах түрік қағанатының елшілігін Константинопольге бастап, Византиямен сауда келісімі жасап, Иранға қарсы әскери одақ құрды. Иран түріктерге жылына 40000 алтын мөлшерінде салық төледі. Естеми қаған мен оның ұлы Түріксанфа кезінде мемлекет ішкі соғыстар мен әлеуметтік қарама-қайшылықтардан әлсіреп, 603ж қағанаттан Батыс түрік қағанаты бөлініп шығып, Шығыс Түркістаннан Әмударияға, Еділ бойы мен Солт. Кавказға дейінгі жерді алды.

Бат. Түрік қағанаты (603-704ж)

Он тайпа құрады: Шу өз-нен батысқа 5 тайпа нушиби, шығысқа қарай 5 тайпа дулу болды. Астанасы- Суяб қаласы. Жазғы орталығы- Мыңбұлақ. Билеуші- қаған. Жоғарғы шен- жабғу, шад, елтебер тек қаған руына жатты. Негізгі халық- малшылар (қара бодан). Сот билігін бұйрықтар мен тархандар атқарды. Жеғұй қаған (610-618ж) және оның кіші інісі Тон-жабғу қаған (618-630ж) кезінде өркендеді. Қаған өкілі тудун. 16 жылдық (640-657ж) тайпааралық соғыс қағанатты әлсіретіп, Таң империясы Жетісуды басып алды.

10. Түркеш қағанаты (704-756ж)Үш-елік қаған (699-706ж) Шаштан Тұрпан мен Бесбалыққа дейінгі аралықта түркештердің билігін орнатты. Ол елді 7 мың әскері бар 20 үлескіге бөлді. Астана-Суяб. Жазғы орталығы- Күңгіт. 705ж арабтар Мәуренахрды жаулап ала бастады, ал 706ж Соғдыға қарай беттеді. Түркештер соғдыға көмектесті, бірақ арабтар құтылып кетті. 709ж олар Мәуренахрға тағы да аттанды, түрік- соғдылар қайта бетін қайтарды, бірақ арабтар соғды патшасы Тархунды түріктермен араздастырып, нәтижесінде арабтар Бұхарды басып алды. Үш-Елік орнына оның баласы Сақал қаған(706-711ж) келді. Шығыс Түрік қағаны Қапаған 711ж Болучу түбінде түркештерді жеңді. 712-713ж арабтарға қарсы түріктердің, соғдылықтардың, шаштықтардың, ферғаналықтардың әскері кұш біріктірді. Жауап ретінде арабтар Шашты өртеді, 714ж Испиджабқа жорыққа шықты. Қағанат Сұлу қаған(715-738ж) кезінде нығайды. әскери-әкімшілік билік «қара түркештерге» көшіп, орда Таразға көшірілді. 723ж түркештер Ферғана қарлұқтары мен Шаштықтарды біріктіріп, арабтарға қарсы соққы берді. Арабтар оған Әбу-Мұзахим(Сүзеген) деген ат қойды. 732ж аяғында ғана арабтар түркештерді ығыстырып, Бұхарға енді. 736ж Сұлу арабтарға тағы қарсы шығып, жеңіліс тапты. Қайтар жолда өз қолбасшыларының бірі Баға-Тархан қолынан қаза болады. 751ж Тараздың маңындағы Атлах қаласының маңында әскербасы Зияд ибн Салих басқарған арабтар мен Гао Сяньчжи бастаған қытайлар арасында 5 күндік ұрыс болды. Шешуші сәтте қытайлар қол астындағы қарлұқтар бас көтеріп, арабтар жеңді.

11. Қарлұқ мемлекеті(756-940ж)Қарлұқтар туралы алғаш дерек (болат) 5ғ жатадды. 7ғ ортасында оларға 3 ірі тайпа: болат, шігіл, ташлық енді. Көсем-ельтебер.742ж қарлұқ,ұйғыр басмылдардың біріккен күші Шығыс түріктерге қарсы шығып, оларды жеңедіде Ұйғыр қағанаты(744-840ж) п.б. 756ж қарлұқтар ұйғыр қағанатынан жеңіліп, Жтеісуға көшіп, сонда Қарлұқ қағанатын құрды. Астана-Суяб. 766-775ж олар Қашғарияны, ал 8ғ аяғында Ферғананы басып алды. Көсемі-жабғу, 840ж бастап қаған.Араб географы Әл-Маруази(12ғ) оларда 9 тайпа болды:тухси,түркеш,шығыл,жарұқ,барысхан,азкіші,халаэк.Қарлұқтар батысында арабтармен соқтығысты.Енесей қырғыздары ұйғырларды тұрпан жазирасы мен баньчжоу аймағына ығыстырды.Бұны қарлұқ жабғуы,Испиджаб билеушісі Білге Құл Қадыр хан пайдаланып, өзін қаған деп жариялайды.9ғ аяғында арабтар қарлұқ жеріне тағы шабуылдап,Испиджабты басып алды,Таразды қоршады.Қарлұқ қағанының ордасы Тараздан Қашғарияға көшірілді.Басқарудың әскери-әкімшілік жүйесі болды.Қарлұқ елінде 25 қала болды.

