- •Алматы 2013
- •§ 1. Халықаралық жеке құқық түсiнiгi және атауы
- •§ 2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәнi
- •3 Жағдай ажыратылады.
- •§ 3. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретiндегi мәнi
- •§ 4. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесiнде алатын орны
- •§5 Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
- •§ 1. Коллизиялық ереженiң (норманың) түсiнiгi және маңызы
- •§ 2. Коллизиялық ереженiң құрылымы және оның түрлерi
- •§ 1. Шетел құқығының қолдануының жалпы түсінігі
- •§ 2. Шетел құқығы нормаларының мазмұнын анықтау.
- •§ 3. Өзара түсіністік
- •§ 4. Кері сілтеме жасау және үшінші елдің құқығына сілтеме жасау
- •1879 Жылға дейінгі Renvoi тарихы
- •5 Заңында бұл мәселе мүлде қарастырылмаған елдер
- •§ 5. Жария тәртіп туралы ескерту
- •§ 6. Императивтік нормаларды қолдану
- •§7 Көп құқықтық жүйелері бар елдің құқығын қолдану
- •§ 1. Халықаралық-құқықтық реттеудегі «жеке тұлға» түсінігі
- •§ 2. Халықаралық жеке құқықтағы жеке тұлғалардың классификациясы.
- •§ 3. Жеке тұлғаның жеке заңы
- •§ 1. Заңды тұлғалардың ұлты мен статуты
- •§ 2. Қазақстан Республикасындағы шетелдік заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы
- •§ 3. Қазақстандық заңды тұлғалардың шетелдегі қызметі (тарихи шолу)
- •§ 4. Халықаралық заңды тұлғалар
- •§1 Мемлекеттің халықаралық-құқықтық иммунитетінің негізі.
- •§2 Мемлекет иммунитетiнiң түсiнiгi мен элементтерi.
- •§3. Халықаралық жеке құқықта мемлекет иммунитетiнiң теориясы.
- •§4 Мемлекеттік заңды тұлғалардың құқықтық мәртебесі.
- •§5 Сот тәжірибиесіндегі мемлекет иммунитетінің қағидасы.
- •§6 Mемлекеттердің иммунитеті және меншігі туралы ұлттық заңнамалар
- •§1 Меншік құқығының түсінігі
- •§2 Меншік құқығындағы коллизиялық мәселелері
- •§3 Меншік құқығындағы Ұлттандыру мәселесі
- •§4 Шетел инвестициясын реттеу мәселесі
- •Қазақстан Республикасында шетелдік инвестицияларды аймақтық және көп жақты реттеу
- •§8. Сыртқы экономикалық мәмілелерді құқықтық реттеу сипаты.
- •§1 Халықаралық сипаттағы шарттық міндеттемелердің түсінігі
- •§2 Сыртқы экономикалық мәмілелерді құқықтық реттеу сипаты және орны
- •§3 Міндеттемелік статут
- •§4. Қолданылатын құқықтың түсінігі.
- •§5Тараптардың еркі
- •§6 Аса тығыз байланыс заңы – proper law және басқа коллизиялық ережелер
- •§7Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық мәмлілердің жаңа түрлері.
- •Лизинг операциясының техникасы (1 схема)
- •Лизинг операциясының техникасы (2 схема).
- •Факторинг компания
- •Факторингтік операциялар (Схема 4)
- •Факторингктік операциялар
- •Форфейтор мәмілесінің техникасы (5 схема)
- •Экспортер
- •Импортер
- •Форфейтор - банк
- •Халықаралық жеке құқықтағы есеп айырысу қатынастары
- •§1 Халықаралық есеп айырысу қатынастарының түсінігі мен мазмұны.
- •§2 Халықаралық есеп айырысу саласындағы халықаралық әдеп-ғұрыптардың унификациялануы.
- •§3 Халықаралық коммерциялық операциялардағы есеп-айырысулардың нысандары.
- •§4 Валюталық тәуекелді сақтандыру шаралары ретінде – валюталық ескертпелер.
- •§5 Халықаралық есеп айырысу қатынастарына банктердің қатысуы.
- •Халықаралық тасымалдау
- •§1 Халықаралық тасмалдаудың түсінігі және тасымалдау шартының халықаралық сипаттамасы
- •§2 Теміржол тасымалы.
