shpory / otvety_sotsiologia

1.әл стратификацияның критерий:Билік,бедел,табыс,білім.Әл.стратификацияның тарихи түрлері. Құлдық, касталар. сословиелер, таптар.Әлеуметтік стратификация - қоғамның әлеуметтік жіктелуі.. Қоғ.адамдарының арасында теңсіздік бар.. Оларды жіктегенде бірқатар өлшемдер басшылыққа алынады, мәселен, табыс көлемі, білімі, мамандықтағы мәртебесі, биліккеқат .Қоғамның әр даму сатысына тән түрлі стратталардың болған. Қоғадамдарын стратталарға жіктеудің тарихи 3типі белгілі.Олар:касталар;сословиелер;таптар. Ашық - Қоғам мүшелерінің статустары мен әлеуметтік жағдайларын өзгертулеріне мүмкіндік бар әлеуметтік құрылым ашық стратификациялық жүйе деп алады да, ал, мұндай мүмкіндік балмайтын қоғам жабық стратификациялық жүйе деп аталадыЖабық жүйе- Үндістан қоғамында орын алған касталық жүйені жатқызуға болады. «Каста» - латынтілінде castus (таза) деген мағынаны береді. Бұл жүйе 1900-шы жылға дейін сақталып келген. Үнді қоғда қалытасқан дәстур бойынша қоғам мүшелері касталарға жіктелген және соған байланысты әлеуметтік статус ата-аналарынан балаларына беріліп, ол өмірлік статусқа айналып отырған. Бұл қоғамда касталардың 4 тобы болған:брахмандар (діни иелері, абыздар),кшатрийлер (әскери адамдар);вайшьтер (саудагерлер;шудралар (шаруалар мен қолөнершілер);хариджандар – қоғамдағы ең төменгі. Сословиелік жүйелер – феодалдық қоғамда стратификациялық жіктеу типі. Сословиелік статустар атадан балаға мұра ретінде беріліп отырған. Жоғары сословиеге дворян, дін иелері, төменгі сословиеге – қолөнерші, шаруа, көпес жатқан. Бұл аталған жүйеде бір сословиеден екіншісіне өту шектелгенімен, олардың арасында кейбір жағдайда некенің орын алуы және төменгі сословие адамдарының сіңірген еңбектеріне байланысты билік тарапынан оларға жоғары сословиелік статусты сый ретінде беру сияқты жағдайлар орын алған. «Тап» деген ұғым ғылыми айналымға жаңа заманда енді. XVIII-XIX Батыс Еуропа ойшылдарының еңбектерінде бұл ұғымның мәні негізделіп, қоғамда таптардың бар екендігін мойындау болды.