12.Оғыз мемл(9-11ғ)Оғыздар Сырдарияның орта ж/е төменгі бойында ж/е Батыс Қ-н даларында мекендеген.8ғ Оғыздар Сырдарияның орта шенінде тұратын қанғар-печенег бірлестігімен соғысты.Оғыздардың арғы ата тегі үнді-еуропалық ж/е фин-угорлық болғанымен,бара-бара түріктенген аландар,астар,бажғарлар болатын.Махмұд Қашғаридың(11ғ) жазды.24 тайпа.бұзықтар мен ұшықтар.9ғ аяғы-11ғ басы оғыздар Сырдариядан Еділге дейінгі терр.алды.10ғ батыста Хазарияға дейін,солт Каспий маңы,орт,оңт-шығ Қарақұм ж/е Арал маңындағы Қызылқұм Оғыздар даласы д/а.Оғыз мемл жайында Әл-Якубидің(9ғ)туындыларында айтылады.Оғыздар ісләм дінін қабылдады.9ғ оғыздар Хазарлармен бірлесіп,печенегтерді жеңеді.10ғ астанасы-Янгигент,басшысы-жабғу.965ж Киев Русімен бірге Хазар қағанатын,ал 985ж Еділ Булгариясын жеңеді. 10-11ғ алым-салықтың көптігіне байланыстыкөтеріліс болды. Бұл кезде 10ғ 2 жартысында билікке келген Әли-хан басқаруына халық наразы болды. Бұны селжұқ көсемі пайдаланып, Янгикенттегі оғыз билеушілеріне қарсы көтеріліс жасап, Жентті басып алды, бірақ көп ұзамай олар Женттен қуылды. Әли-хан мұрагері Шахмәлік билеген кезде мемл. күшейіп, 1041ж Хорезмді жаулап алды. 2 жылдан кейін ол селжұқ қолынан қаза тапты. Оғыз мемлекетінде рулық-тайпалық қатынастар ыдырап, патриархалдық-феодалдық орнады. Әскербасы-сюбашы, оның орынбасары-күл-еркін. Оғыздар пұтқа табынып, шамандарға сиынды.

14.Қарахан мемл(942-1210)Қарахан әулетінің атасы Сатұқ Бограхан (915-955) болған.942ж Сатұқ Баласағұн билеушісін құлатып,өзін қаған д/ж,осы кезден бастап Қарахан мемл құрылды.Мекені:Жетісу,Нарынның түйіскейін мекендеген.992ж Қарахан мемл Щығыс Хотанды,батыс Бұқарды жаулап алады.11ғ 30ж Ибрахим Ибн Насырдың тұсында мемл 2 бөлінді:1)Орт.Бұқарда болғ қарауына Ходженткедейігі Мауреннахр қосып алған Батыс хандығы.2)Тараз,Испиджаб,Шаш,Ферхана,Жетісу мен Қашқар кіретін шығыс хандығы.Астанасы-Баласағұн.Жетісу мен шығыс Түркістанда 11ғ басында Туған хан билік жүрг.Онымен Жүсіп хан бәсекелес болды.1017ж соғыста Туған хан мерт болып,билік Қадыр ханның қолына көшті.Шар:Қ-ң оңт-шығ ж/е оңт аудандарында халықтың негізгі кәсібі экстенсивті көшпелі ж/е жартылай көшпелі мал шар. болды. Мал шар жылқы өсіру жетекші орын алды. 1089ж қарахандықтар селжұқ сұлтаныМәлік шахқа вассалдық тәуелділікке түсіп қалады. 1102ж Баласағұн мен Тараз билеушісі Қадыр хан Жебірейіл Мәуренахрға шабуыл жасады. Құдыретті сұлтан Санжардың (1118-1157ж) кезінде селжұқтардың Мәуренахрға ықпалы анағұрлым артты. Бірақ бұл кезде қарахандықтарда саяси құлдырау басталды. 1141ж қарахан-селжұқтардың әскері қирай жеңіліп, 2 хандық билігі де қарақытайларға көшеді.1210ж шығыс Қарахандар наймандармен соқтығысады.13ғ басындағы наймандарға ж/е хорезмдіктерге қарсы күресте қарахандықтар мемл біржола құлайды.