- •§3 Халықаралық әуе тасымалы
- •§4 Халықаралық теңіз тасымалын материалды-құқықтық және коллизиялық-құқықтық реттеу
- •§1 Халықаралық жеке құқықтағы еңбек қатынастарының жалпы сипаттамасы
- •§2 Халықаралық жеке құқықтағы еңбек қатынастардағы коллизиялық байламдар
- •§3 Халықаралық жеке құқықтағы еңбек қатынастарын халықаралық шарттарда және Қазақстан Республикасы заңнамаларында құқықтық реттеу тәсілдері
- •12 Тарау Халықаралық жеке құқықтағы деликт мәселесі
- •§1 Деликт түсінігі
- •§2 Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің коллизиялық құқықтық мәселесі
- •§3 Қазақстан Республикасындағы деликт мәселесі
- •§3 Шетелдегі деликт мәселесі
- •§1 Авторлық құқықты халықаралық
- •А) «Берн» одағы.
- •1896 Жылғы Париж конференциясы.
- •1908 Жылғы Берлин конференциясы.
- •1914 Жылғы Қосымша Берн хаттамасы.
- •1928 Жылғы Рим конференциясы.
- •1948 Жылғы Брюссель конференциясы.
- •1967 Жылғы Стокгольм конференциясы.
- •Ә) «Американаралық конвенциялар»
- •Б) «Авторлық құқықты қорғау туралы Дүниежүзілік конвенция»
- •§2. Қазақстан Республикасының авторлық құқықты қорғау жүйесінің дамуы.
- •А) Қазақстан Республикасының авторлық құқығындағы жалпы ережелер. Авторлық құқық нормаларының әрекет етуі.
- •Авторлық құқық объектілері.
- •Авторлыққа байланысты негізгі ережелер.
- •Б) Қазақстан Республикасының авторлық құқық заңдылығындағы қиыншылықтар туғызатын мәселелер.
- •Патенттiк құҚыҚ жӘне ҚазаҚстан Республикасынан тыс жерде тауар таҢбаларын ҚорҒау
- •§ 1. Патент құқығының түсiнiгi мен мазмұны
- •§ 2. Патент берiлетiн интеллектуалдық меншiктiң негiзгi объектiлерi
- •§ 3. Қазақстан Республикасының аумағында интеллектуалдық меншiк бойынша әрекет ететiн халықаралық конвенциялар
- •§ 4. Патент жүйесiн қалыптастыратын халықаралық құқық органдары
- •§ 5. Қазақстан Республикасында патент қатынастарын реттейтiн ұлттық заңнама
- •§ 6. Қазақстан Республикасында патент қатынастарын жүзеге асыратын органдар
- •ХалыҚаралыҚ жеке құҚыҚтаҒы отбасы құҚыҒы
- •§ 1. Отбасы құқығы саласындағы коллизиялық мәселе
- •§ 2. Некеге отыру және некенi тоқтату
- •§ 3. Ерлi-зайыптылар арасындағы және ата-ана мен
- •§ 4. Халықаралық жеке құқықтағы бала асырап алу, қамқоршылық пен қорғаншылық институттары
- •§ 6. Шетелдік асырап алу қатынастарына байланысты балаларды қорғау және ынтымақтастық туралы Конвенция аясында реттеу (29.05.1993ж)
- •1.Халықаралық жеке құқықтағы мұрагерліктің түсінігі және жалпы сипаттамасы.
- •2.Өсиеттің негізі.
- •3.Өсиет нысаны.
- •4.Шетел мемлекеттерінің заңнамалары.
- •5.Мүліктің иесіз қалғандығының ұғымы және тану жағдайлары
- •6. Иесіз қалған мүліктің мемлекетке өтуі және заңи негізгі өтуі.