К. Маркс қоғдық еңбек бөлінісі мен жеке меншіктің шығуын жатқызады. Сонымен қатарМаркс қоғамда негізгі және негізгі емес таптардың болатынын атап көрсеткен..Сонда: құл иеленушілік қоғамдық-экономикалық формацияның негізі таптары -құлд; феодалдық қоғ – феодал шаруа; капиталистік қоғ – буржуазия мен жұмысшы негізгі таптар болып есептеледі. Негізгі емес таптар өткен дуәірден қалған немесе жаңадан қалыптасып келе жатқан қоғамдық-экономикалық формацияның таптарыі.Маркс интеллигенцияны әлеуметтік топқа жатқызады. өйткені бұл топтың да белгілі бір тапқа ұқсас белгілері өз және олар шығу тегі жағынан да әр түрлі таптардың өкілі болуы мүмкін.Маркстің ізін қуушылар интеллигенцияның өзін буржуазиялық, ұқсас буржуазиялық және пролетарлық деп жіктеуді ұсынған. Ол капиталистік өндіріс тәсіліне жан-жақты талдау жасап, бұл қоғамдағы қанаудың мәнін түсіндірді және өзінің тап күресі туралы теориясын негіздеді. Маркстің таптар ілімін одан әрі дамытқан Ленин болды. Ол өзінің 1919-шы жылы жазған «Ұлы бастама» еңбегінде таптарға мынадай анықтама берген: «Таптар дегеніміз – қоғамдық өндіріс жүйесінде алатын орны мен өндіріс құрал-жабдықтарына қатынасына қарай және қоғамдық байлықтан алатын үлесінің көлемі мен сол үлесті алудың әдісіне байланысты жіктелетін адамдардың үлкен тобы; маркстік ілім тапты құрайтын басты белгілерге: адамдар тобының өндіріс жүйесінде алатын орнын; олардың өндіріс құрал-жабдықтарына қатынастарын; еңбекті ұйымдастырудағы адам арасындағы қарым-қатынасты; қоғамдық байлықтан алатын үлестің көлемі мен оны алудың әдісін; қоғамдық өндірісте бір топтың басқа адамдардың еңбегін қанауын жатқызады. тап тек экономикалық категория ретінде көрінедіВебер Маркстың қоғамның тапқа жіктелуінің объективтік экономикалық негіздері бар ойымен келіседі. Ол пікірді басқа да экономикалық факторлармен толықтырады. Біріншіадамдардың жоғары білімінің болуына, мамандық түріне, кәсіби дәрежесі мен шеберліктеріне де байланысты дейді. Екінші,Вебер адамның статусын – саяси партияға, яғни билікке қатынасы деген стратаға жіктеудің өлшемдерін енгізеді.Вебер қоғамдағы тапқа бөлінуге әсер ететін факторларды ескере отырып, 4 түрлі тап:капитал иелерінің табы; басқарушылардан тұратын тап;дәстүрлі ұсақ буржуазия табы,жұмысшы табы.Сорокин қоғамда экономикалық, саяси және кәсіби стратификацияның барлығын айтып, олардың әрқайсысына терең талдау жасайды. Парсонс қоғамда әлеуметтік жіктелудің факторларын 3 топқ: адамның туа біткен табиғи белгілеріне байл: этникалық тегі, жыныстық, жаыі, туыстық байланыстары, дене бітімі мен интеллектуалдық қабілеті. қызмет түрі., мамандығы және кәсіби деңгейін жатқызған. меншік, материалдық және рухани құндылықтар мен артықшылықтарды жатқызады.

2.Әлеуметтік норма – адамдарды ң жеке мінез-құлқы мен қарым-қатынастарын реттеудің тарихи бекітілген формасы.^[1] Қоғам өмірін құндылық тұрғыдан реттеу үшін оларды құқықтық жөне моральдық нормаларға бөлудін маңызы зор. Құқықтық нормалар заң пішімінде кейде мемлекеттік немесе әкімшілік нормативтік актілер түрінде көрініп, тиісті органдар жүзеге асыратын нақты занды нормаларды санкцияларды қолдану жайын анықтаушы диспозицияларды мазмұңдайды. Ал моральдық нормаларды сақтау ісі қоғамдық пікірдін, индивидтің имандылық парызының күшімен камтамасыз етіледі. Ал Әлеуметтік норма тек заңи және адамгершілік нормалар ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрып жосындары мен дәстүрге де арка сүйейді, әлеуметтік нормаларды туыңдатып, негіздеме калайды

