1. Азначэнне паняцця "гістарычная крыніца". Прырода гістарычнай крыніцы. Суадносіны гістарычных крыніц і гістарычных дапаможнікаў.

ШТО ТАКОЕ ГІСТАРЫЧНЫЯ КРЫНІЦЫ

Слова «крыніца» ўвогуле вызначае ў нашай мове любы рэзервуар,

любую адтуліну, з якіх штосьці выцякае ці штосьці можна зачэрпнуць,

пачатак ручая. У пераносным сэнсе «крыніца» - аб'ект, з якога можна за-

пазычыць нейкую інфармацыю (звесткі, веды) аб тым або іншым аб'екце.

Вызначэнняў гістарычнай крыніцы шмат. Аднак у большасці з іх

акрэсліваюцца тры характэрныя рысы. Па-першае, гэта пэўная фіксаваная

інфармацыя (аб'ект). Па-другое (паколькі крыніца гістарычная), яна

змяшчае інфармацыю аб рэальным жыцці чалавечага грамадства ў мінулым. I трэцяе: нельга сцвярджаць, што гістарычная інфармацыя

змяшчаецца ў крыніцы, быццам малако ў збане; толькі нахілі - пацячэ;

колькі ўліта, столькі выльецца, прычым такой каларыйнасці, тлустасці,

якой нам патрэбна. Гістарычная інфармацыя не існуе папярэдне ў крыні-

цы, не запазычваецца збоку, яна «вырастае» з інфармацыі аб мінулым у

працэсе яе вывучэння. Крыніца дае нам патрэбную інфармацыю тады,

калі яна ўключаецца ў працэс гістарычнага даследавання.

Такім чынам, гістарычная крыніца - гэта аб'ект, што змяшчае

інфармацыю аб мінулым жыцці людзей і ўключаны ў працэс гістарычнага

даследавання.

Катэгорыя «гістарычная крыніца» ўжываецца ў вузкім і шырокім

сэнсе. У першым выпадку пад гістарычнай крыніцай разумеюць

«прадукты дзейнасці чалавека» - усё тое, што створана ў выніку яго мэта-

накіраванай псіхафізічнай дзейнасці. Нават у такім сэнсе азначаная

катэгорыя ўключае велізарную разнастайнасць аб'ектаў: ад леташсаў да

каналаў, плацін і касмічных караблёў. Шэраг даследчыкаў (Зараз іх усё

болей) акрэсліваюць катэгорыю «гістарычная крыніца» ў яе шырокім

сэнсе, разумеючы пад гістарычнай крыніцай усё тое, адкуль можа быць

пачэрпнута інфармацыя аб мінулым (геаграфічнае асяроддзе, кліматыч-

ныя ўмовы, прыродныя з'явы). Безумоўна, у першыя тысячагоддзі свайго

існавання чалавек вельмі моцна залежаў ад прыродна-кліматычных умоў,

ад геаграфічнага асяроддзя, і нераўнамернасць гістарычнага развіцця ў

гэты час з'яўляецца таму пацверджаннем. Гісторык не можа пакінуць іх

па-за ўвагай і пры вывучэнні наступных перыядаў. Аднак названыя вышэй

фактары з'яўляюцца найважнейшай умовай чалавечай дзейнасці, а не

прычынай гістарычных падзей. Усе яны могуць быць вывучаны метадамі

іншых навук (астраноміі, геафізікі, геалогіі, медыцыны і г. д.).

2. Сістэматызацыя і класіфікацыя гістарычных крыніц.