- •1.Халықаралық коммерциялық арбитраждың түсінігі мен түрлері
- •1) Реттеу пәні бойынша:
- •2) Әрекет ету мерзімі бойынша:
- •3) Құзырет шеңберінде:
- •Пайдаланған әдебиттер: Негізгі әдебиеттер
- •Қосымша әдебиеттер
- •Мазмұны
Ләззат Нысанбекова
Халықаралық жеке құқық
Оқу құралы
Алматы 2013
Рецензенттер:
Алибеков С.Т.- Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және халықаралық әлемдік тілдер университеті халықаралық құқық кафедрасының профессорі, з.ғ.д
Айдарбаев С.Ж-. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің халықаралық құқық кафедрасының профессорі, з.ғ.д
Байжомартова Қ.А.- Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және халықаралық әлемдік тілдер университеті халықаралық құқық кафедрасының доценті, з.ғ.к
Осы жинақта Халықаралық жеке құқытың жалпы және ерекше бөлімінің негізгі мәселелері қарастырылған. Халықаралық жеке құқық –ол құқықтық пәндердің ішінде ерекше құқық саласы,өйткені халықаралық жеке құқық бірнеше мемлекеттердің құқықтарымен байланысты. Оқу- құралының негізгі мақсаты – студентерге курстың манызды сұрақтарын меңеруге көмектесу және өзіндік түрде өз білімін тексеру.
Пәннің мазмұны әрбір тақырыптарға бөлінген және пәннің ерекшелігіне қарай автор әмбебапты қарастыруға тырысты, сол үшін пысықтау сауалдар еңгізді. Бұл құралда тек қана азаматтық қатынастарды реттейтін мәселелерден басқа жанұялық, іс жүргізу қатынастарды қарастырады.
Бұл оқу құралын семинар сабақтарында, бақлау жұмыс жұргізгенде текқана аспиранттар, студенттер емес, сондай-ақ оқытушыларда өз білімін осы салада тексеру үшін қолдануға болады.
1-т а р а у.
ХалыҚаралыҚ жеке ҚҰҚыҚТЫҢ тҮсiнiгi жӘне ОНЫҢ ҚҰҚыҚ жҮйесiндегi алатын орны
§ 1. Халықаралық жеке құқық түсiнiгi және атауы
Халықаралық жеке құқықтың дамуына бүгiнгi күнгi әр-түрлі факторлар тиiмдi әсер етуде.
Бiрiншiден, шаруашылық өмiрдiң интерұлтандырудың объективтi процесi осыған сай жан-жақты экономикалық қатынастардың жаңа деңгейiн талап етуде. Бұл тұстағы айқын мысал ретiнде еуропалық континенттiк дамуды атауға болады. Шаруашылық өмiрдiң интерұлтандырудың ең жарқын көрiнiсi ретiнде жан-жақты экономикалық және экономикалық - техникалық қауымдастықтың дамуын атауға болады. Егер де ХIХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектелiп отырған болса, ендiгi ХХ-ХХI ғасырларда бұл тек тауар мен қызмет алмасу ғана емес, сонымен қатар өндiрiстiк қауымдастық, оның құрамына бiрлескен кәсіпорындар мен өндiрiстер, бiрлескен зерттеулер мен iзденiстердi жүргiзулердi қамтиды.
Екiншiден, бұл жағдай – соғыстар мен түрлi сипаттағы қақтығыстар , саяси және ұлттық себептер, сонымен қатар жұмысқа орналасу мен бiлiм алуға байланысты халықтың көшiп-қонуының (миграциясының) тез арада өсiп кеуі сияқты себептерден болды.
Үшiншiден, ғылыми-техникалық прогресс бiр жағынан, екінші жағынан коммуникациядағы, көлiк жетiстiктерi арқасында көптеген елдер өзара жақындасты. Осының арқасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды: телерадио құралдары, бейнетехника мен спутниктiк құрылғыларды қолдануға байланысты ғылымда болып жатқан жетiстiктер дүние жүзiнде әр түрлi хабарларды тез арада таратып отыруға мүмкiндiк бердi; космосты игерудегi жетiстiктер де бар. Ал екiншi жағынан ғылыми-техникалық прогрестiң кертартпа тұстары тағы бар, атап айтқанда, Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, өз кезегінде қоршаған ортаның ластануы мен улануы бiр ғана мемлекеттiң шекарасымен шектелiп қана қоймайды.
Халықаралық жеке құқық үшiн басты маңызды болып табылатын халықаралық қатынастарды гуманизациялануы болып табылады. Барлық мемлекеттердiң халықаралық қатынас реттеуiнде қатысушылардың басты назары - адам, оның жағдайы, құқықтары мен бостандықтары болуы тиiс.
Мемлекеттер арасындағы қауымдастық туралы мәселелердi шешу кезiнде құқық және оның әдiстерi мен құрылымдарының орны ерекше болып келедi.