3. Әлеуметтану — қоғамның қалыптасуы, жұмыс істеуі және даму заңдылықтары туралы ғылым. Социология әлеуметтану фактілерді, үдерістерді, қатынастарды, жеке тұлғалардың, әлеуметтану топтардың қызметін, олардың рөлін, мәртебесі мен әлеуметтану мінез-құлқын, олардың ұйымдарының институты. Әлеуметтану" сөзін тұнғыш рет Огюст Конт озінің "Позитивтік философия курсында" позитивті философияның бір бөлігін құрайтын ауқымды әлеуметтік ғылымның атауы ретінде пайдаланды. Конт бірінші болып осы ғылым элементтерін көлденең материалдар, идеялар мен әдістер атаулыдан тазарту қажеттігін айқын көре біліп, бірінші болып барлық шынында да кажетті элементтерді бір уғымға біріктірді. Платон мен Аристотель саясатты этикадан немесе саясат ғылымын саясат өнерін ешқашан ажыратқан емес. XVIII ғасырда саясат ғылымы революциялық рухпен біржола бытыстырылып жіберілді. Гоббс та, Монтескье де, экономистер де қоғамды оның барлык түрлерінде зерттеген жоқ, және, Конт: барышна қарыздар Юмның ықпалына қарамастан, оның себептілік ұғымындағы ақиқат атаулы әлеуметтік түсіндірмелері әлі едәуір дәрежеде теологиялық және метафизикалық болып қала бердіБіріншіден, әлеуметтану әлеуметтік өмірді бейнелеу, түсіндіру, ұғындыру білімдерін қалыптастырып, әлеуметтік зерттеу теориясын, әдістемесін, әдісін, талдау тәсілін жасап, қоғамның даму мәселелерін шешеді. Әлеуметтік өмір туралы әр түрлі деңгейде теориялық қорытындылар жасалады. Екіншіден, әлеуметтану қоғамдық және әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді өзгерту, қайта құру үшін оларға жоспарлы, әрі тиімді жолдар, құралдар арқылы ықпал етіп әлеуметтік мәселелерді талдап зерттейді. Бұл әлеуметтанудың қолданбалы саласын құрайды. Қолданбалы әлеуметтанулық зерттеулер - белгілі бір әлеуметтік көкейтесті мәселені шешуге бағытталған зерттеулер. Қолданбалы әлеуметтанулық зерттеулердің мақсаты мен көлемі осы мәселені шешумен шектеледі. Оны жүргізудің реті мынандай:көкейтесті мәселеге, оның тақырыбына байланысты жарияланған ғылыми-зерттеу жұмыстарын барынша толық оқып танысу;зерттеу жұмыстарынан тәжірибесі мол әлеуметтанушы мамандармен, зерттелетін мәселені жетік білетін мамандармен пікір алмасу;зерттелетін объект (әлеуметтік топ, жеке мекеме, ұжым, т.б.) туралы деректер, есептер, арнайы статистикалық, т.б. құжаттарды мүмкіндігінше толық жинау;жүргізілетін әлеуметтанулық зерттеу бағдарламасын жасау, яғни негізгі ұғымдардың операционалдық анықтамаларын, зерттеудің міндеттерін және мақсаттарын айқындау, зерттеу болжамдарын ұсыну, зерттеу құралдарын жасау, зерттеу жүргізудің мерзімдік,қаражапық жоспарларын құру;жиналған алғашқы деректерді статистикалық көрсетулерден өткізу;зерттеу қорытындылары бойынша есеп жасау, көкейтесті мәселенің шешілу жолдарын, шараларын, тәсілдерін ұсынуҚолданбалы әлеуметтанулық зерттеулер жұмыстары ғылыми тұрғыдан терең, дәлелді жасалған болса, онда олардың қорытындылары баспа бетінде, жеке жұмыс есебінде жарияланғаны орынды. «Әлеуметтік» деген ұғымға ғылыми терең анықтама, түсінік берген К.Маркс пен Ф. Энгельс болды. Олар қоғамды, ондағы үдірістер мен қатынастарды зерттегенде екі ұғымды қолданды. Бірі – «қоғамдық» , екіншісі – «әлеуметтік», Маркс пен Энгельс қоғамның әр салаларының байланысы туралы әңгіме еткенде «қоғамдық», «қоғадық қатынастар» ұғымдарын, ал, адамдардың бір-бірімен қатынастарының табиғатын, мазмұны мен мәнін, олардың қоғамдағы жағдайын, ондағы оның алатын орнын, рөлін меңзегенде «әлеуметтік» ұғымын кең қолданып, осыған, сәйкес «Әлеуметтік қатынастар» ұғымы туралы айтқан. Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам, адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік мекемелер, институт.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі

	түрлері	Әлеуметтену агенттері	Функциялар	Проблема
І деңгей -алғашқы реттік әлеуметтену		Отбасы институты	құндылықтарды игеру;тәрбие;	жастар арасындағы қылмыс, нашақорлық, алкоголизм, суицид, жұмыссыздық көлемінің артуы мен жастардың рухани құндылықтарының төменденуі немесе еңбекке қатысты жастар қатынасының деформациясы, нигилизм
ІІ деңгей -Екінші реттік әлеуметтену		Білім беру түрлі институты,  әлеуметтік орта	білім;тәрбие;құндылықтар;кәсіп

4. Аномия — (гр. an- — жоқтық және гр. nomos — заң) қоғамның құндылықтар жүйесiндегi түбегейлi дағдарыстарды бiлдiретiн ұғым.