КЛАСІФІКАЦЫЯ I СІСТЭМАТЫЗАЦЫЯ ГІСТАРЫЧНЫХ КРЫНІЦ

Пры групаванні гістарычных крыніц адрозніваюць іх сістэматызацыю

і класіфікацыю, якія дазваляюць у разнастайнасці ўбачыць сістэму,

вызначыць групы, якія адрозніваюцца па пэўных прыкметах і

асаблівасцях. Сістэматызацыя адбываецца ў выніку дзейнасці

даследчыка, калі той стварае такую сістэму, якая б адпавядала мэтам і

задачам яго даследавання, і бярэ за аснову толькі адну са шматлікіх

знешніх прыкмет крыніцы. Пры гэтым могуць быць выбраны наступныя

прынцыпы сістэматызацыі:

1) храналагічны, які ўлічвае час стварэння крыніцы (вялікія сістэмы:

антычная, сярэднявечча, новай і навейшай гісторыі; дробныя - гісторыя

другой сусветнай вайны і г. д.);

2) рэгіянальны (гісторыя Прыбалтыкі, усходнеславянскіх зямель,

Заходняй Еўролы);

3) этнічны (гісторыі татар, цыган і г. д.);

4) праблемны (адмена прыгоннага права на Беларусі);

5) персанальны (дзейнасць Вітаўта).

У адрозненне ад сістэматызацыі, класіфікацыя - раскрыццё ўнутрана

неабходнай сувязі паміж асобнымі катэгорыямі гістарычных крыніц:

тыпамі, родамі і відамі. Класіфікацыя не проста сістэматызуе крыніцу ў

зручныя для вывучэння групы, але і садзейнічае больш глыбокаму яе

аналізу. Пры гэтым не прымаецца пад увагу форма крыніцы. Пры

афармленні спіса выкарыстаных крыніц і пошуку новых часам іх

падзяляюць на апублікаваныя і архіўныя.

3 самага пачатку азнаямлення з гістарычнымі помнікамі гісторыкі

заўважылі, што адны з іх з'яўляюцца «рэшткамі» асобных падзей, другія ў

большай ступені апавядаюць аб іншых падзеях («паданні»).

Да «паданняў» адносілі ўсе паведамленні, якія апісваюць

гістарычныя факты, гавораць аб іх, але саміх гэтых фактаў не фіксуюць і ў

сучаснасць не пераносяць. Падкрэслівалася, што ў паданнях перад намі

паўстаюць не самі факты і нават не іх асобныя часткі, а толькі іх

адлюстраванне ў свядомасці нейкіх інфарматараў. Гэтыя паведамленні аб

гістарычных фактах ствараліся спецыяльна для захавання і перадачы

гістарычнай інфармацыі і таму яны разглядаліся як суб'ектыўныя ў

большай ступені, чым «рэшткі». «Рэшткамі» называлі часткі з'яў, якія

захаваліся (астанкі людзей, матэрыяльныя сляды іх дзейнасці - хатнія

рэчы, зброя і г. д., пісьмовыя дакументы для надзённых патрэб). Сюды ж

адносілі мову, песні, рэлікты старых звычаяў. У якасці галоўнай

прыкметы «рэшткаў» вызначалі, што яны не ствараліся спецыяльна для

перадачы інфармацыі аб мінулым.

ў 1970-

1980-я гг. атрымалі распаўсюджанне класіфікацыі па тыпах, родах і відах.

Л. М. Пушкаровым, А. П. Пранштэйнам была прапанавана класіфікацыя

па спосабу фіксавання (кадзіроўкі) інфармацыі

. У адпаведнасці з ей усе

крыніцы падзяляюцца на наступныя тыпы (тып аб'ядноўвае крыніцы, якія

адрозніваюцца спосабам кадзіроўкі інфармацыі і яе захоўвання):

1) пісьмовыя, 2) рэчавыя, 3) этнаграфічныя, 4) вусныя (фальклорныя),

5) лінгвістычныя, 6) фонадакументы, 7) фотакінадакуменгы.

I. Д. Кавальчанка

нрапанаваў класіфікацыю не паводле спосабаў, а паводле формаў

фіксавання ійфармацыі: рэчавыя, мастацка-выяўленчыя, графічна-

выяўленчыя, пісьмовыя і фонадакументы.

