13. Минский храм

Адна з самых ранніх культавых пабудоў на тэрыторыі Беларусі. Рэшткі храма выяўлены ў 1949 г. падчас раскопак ва ўсходняй частцы Мінскага замчышча. Пытанне даты пачатку пабудовы храма застаецца дыскусійным: паводле адной версіі (Э.М. Загарульскі) храм пачаў будавацца паміж 1069 і 1073 гг., паводле іншай (Л.В. Аляксееў, Г.В. Штыхаў) - у пачатку XII ст. Існуе меркаванне (Э.М. Загарульскі, Л.В. Аляксееў), што храм не быў дабудаваны, паколькі падчас раскопак не выяўлена слядоў яго разбурэння і ўстаноўлена, што ў пач. XIII ст. паверх недабудаванага храма была пакладзена драўляная маставая. На месцы храма быў створаны некропаль (знойдзена 12 пахаванняў). Даследчыкамі (Э.М. Загарульскі) адзначаецца будаўніча-тэхнічныя асаблівасці храма (кладка з бутавага камяню і выкарыстанне вапняковых пліт) і падкрэсліваецца, што мінскі храм не мае дакладных аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі. Таксама выказана меркаванне (Э.М. Загарульскі), што дойліды храма былі знаёмыя з архітэктурай заходнеславянскіх земляў і, магчыма, былі запрошаны ў Менск з Польшчы.

Агульная характарыстыка. Па сваіх будаўніча-тэхнічным асаблівасцях мінскі храм не мае дакладных аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі.2 (ст.189) Нават у незавершаным выглядзе ён дэманструе арыгінальную будаўнічую тэхніку, прадуманую арганізацыю будаўнічых прац. Дойлід імкнуўся стварыць невялікую, строгую культавую пабудову, якая адпавядала характару паселішчы. Царква павінна была стаць упрыгожаннем і асновай планіроўкі гэтага раёна. Не выключана, што мінскі храм ўяўляе сабой адзін з самых ранніх узораў невялікай культавай пабудовы.

Ад храма захаваліся падмуркі сцен і слупоў і ніжнія часткі саміх сцен. Падмурак быў апушчаны ў мацерыковы пясок на глыбіню каля 0,8 м. Шырыня яго пад паўднёвай і паўночнай сценамі - 2,1 м. Выкладзены ён акуратна з бутавага камяню на вапнавым растворы роўнымі гарызантальнымі шэрагамі. Дзе-нідзе на сценках падмурка як з вонкавага, так і з унутранага боку заўважны адбіткі дашчанай апалубкі.2 (ст.192) Супраць слупоў на, унутраных баках паўночнай і паўднёвай сцен вызначаюцца прастакутныя лапаткі. На сценах каля паўднёва-заходняга вугла ўнутры царквы захаваліся ўчасткі, абліцаваныя цэглападобнымі вапнавымі блокамі.

Прапорцыі плана храма простыя і строгія. Па вонкавых абмерах без апсіды храм уяўляе сабой правільны квадрат 12х12 м. Алтарная апсіда выступае за межы квадрата на 4,2 м, складаючы, такім чынам, 1/4 частку агульнай даўжыні. Шырыня апсіды 6,5 м. Па баках выступ яе згладжваюць дзве бакавыя паўдугі ахвярніка і дзіаканніка. Па цэнтральнай восі ўнутры сабор меў даўжыню 12,8 м, шырыню 8,4 м. Адлегласць ад заходняй сцяны да рэшт дугі апсіды амаль такое ж - 8,5 м. Шырыня цэнтральнага нефа 3,5 м, паўночнага і паўднёвага-1,2 м. Адлегласць ад слупоў да заходняй сцяны і канцоў дугі апсіды аднолькавыя - 1,4 м. Такім чынам, адной з характэрных рысаў мінскага храма з`яўляецца выключная геаметрычная выразнасць плана.2 (ст.195)

Э.М. Загарульскі адзначае арыгінальныя рысы мінскага храма, якія адрозніваюць яго ад іншай старажытнарускай архітэктуры XI - XIII стст.: будаўнікі мінскай царквы абралі ў якасці будаўнічага матэрыялу дэфіцытны для гэтага рэгіёну бутавы камень, цалкам адмовіўшыся ад добра засвоенай на Русі тэхнікі цаглянай кладкі. Гэтак жа нязвыклым ў практыцы старажытнарускага дойлідства было і выкарыстанне вапняковых пліт, яшчэ больш дэфіцытных, чым бутавы камень.2 (ст.201)