Аномия өзiнiң төмендегiдей белгiлерiмен анықталады:

қалыптасқан құндылықтардың мәнін жоғалтуы салдарынан болатын ретсiздiк нормативтiк-баптық вакуум;

әлеуметтiк үйлесiмдiктiң жоғалуы,қоғамдағы құндылықтардың жиынтық бейнесiне айналған жеке тұлғалар беделiнiң жоғалуы;

адамдардың жоғары мұраттардан, өмiрлiк құштарлықтарынан айырылуы;мiнез-құлықтағы тұрақсыздық, өзiн-өзi өлтiрудiң көбейуi, т.б.Аномия терминiн ғылыми айналысқа енгiзген француз ғалымы — Э. Дюркгейм (1858-1917)Ол «Еңбектiң қоғамдық бөлiнуi» кiтабында аномия еңбек белiнiciнiң бұрмалануы нәтижесiнде пайда болады деп тұжырымдайды және оның себебiн мамандандыру кезiндегi адамдар арасындағы ынтымақтастық пен үйлесiмдiктiң жоғалуынан көредi.Аномия ұғымын қазiргi социологияда әpi қарай дамытқан американдық ғалым Р. Мертон (1910). Ол аномия мәселесін ауытқушылық әрекетпен байланысты қарастырады. Мұндай әрекет ұлғалық мақсаттарға заңды құралдармен жете алмайтын жағдайларда қалыптасады. Нақтылы мәдени жүйеде туындайтын мүдделер үстемдік етіп тұрған басқарушы және реттеуші тетіктерге қайшы келуі мүмкін. Аномия әсіресе, өтпелі қоғамдарда жиі кездеседі. Бұрынғы әдетке айналған бағдарлар жаңа талаптарға сәйкес құндылықтармен жылдам ауыстырыла бермейді. Мұндай қайшылықтар тұлғалар санасында ауытқушылық туғызуы мүмкін.^[2]

5. Әлеуметтік білім – теория мен практиканыњ бірлігінде қалыптасады.Теориялық зерттеулер әлеуметтік болмысты, µмірді жалпы және арнаулы баѓыттардыњ дењгейінде т‰сіндіріп, оныњ дамуын және қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Оныњ одан әрі даму зањдарыныњ баѓытын, кµрінісін белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық әлеуметтік зерттеулер – нақтылы қ±былыстар мен процестер туралы хабарларды алумен байланысты.Алхабарлар статистикалық талдау, нақты әлеуметтік әдістерді қолдану арқылы іске асырылады. Ал теориялық зерттеулер абстрактілі философиялық әдістері арқылы іске асырлады. Әлеуметтік білімнің құрлымы деп қоғамның әлеуметтік жүйесінің серпінді дамуы, іс- әрекет, қызмет жүргізілуі туралы әр түрлі жиналған фактілерді, ақпараттарды, хабар – мәліметтерді ғылыми дұрыс түсіндіруді және ғылыми ұғымдардың жиынтығының реттелуінің, тәртіпке келітірілуін айтамыз. Әлеуметтік білімнің негізгі құрлымы, тұжырымы, қағида, бағыттары мынылар: 1. Қоғам біртұтас әлеуметтік жүйе. Бұл тұжырым қоғамдық қатынастар жүйесін, олардың мазмұның зерттейді.2. Қоғамның жеке салаларының дамуын, атқаратын қызметі туралы түсініктердің байланысын – экономикалық, саяси, рухани, т. б. салаларын, әр бір салада жеке тұлғаның немесе әлеуметтік топтардың қызметінің әлеуметтік қалыптасу мүмкіндігін зерттейді.3. Қоғамның жалпы әлеуметтік құрылым туралы білімді қалыптастыру үшін әлтоптардың экономикалық, әл, саяси, рухани қатынастар жүйесінде алатын орны мен байланысы туралы білімдер болу керек.4. Саяси әлтануға кіретің алуан түрлі ғылми түсініктер, ой пікірлер, теориялар. 5. Әл институттардың қызметтері туралы ғылыми түсініктер мен қорытындылар;6. Жеке салаларының қызметтері туралы теория. Оны мынаны зерттеуденьтүсінуге болады: өндірістік ұжым, ресми емес топ мен ұйым, адамарасындағы кішігірім топ, жеке тұлғакіреді. Әлбілімнің деңгейлері қоғамдағы процестерді терең талдап, кең қорытынды жасау арқылы анықталады. әл білімнің 3 негізгі деңгейі бар: а) жалпы әлеуметтану теориясы; ә) эмперикалық ә-у;б) орта деңгей теориялары.