У апошнія гады вялікую цікавасць выклікала тыпалагічная

класіфікацыя гістарычных крыніц, прапанаваная С. О. Шмітам Па-

першае, яна ахоплівае ўсе крыніцы гістарычнага паходжання. Па-другое,

азначаная класіфікацыя вельмі зручная для ўспрымання, паколькі ў яе

аснову пакладзена знешняя «матэрыяльная» форма крыніцы. У

адпаведнасці з класіфікацыяй С. О. Шміта, вызначаюць наступныя тыпы і

падтыпы:

1. Рэчавыя крыніцы ва ўсёй іх разнастайнасці (ад помнікаў археалогіі

да сучасных машын і бытавых прадметаў). Дарэчы, гэта дазваляе ўлічыць,

што ў выніку дзейнасці чалавека змяніўся і жывёльны, і раслінны свет.

Таму да азначанага тыпу крыніц можна аднесці не толькі чучалы жывёл,

птушак і муляжы пладоў, гербарыі (што выстаўлены ў нашых музеях), але

і саміх жывёл, птушак, расліны і іншыя прыродна-геаграфічныя крыніцы

пстарычнага (штучнага) паходжання (выведзеныя з дапамогай чалавека

пароды жывёл і інш.).

2. Выяўленчыя крыніцы:

а) мастацка-выяўленчыя (творы выяўленчага мастацтва, мастацтва

кіно і фатаграфіі);

б) выяўленча-графічныя (крыніцы, што змяшчаюць інфармацыю,

перададзеную пры дапамозе наглядных графічных вобразаў, якія

не складаюць алфавіту);

в) выяўленча-натуральныя (фатаграфіі, дакументальныя кінакадры).

3. Моўныя крыніцы:

а) размова (і фонадакументы, якія яе фіксуюць);

б) помнікі вуснай творчасці (фальклор);

в) пісьмовыя помнікі (уключаючы эпіграфічныя) ва ўсёй

разнастайнасці іх формаў і відаў.

4. Канвенцыянальныя (ад лац. сопvепtiопаlis - умоўны) крыніцы з

вялікай колькасцю формаў і відаў - нотны запіс, знакі матэматычнай і

іншай сімволікі, інфармацыя, зафіксаваная на машынных носьбітах і г. д.

Можна меркаваць, што гэта адзін з найбольш недакладна акрэсленых

тыпаў крыніц.

5. Паводзінскія крыніцы. Гэта назва (якая не вельмі ўдала гучыць на

беларускай мове) усё ж дазваляе дакладна акрэсліць пэўны тып крыніц.

Па-першае, сюды можна аднесці зрокава-назіральныя звычаі і абрады

(рытуалы) - калектыўныя і індывідуальныя дзеянні (працоўныя, сямейна-

бытавыя, святочныя, спартыўныя і інш.). Звычаі і абрады вывучаюцца

этнографамі. Аднак тэрмін «этнаграфічныя крынііш» (як гэта і адзначае

С. О. Шміт) нельга прызнаць удалым, паколысі ўласна этнаграфічнымі

матэрыяламі, што выкарыстоўваюцца этнографамі ў сваёй працы і нават у

палявой практыцы, з'яўляюцца таксама рэчавыя крыніцы, пэўныя

пісьмовыя запісы і г. д.

6. Гукавыя, ці аўдыё-крыніцьі. Сюды С О. Шміт уключае гукі ў

шырокім і вузкамузыкальным сэнсе («гукі», «звоны», «шумы»). Сюды ж

адносяць і запісы галасоў птушак, жывёл.

Класіфікацыя С. О. Шміта дазваляе нібы ахапіць адным позіркам усю велізарную

колькасць крьгаіц - і ў гэтым яе галоўная каштоўнасць. Яна найлепшым

чынам падыходзіць да навучальных мэт, музейнай і краязнаўчай

дзейнасці.