На думку ж Л.В. Аляксеева, арганізацыя ўнутранага прасторы выкрывала не вельмі дасведчанага майстра (або майстра, які будуе ў гэтай манеры ўпершыню): цэнтральны подкупольный квадрат быў ссунуты на поўдзень, паўднёвы неф, як гэта бачна па абмерах, атрымаўся вужэйшы чым паўночны.3 (ст.81)

Асаблівасці канструкцыі: падмурак. З-за слабой стратыграфічнай вывучанасці збудавання застаецца пакуль неясным, ці закладаўся падмурак у спецыяльных равах, як гэта было прынята ў будаўнічай практыцы таго часу, ці пад усю пабудову папярэдне выкопвалі катлаван. На падставе тых профіляў, якія маюцца, дакладнага адказу па гэтае пытанне даць нельга. У асноўным профілі, складзеным у 1950 г., у сярэдзіне пабудовы і на ўзроўні верхніх частак падмурка і слупоў паказаны мацярык. У профілі невялікай стратыграфічнай сценкі, закладзенай у 1957 г. на поўдзень ад храма, добра бачны перакапаныя пласт з вертыкальнай сценкай, якая знаходзіцца ў 1,3 м ад падмурка, але сказаць упэўнена, што гэта сляды катлавана, нельга, посколъкі ў гэтым перакопе выяўленыя рэшткі драўлянай труны(?) і яна магла ўтварыцца пры капанні магілы. На карысць версіі будаўніцтва ў папярэдне выкапаным катлаване сведчыць і тое, што на значнай плошчы за межамі храма меўся магутны пласт пяску, які перакрываў раннія культурныя напластаванні. Ён мог быць выкідам з катлавана. Дбайная паслойная кладка падмурка з выкарыстаннем апалубкі таксама можа ўскосна сведчыць аб тым, што будаўнічыя работы вяліся на паверхні, вызваленай ад грунта.2 (ст.192-193)

Профіль паўднёвай сцяны храма.2 (ст. 192)

У падножжы дуг апсідаў маецца па пары скразных адтулін пад масіўныя бэлькі, магчыма, алтарнай перагародкі. Для гэтага неабходна было спачатку выбраць грунт. Таму пачатковы перыяд будаўніцтва храма можна было б уявіць наступным чынам. Спачатку было выбрана месца ў цэнтры ўсходняй часткі крэпасці, затым праведзена папярэдняя разметка. Вырыты катлаван на глыбіню прыблізна 0,8-1,0 м, у катлаване праведзена дакладная разметка плана пабудовы, складзены і выведзены да ўзроўню старажытнай паверхні падмурак і цэнтральны квадрат. Затым ўнутранае прастора была засыпана мацерыквым пяском. Перад гэтым папярэдне былі выкладзены драўляныя бэлькі на дне дзіяконніка, ахвярніка і алтара(?).2 (ст.193)

Між тым, змацаванне камянёў вапнавым растворам, зарэгістраванае толькі па кутах цэнтральнага подкупольнага квадрата, можа супярэчыць уяюленню аб апісанай тэхналогіі пачатковага цыклу будаўніцтва. Вуглы павінны былі стаць падмуркам слупоў. Прастора паміж імі ўяўляла, відавочна, простую забутоўка камянём, якую звычайна рабілі ў равах. Зрэшты, гэта магчыма зрабіць і з дапамогай апалубкі, а таксама ўжо пасля запаўнення грунтам катлавана.2 (ст.193)

Cцены. Матэрыялам для сцен быў той самы бутавы камень, той самай заставалася і тэхніка кладкі. Аднак камень для сцен падбіраўся больш старанна. Плоскі бок яго, як правіла, быў звернуты вонкі, складаючы плоскасці сцен. Цікава, што таўшчыня сцен апсіды адпавядала шырыні падмурка і ўлавіць мяжу паміж падмуркам і сцяной немагчыма. Затое на паўночнай, заходняй і паўднёвай сценах храма сцяна была вужэйшая за падмурак. Найлепей вывучаць тэхніку кладкі сцен на прыкладзе паўднёвай сцяны царквы, дзе колькасць аперацый была большай, чым на іншых участках пабудовы.2 (ст.193)

З боку фасада сцяна ўкладвалася роўна з падмуркам. Відаць,што тэхналогія будаўнічых работ, чарговасць працоўных аперацый былі добра прадуманыя. Пасля завершэння кладкі падмурка быў выкладзены першы пласт камянёў сцяны - свайго роду цокаль - шырынёй 1,8 - 1,85 м. Ён быў на 0,3 м вужэйшы за падмурак, у выніку чаго знутры стварыўся падмуркавы выступ. Выкладзены на выступе крайні рад складаўся з адмыслова падабраных больш буйных камянёў з падцясанай паверхняй, якія ўтвараюць ніжнюю частку плоскасці сцяны.