6. Әлеуметтану XIX ғасырдың 30 -40 жылдары өз алдына дербес ғылым болып қалыптасты. негізін салушы

Конттың бойынша, әрбір қоғамды ақыл – сана, жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Конт жалпы қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл – ойының, санасының бір ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі:,

теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс, процесс, зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен өмірге байланысы жоқ ғажайып, абстрактілі ұғымдарды қолданады.

метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс абстрактілі ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялық ұғымдардың негізінде түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты, құбылысты, процесті алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет етеді. Сөйтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрі- позитивизмді дайындады.

позитивистік кезеңде адам құбылыс, процестердің, заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады. Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен қатынастарды белгілеп отырады. Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін әлеуметтік құбылыстар мен процестер оқып, үйрену қажет. Ғылымға қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай даму тән. Объект қарапайым болған сайын одан алынатын позитивтік (яғни, оң, жағымды – А.И.) білім жеңілірек, тезірек болады. Осыған орай позитивтік әдіс алғаш рет математика, физика, астрономия, химия, биология ғылымдарында қолданған. Ал, әлеуметтану жағымды, оң білімнің ең жоғарғы шыңы, өйткені ол құбылыстарды, процестерді зерттегенде «позитивтік» әдістерге сүйенеді. Позитивтік әдіс теориялық әлеуметтік талдауларда бақылау, салыстыру, эксперимент, т.б. арқылы алынған эмпирикалық (яғни, тәжірибелік) факторларға сүйенеді.

О. Конттың ой – пікірлерін, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын әлеуметтанушысы Герберт Спенсердің әлеуметтану теориясы негізгі екі мәселеден тұрады. Бұл екі ой – пікір, идея Ч. Дарвиннің биологиялық түрлердің пайда болу теориясының негізінде пайда болған.

1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау;

2) Әлеуметтік эволюция идеясы.

Адам қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биологиялық заңдар тән. Ч. Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш жануарлардың тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас. Г. Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемлекеттік басқару мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г. Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшіліктер туралы ой – пікір қозғады. Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей 3жүйелес салаға бөлуге әкеледі.Өзінің еңбектерінде әлеуметтік институттардың эволюциясын зерттеген. терминдерді қосты: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт, әлеуметтік бақылау, құрылым және функция.

7. Әлеуметтік мәртебе дегеніміз – тұлғаның орны, жағдайы. Мәртебе алу – аталған адамның бүкіл мәртебелерінің жиынтығы. Мысалы, Маржан – біреудің қызы,студент, тұрғыны, топ старостасы. “Мәртебе алу” терминін ғылымға Роберт Мертон енгізді. Жеке мәртебе – адамның өзі қоршаған аз топтың ішінен өзінің қасиеттеріне қарай алған орны. Жеке мәртебе таныс адамдар ортасында басты мәнге ие болады, ал әлеуметтік – таныс емес адамдар арасында. Таныс адамдар үшін біздің ресми мінездемеміз емес, жеке қасиеттеріміз маңызды. Тұлғаның мәртебесі мен мәні, орны туралы ілімді батыс социологтары Дж.Мид, Р.Минтон, Р.Мертон, Т.Парсонс, Р.Дарендорф т.б. зерттеп дамытты.. Ол басты немесе интегралды статус адамның қызметі (лауазымы) арқылы белгіленеді. Мысалы, профессор сияқты әлеуметтік статус адамның сыртқы мінез-құлықы мен пішінінен (киімі, сөйлеу мәнері) жәнемақсаты, іс-әрекеттерінен байқалады.

Статустардың 2түрі :Қоғамнан берілген статус – тұлғаның этникалық шығу тегімен, туған жерімен, отбасымен байланысты. Еңбегі арқылы қол жеткізген статус адамның қажырлы еңбек етуіне байланысты. Мысалы, жазушы, ғалым, директор. Статсутың табиғи деген түрі болады. Тұлғаның табиғи статусы адамның мәнді, тұрақты сипатты белгілеріне байланысты (ер адам, әйел, бала, жасөспірім, қарт). Көбінесе, қызметіне (лауазым) байланысты статус – тұлғаның базистік (яғни, негізгі) статусы болып есептеледі. Ол ересек адамның интегралдық статусының негізі болады. Бұл статусқа адамның әлеуметтік, экономикалық, өндірістік салаларда қызметі , орны (мысалы, дәрігер, инженер, мұғалім, банкир) жатады.Бір адамның қол астындағы болатын барлық мәртебелердің тұтастығы – Мәртебелік топтама деп аталады. (бұл ұғымды Роберт Мертон енгізген).