13.Қимақ қағанаты.(9-11ғ басы)Қимақтар 7ғ басында Монғолияның солт-бат өмір сүрген. 7ғортасында олар Алтайдың солт бөктеріне,Ертіс маңына қарай қоныс аударды.656ж Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін көзге түсті.766-840 ж аралығында қимақтар Батыс Алтайды,Тарбағатайды,Алакөл ойысы аумағын иемдеді.Қимақтар жайлы 11ғ парсы тарихшысы Гардизидің еңбегінде кезд.Қимақтар құрамында 12тайпа енді.Қимақтар қағанындағы ең ірі ықпалды қыпшақтар болды.Қимақтар одағы аумақтық-әкімшілік қатынас принципінде құрылды.Астанасы-Қимақия,билеушісі-қаған.Шар:негізгі кәсібі мал шар. Қаракөл қойларын өсірген.Баспанасы-киіз үй ж/е жертөле.11ғ басында Қимақ қағанаты күйреді.Себ:өздерін өздері билеуге ұмтылған қыпшақ ханд-ң орталықтан бөлінуге тырысушылығы,қағанатта ішкі Талас- тартыс күшейді.Ж/е Орт.Азияның көшпелі тайпалардың қаптап кетуі.Қимақтар өздерінің саяси билігінен айрылып қана қойған жоқ,сонымен қатар өздері қыпшақтарға тәуелді болды.

15. Қарақытай мемл.(1128-1213ж) Наймандар мен керейлер.Қарақытай мемл құрылуында б.з.б 4ғ жазба деректерінде монғол тілдес тайпа д/а орт Азиядағы тайпа басты рол атқарды.1125ж жауларынан Ляо империясы құлады.Қидандар қолбасшысы Елұй Дашының басшылығымен Еміл өзенінің жағасына қашып барып,сол жерде қала тұрғызады.Жетісудағы билікті қолына алып,жергілікті түркі тілдес халықпен араласа бастаған қидандар осы кезден бастап қарақытайлар д/а.1128ж қарахандықтардың билеушісі Баласағұн қаңлылар мен қарлұқтарға қарсы күресте қарақытайлармен одақтасады.Елұй Дашы Баласағұнға енген соң қарахандықтардың билеушісін құлатып, Жетісуда өз билігін құрады.Басшысы-горхан.Астанасы-Баласағұн.1208ж Қарақытайларға Монғолиядан Шыңғыс хан қуып шыққан,Күшлік бастаған наймандар келеді.1211ж Күшлік хан Қарақытайлардың билеушісін құлатып,Жетісудағы билікті түгелдей тартып алады.Сөйтіп Қарақытайлар өмір сүруін тоқтатты.

«Найман» сөзі монғолша «сегіз» деген ұғым.,ал найман одағына кірген тайпа саны сегіз.Наймандар 8ғ Орхон өзенінен Ертістің жоғарғы ағысына дейінгі жерді мекендеген.Наймандар қаңлылармен тығыз этникалық-саяси ж/е мәдени байланыста болған.Шар:көшпелі мал шар.Аң,балық аулаған.Олар христиан дінін қабылдаған.Керейлер 10ғ белгілі. Олардың конфедерациясының этникалық құрылымы бір текті болмаған.Ол түрік тілді ж/е монғол тілді жұрттан құралған.Керейлерде екі астана болған:1)Солт орта Орхон өзені бойында Қатынбалық қаласы 2)Оңт Орда Хуанхе өзені бойында болған.1007ж керейлер мен наймандар несториандық бағыттағы христиан дінін қабылдаған.Керейлер билеушісі Тұғырыл хан ел билеу ісіне қаңлы ақсүектерін кеңінен тартты.Керейлер мен наймандардың әлеуметтік саяси даму деңгейі бірдей болды.Іс қағаздар жүргізу салты егізілді.Шар:Наймандар мен керейлер көшпелі мал шар айналысты.Жылқы негізгі байлық көзі деп есептелді.Аң, балық аулады.