Халықаралық жеке құқықтың өзіндік ерекшелiгi осы мемлекеттердiң құқық жүйелерiнiң арасындағы айырмашылықты ескере отырып, коллизиялық деп аталатын нормалардың көмегiмен қолданбалы құқықты анықтауға болады. Халықаралық жеке құқықтың реттеу пәнi ретінде халықаралық өмiр-де пайда болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы түрлi қатынастар танылады.
Халықаралық жеке құқықтың мақсаты – әр түрлi елдердiң фирмалары мен кәсіпорындарын арасындағы iскерлiк байланыстарды құқықтық реттеу болып табылады.
Қатынастардың екiншi бiр тобы – шетелдiк қатысушылар, яғни жеке тұлғалардың қатысуымен болады. Халықаралық құқық-тағы сияқты халықаралық жеке құқықта да, жалпы қоғамдық мүдде мен жеке тұлғаның мүдделерi толығымен ескерiлуге жатады.
Халықаралық жеке құқық шетелдiктердiң жеке мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарын, олардың еңбек, отбасы және басқа салалардағы құқықтарын қарастырады. Осы аталған құқықтардың сақталуына кепiл болу халықаралық жеке құқықта басты орынға қойылады, әсiресе, бұл аралас (шетелдiң қаты-суымен) некелерге, отбасылардың түрлi мемлекет азаматтарынан құрылуына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқық нормаларын қолдана отырып, Қазақстандағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын және бiздiң азаматтардың шетел мемлекетiндегi жағдайы анықталады.
Сонымен, Халықаралық жеке құқық – шетел элементімен күрделенген азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтін коллизиялық-құқықтық және бірыңғайланған материалдық-құқықтық нормалардың(ережелерінің) жүйесі.
Халықаралық жеке құқық халықаралық жария құқықпен (не жалпы халықаралық құқықпен) тығыз байланысты. Халықаралық жеке құқық өз алдына, тәуелсiз құқық жүйесi болып табылады.
Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқықтың нормаларын басты мақсаты – әр түрлi саладағы халықаралық қауымдастықты дамытудың құқықтық алғышарттарын дайындау қызметiн атқару және ол екеуiнiң арасындағы ортақ сипат: –кең мағынада, екi немесе одан да көп мемлекеттердiң қатысуымен болатын, бiр мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар ретінде танылады. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке құқықтық қатынастарды реттейдi. Бұл реттегi халықаралық дегенiмiз шетел элементiмен шиеленіскен қатынастарды бiлдiреді.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бiрiншi айырмашылығы – олардың реттейтiн қатынастарының мазмұнының әртүрлiгiнде. Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым -қатынастар, бейбiтшiлiк пен халықаралық қауiпсiздiк, мемлекеттiң егемендiгi мәселелерi, мемлекеттің ішкі iстеріне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарастырылады. Сонымен қатар халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық әрекеттесу сияқты мәселелердің кең етек алуы халықаралық экономикалық құқықтың туындауына ықпал етеді. Дегенмен, олармен реттелетiн қатынастар азаматтық-құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып табылады. Ал халықаралық жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы халықаралық қатынастардағы осы жеке құқық саласында көрiнiс табады. Бұл ең бiрiншiден, мүлiктiк қатынастар (мәселен, авторлық пен патенттiк құқық саласында), яғни бұлар халықаралық жеке құқықтың реттеу аясына жататын қатынастар болып табылады.
Халықаралық жария құқықтан халықаралық жеке құқық тек өзiнiң реттеу пәнiмен ғана емес, сол қатынастарға қатысты субъектiлерiмен де ерекшеленедi. Мемлекеттер - халықаралық жария құқықтың негiзгi субъектiлерi болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдар мен өз тәуелсiздiгi мен бостандығы үшiн күресушi халықтар да осы топқа жатқызады. Ал халықаралық жеке құқықтың қатысушылары мемлекет қана емес (бiрақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды) алайда, ең басты қатысушылар болып жеке және заңды тұлғалар танылады. Жеке тұлғалар – бұл азаматтар, ал заңды тұлғалар – бұл мемлекеттiк ұйымдар, жеке фирмалар, өндiрiстер, ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.