8. Бақылау – оқиға куәгерінің оқиға өтіп жатқан кездегі оқиғаны тікелей тіркеу әдісі.Бақылаудың мынадай түрі: бақылау зерттеушілердің зерттелетін оқиғаға араласпауынсыз жүзеге асырылған кездегі қалыпқа келтірілген және қалыпқа келтірілмеген, қосылған ( мысалы, социолог митингтің қатысушысы болады) және қосылмаған. Табиғи ортада, табиғи жағдайда және лабораторияда ( мысалы, әлеуметтік – психологиялық тәжірибелерде) жүретін далалық бақылау да кездеседі Социологиялық ақпаратты жинаудың ең бір ерекше және қиын игерілетін әдістерін эксперимент жатады. Эксперимент - `experimentum тәжірибе ) бақыланатын және басқарыланылатын жағдайларда жаңа білім алудың ғылыми әдісі. Табиғи ( далалық, лабораториялық ) және ойша (үлгілік) түрлері бөліп көрсетіледі.

Социологияда табиғи эксперименттерді пайдалану адамдардан тұратын әлеуметтік зерттеу объектілерінің табиғатымен және зерттеушіден объектіге « зиян келтірмеу» деген моральдық норманы сақтауын талап етумен шектелген. Сондықтан көпшілік табиғи социологиялық эксперименттер шағын топтарда өткізіледі.

Ойша социологиялық эксперименттер барынша кең таралған, мәні бойын олар статистикалық талдау әдістері қолданылатын әрбір ірі социологиялық зерттеуге қатысады, және әлеуметтік процестерде компьютерде үлгіге келтіру кезінде негізгі болып табылады.

9. Әлеуметтік рөл - белгілі бір әлеуметтік ұстанымға ие жеке адам үшін нормативті қолданатын мінез-құлық үлгісі болып табылатын, салыстырмалы тұрақты және іштей байланысты әрекеттер жүйесі. әлеуметтік рөл дегеніміз, әлеуметтік дүйеде белгілі бір статусы бар адамның орындайтын іс-әрекетінің жиынтығы.

Әрбір статус бірнеше рөлдерден құралады.Ал, рөлдік жүйе дегеніміз, адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына, тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы. рөлдік мінез – құлық дегеніміз, индивидтің (адамның) іс жүзіндегі мінез – құлық. Сонымен, жан – жақты дамыған тұлға белгілі бір әлеуметтік жағдайда бейімделу құралы ретінде рөлдік мінез – құлықты пайдаланады. Рөлдік тұжырымдамада Американың әлеуметтік психологиясында XX ғасырдың 30 – шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері:Хортон,Мид. Оның ішінде тұлғаның рөлдік тжырымдамасын Т. Парсонс өзінің әлеуметтік – функционалдық талдау теориясында көп қолданады. Жалпы тұлғаның рөлдік теориясы тұлғаның бейімделу процестерін көп дәріптей отырып, оның белсенді, творчестволық жағын жоққа шығарады. Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдар мен алуан түрлі қатынастар мен байланыстар негізінде болды деп тұжырымдады.Осылардың негізінде адам өзінің «айнадағы мен» деген имиджін жасайды. Ол 3элементтен құрылады: а) Жұрт мені қалай қабылдайды; ә) Жұрт менің сыртқы түрімен қалай әсер етеді;б) Мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін. Бұл теория біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған қалай жауап беру керектігін түсіндіреді.

10. Әлеуметтану функциялары.Әлеуметтану жеке білім саласы ретінде келесі негізгі қызметтерді орындайды:

1) теоретико-танымдық функциясы, әлеуметтік дамудың заңдылықтарымен, әртүрлі әлеуметтік құбылыстар мен үрдістердің өзгеру тенденцияларымен, зерттеулермен байланысты. Бұл қағида қазіргі уақыттың көкейтесті мәселелеріне ғылыми жауап беріп, жетілдіруге жол ұсынады;

2) әдістемелік, әлеуметтанудың концептуальды аппаратын құрастыруға, жаңа заңдылықтарды мен тенденцияларды айқындауға мүмкіндік береді;

3) басқару функциясы, әлеуметтанумен ұсынылған шешімдер мен нұсқаулар қоғам, аумақ, кәсіпорын, ұйым аумағында шешім қабылдауға негіз болуына байланысты;

4) тәжірибелік функция, тәжірибелік маңызы бар ұсыныстарды құрастыруға мүмкіндік береді;

5) болжамдық функция, келешекте әлеуметтік үрдістердің тенденциясы жөнінде ғылыми негізделген болжамдарды құрастыру.

11. Әлеуметтанудың негізін қалаушы француз ғалымы Огюст Конт қоғамды белгілі бір қызмет атқаратын, ынтымақтастық пен қоғамдық еңбек бөлінісіне негізделген жүйе деп тұжырымдай келе қоғамның негізін отбасы, таптар және мемлекет құрайды деген анықтама берді

12.«Адам» деген – адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым. Адам өлшемі 3түрлі болады:.Бологиялық өлшем – органимзнің құрылысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын қызметін,шығу негізін жүйке жүйесін қамтиды. Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі(сезім жүйесі, ұнату, күйініш ойлау) қамтиды.Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға бейнесі ретінде қарайды. Қоғам өзіне тән лайықты тұлғаны қалыптастырып отырады.

«Индивид» адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы.. Бұл жағынан ол жануардан әлсіз екені белгілі. Мысалы, жұмыртқадан шыққан құс балапаны бірден тамақ іздеп жүгіреді. Ата-ананың, басқа адамдардың қамқолық көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар еді. Тұлға дегеніміз, жоғары шарықтап дамыған, жан – жақты жетілген адам. «Тұлға» ұғымы адамның әлеуметтік дамуының сапалық көрсеткіші. Ол тек қана адамның әлеуметтік орта жағдайында ғана пайда болады, яғни ол белгілі бір топта, бірлікте өмір сүреді, мұнсыз болмайды, сөйтіп ол адам қоғамдағы барлық қатынастарды, тәжірибені, құнды бағалы нысандарды, бағыттарды өз бойына сіңіріп, меңгеріп, дамыта отырап, өзі жаңа сапа, қасиетке, яғни тұлғалыққа ие болады Көрнекті неміс әл Вебер әрбір адам өзінің іс - әрекетіне белгілі бір мән, мағына береді деп атап көрсеткен. Вебер осындай іс - әрекеттің біреуге бағытталуын, нысаналауын тосу, күту, үміт ету (ожидание) дейді. Мұнсыз ешқандай іс - әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналмайды.Олардың ең бастысы мақсатқа сәйкес келетін іс - әрекет (целенаправленноедейсствие). Бұл мақсатқа сәкес келетін іс - әрекет тұлғаның ойлаған мақсатына жету үшін қолданылады.Туған сәби әлі тұлға емес. Ол индивид,адам өкілі. Ол тұлға болу үшін :Биологиялық, генетикалық даму. Тұлғаны әлеуметтендіру- Индивидті тұлғаға айналдыру процесі.

Тұлғаны әлеуметтендіру оны өз бетімен еркін адамзаттың алдыңғы қатарлы тәжірибелеріне, мәдени бағалы құндылықтарына,бағыттарына белсенді араласып, оларды терең игеруге, бойына сіңіруге мәжбүр етеді. Бұларды игерудің нақтылы жолдары:а) іс - әрекет, қызмет, бұған ойын, оқу, еңбек ету жатады.ә) қарым – қатынас, бұл – адамдардың бір – бірімен ұдайы, үздіксіз алуан түрлі қоғамдық қатынастарда болуын керек етеді.б) өзіндік сана – сезімді дамыту, бұған ми мен жүректің өз бетінше қызмет, іс - әрекет етуі жатады.Тұлғаны әлеуметтендіру- Индивидті тұлғаға айналдыру процесі.