Ендiгi жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан ерекшелейтiн үшiншi белгiсiн атап өтуге болады. Халықаралық шарт, халықаралық жария құқықта қатынастарды реттеудiң негiзгi қайнар көзi болып табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны ерекше, бiрақ олардың ережелерi кейбiр мемлекеттердiң заңнамаларында көрініс тапса да, таппаса да бередi, алайда кейбiр мемлекеттерде ол шарт тек мемлекет санкциясын алған уақыттан бастап қолданысқа енгізіледі.
Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бұл халықаралық жария құқыққа барынша тән қасиет) таза iшкi сипаттағы заңнама, сот және арбитраж тәжiрибесi алады.
Ендi, халықаралық жеке құқықтың мәнiн анықтағаннан кейiн, оны құқықтық тұрғыдан алғандағы түсiнiгiне байланысты пiкiрлердi қарастырған жөн.
Кеңестiк дәуiрде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сұрақтардың бiрi халықаралық жеке құқық түсiнiгіне байланысты болып табылған. Жалпы жағдайларда, лениндiк түсiнiк – бiз ешқандай жекелiктi танымаймыз, бiзде бәрi ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсiнiк қолданылуы қажет деп саналады. Дегенмен де, осы жеке құқық деген сөздiң өзi тұтастай алғанда осы ғылымның iшкi мәнiн және оның мазмұнын айқындап, өйткенi бұл сонау ерте римдiк дәуiрдегi құқықтарды жеке және жария деп бөлудi ары қарай дамытып отыр. Бұны Ульпиниан қалыптастырған болатын, оның айтуын-ша; “ жария құқық мемлекеттiң жағдайына байланысты”, ал жеке құқық – жеке тұлғалардың құқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқықтағы халықаралық деген ұғым қазіргі кезде даусыз мәселе болып табылады. Бiрақ көптеген авторлардың пiкiрi бойынша, халықаралық жеке құқық барынша iшкi құқықпен тығыз байланыстағы құқық саласы ретiнде танылады және ұлттық құқық жүйесiнiң бөлiгi болып табылады. Ал ендi ең соңғы авторлардың қатары, құқық деген сөзге өздерiнiң қарсылығын бiлдiрдi, себебi олардың пiкiрi бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеушi функцияны емес, тек қана сiлтемелiк функцияны атқарады және мұндағы басты мәселе коллизиялық ережелер болып табылады.
Сонымен қатар, осы халықаралық жеке құқық деген түсiнiк-ке өзгертулер енгiзуге байланысты жұмыстар одан әрi жалғасты. В.М. Корецкий өзiнiң «Очерки международного частного права» деген кiтабында осы пәнге қатысты деген 50-ден астам пәннiң атауын ұсынады. Олардың қатарына келесi пәндердi жатқызуға болады: 1) халықаралық азаматтық құқық; 2) халық-аралық шаруашылық құқық; 3) жеке құқықтық қатынастардың халықаралық режимi; 4) халықаралық жеке құқық; 5) шетелдiк құқықты қолдану; 6) халықаралық құқық қағидаларына сәйкес түрлi мемлекеттердiң заңдарын қолдану; 7) мемлекеттердiң аумағынан тыс жерлерде құқықты тану; 8) құқықты тану; 9) шетелдiктердiң жалпы жеке құқықтары; 10) бөлектейтiн құқық; 11) жеке құқықтық саласындағы құқық қақтығыстардың теориясы; 12) құқық қақтығысы т. б.
«Халықаралық жеке құқық» термині алғаш рет 1834 жылы американдық Жоғарғы Соттың мүшесі Джозеф Сторидің «Коллизиялық құқыққа түсіндірме» атты еңбегінде көрініс тауып, кейіннен бүкіл Еуропаға таралып кетті. Дегенмен, бұл терминді құраушы барлық элементтер – «халықаралық», «жеке», «құқық» - көптеген мемлекеттерде сынға ұшырап, бірден мақұлдана қойған жоқ.
Халықаралық жеке құқықтың мазмұнына аталған атаулардың қайсысы көбiрек келетiндiгiн бiз төменде көрсетiлген бөлiмдерден бiлетiн боламыз, ал қазiр бiз халықаралық жеке құқық деген сөздi қолданған барынша дұрыс екендiгiн айта аламыз.