13. Әлеуметтік құндылықтар - болмыстағы құбылыстар мен заттардың, қоғамның, әлеуметтік топтардың және жеке тұлгалардың қажеттілігіне сәйкес келу немесе сәйкес келмеу тұрғысындағы маңызыдылығы;.^[ Құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым. Құндылық ұғымына анықтаманы Р.Лотце мен Г.Коген берді. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды,бағалы екендігін айқындайды.Пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады

Мәдениеттің құрамдас бөлігі болуы себепті құндылық адамдардың өзін ұстауын реттейді, олардың шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары, тиісінше, материалдық және рухани болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен шарттастырылған. Құндылықтар әлемі, сөздің кең мағынасында, мәдениет әлемі деген сөз.

Шынайы және алдамшы құндылықтар әлеуметтік топтардың қажеттіліктері, мүдделері жөне талғамдары әр түрлі болады. Сондықтан барлық құндылықтар салыстырмалы.Шынайы деп — адамға пайда әкелетін, адамның тұрғасын ажарландыратын құндылықтарды айтқан жөн. Алдамшы құндылықтарға жеке индивидтер құндылық деп қабылдағанымен, шынында, қоғамның дамуына септігін тигізбейтін

16. Маркістік теория бойынша қоғамның даму сатыларын анықтауда негізгі өлшемге өндіріс құрал – жабдықтарына меншіктің түрі мен қоғамның талаптық құрылымы алынады. Осы тұрғыдан талдай келе марксизм қоғам дамуын 5 тарихи сатыға жіктейді. Олардың басқаша 5қоғамдық – экон-лық формациялар: алғашқы қауымдық қоғам; құл иеленушілік;феодалдық; капиталистік; коммунистік Бұлардың үшеуі, яғни құлдық, феодалдық және капиталистік қоғамдық – экономикалық формациялар – таптық – антагонистік, қанауға негізделген, еңбек адамына жат қоғамдар ретінде сипатталады. Марксизм коммунистік қоғамға ерекше маңыз береді. Бұл - әділетті, еркіндік пен теңдікке негізделген, материалдық игіліктердің молшылығы қамтамасыз етілетін, тапсыз қоғам дейді.XXғ басындағы әлемдік дамудың тәжірибесі коммунистік қоғам туралы маркістік ілімнің жарамсыздығын көрсетті. Кеңес Одағы мен социалистік лагерь елдерінің халықтары (олар әлем халқының 3/1 бөлігі) әкімшіл - әміршіл, тоталитарлық саяси тәртиптің үстемдік еткен қоғамында өмір сүрді. Бұл қоғамда әлеуметтік теңсіздік, адам құқығының шектелуі орын алады. Ғалымдар капитализмнің:бастапқы к;бюрократиялық к; олигархиялық ;демократиялық деп жіктеу қажет дейді. К.Маркс қоғамның даму заңдарын түсіндіргенде, әр уақытта экономиканы (яғни, өндірістік тәсілді, оның ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес өндірістік қатынастарды) ең басты, қозғаушы, шешуші күш деп санады;К.Маркстың әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі бар: а) органикалық, б) механикалық.Біріншісі, әлеуметтік эволюциялық процесті түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, бірінші үлгі қоғамды тарихи процесс ретінде қарастырады. Екінші үлгі, формацияның негізгі екі компоненті – базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді. Маркстің байқауынша, жеке адам – «барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Яғни жеке адам тарихи - әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі қоғамда, ұжымда) ғана қалыптасады» Маркстің топтауына сүйенсек, тұлға өз тағдырларын өзгертуге өз септігін тигізе алады. Қоршаған ортаның ұсынан моделі үнемі өз тұжырымдауымызға сәйкес келе бермейді. Тұлға мен әлеуметтік орта қатынасын түсінуде бұған тұлғаның жеке бас ерекшеліктерінің зор екендігі атап өту керек. Қоғам дамуды оңды болуы үшін адам бойында оңды қасиеттердің дамуы зор мәнге ие. Жалпы индивидтің қоғамдық қатынастарда активті субеъект ретінде функциялануына мүмкіндік беретін әлеуметтік топқа немесе қоғамға тән, мәдениет ұғымына енетін белгілі – бір білімдер жүйесін, игеруі әлеуметтену үрдісі ретінде қарастырылады. Тұлғаның әлеуметтенуі тек әлеуметтік – бақыланатын және бағыттылық – ұйымдасқан жағдайлар жиынтығынан ғана емес, сонымен қоса, аяқ - асты жағдайларын да тәуелді болып келеді