Падмуркавы выступ і абліцоўка паўднёвай сцяны храма.

Наступныя слаі камянёў выкладваліся з одступам на 0,25 м ад краю ніжняга пласта з боку ўнутранай плоскасці сцяны, што адпавядала шырыні абліцовачных пліт, з тым каб абліцаваная пліткамі сцяна знаходзілася ў адной плоскасці з ніжнім радам падцясаных камянёў. Кожны пласт камянёў заліваўся зверху роўным пластом вапнавага раствора, які запаўняў не толькі прастору паміж камянямі, але і ўтвараў плоскую паверхню кожнага выкладзенага рада. Абліцоўку пліткамі пачалі вырабляць пасля таго, як вывелі сцяну на вышыню прыблізна 1 м. У якасці абліцовачнага матэрыялу выкарыстоўваўся цясаны вапняк, якому надавалася цэглападобная форма. Памеры плітак нестандартныя. Больш ці менш былі вытрыманыя шырыня (у сярэднім 20 см) і таўшчыня (каля 10 см), даўжыня ж была рознай - ад 15 да 45 см і больш. Абліцаваць паспелі толькі частку паўднёвай і заходняй сцен.2 (ст.194-195)

Унутры пабудовы паўночная і паўднёвая сцены чляніліся вузкімі лапаткамі па дзве з кожнага боку. Іх непрапарцыйна невялікія памеры ў параўнанні з магутнымі сценамі і слупамі дазваляюць бачыць у іх толькі толькі дэкаратыўны элемент. Выкананыя, як і сцены, з вапняковых пліт, яны павінны былі падкрэсліць ўрачыстую суровасць інтэр'еру.2 (ст.195)

Пабудова на ўнутраных сценах лапатак рабілася амаль адначасова з абліцоўкай ці пасля яе. Захавалася ніжняя частка цалкам выкладзенай лапаткі на паўднёвай сцяне насупраць паўднёва-заходняга слупа. Лапаткі былі вузкія і кароткія і складзены з двух абліцовачных плітак. Такім чынам, выступалі яны над плоскасцю сцяны на шырыню плітак, г.зн. на 20 см, шырыня лапаткі каля 70 см. Цікава, што ў тым месцы, дзе павінна была прайсці лапатка, паміж пліткамі абліцоўкі пакідалі вертыкальны жолаб, верагодна, для лепшага змацавання з пліткамі лапаткі. Унізе лапаткі былі схаваныя на падмуркавыя выступе.2 (ст.195)

Вонкавыя сцены не мелі ні абліцоўкі, ні тынкоўкі, ні плоскіх лапатак, якія б дзялілі фасады па вертыкалі. Ніякіх намёкаў на іх не было выяўлена падчас раскопак. Цалкам верагодна, што яны і не былі закладзены ў праекце. Мяркуецца, што мінскі храм павінен быў мець плоскія фасады, адзіным упрыгожваннем якіх былі б роўныя шэрагі самога каменнага мура. Арганічнае адзінства тэхнічных і дэкаратыўна-мастацкіх асаблівасцяў было характэрнай рысай сярэднявечнай архітэктуры, як старажытнарускай, так і заходнееўрапейскай.2 (ст.195-196)

Слупы меркавалася узвесці пазней. Ва ўсякім выпадку пры тым стане, у якім былі адкрыты рэшткі менскага храма, пабудова слупоў абмежавалася толькі кладкай пад іх падмурка. Памеры, форма плана, а таксама своеасаблівасць тэхнікі каменнага мура вызначалі канструкцыю і асаблівасць крыжова-купальнага перакрыцця, якое павінна было быць збудавана на чатырох апорных слупах. Гэта ў сваю чаргу заахвоціла дойліда адмовіцца ад звыклых для таго часу крыжападобных ў сячэнні слупоў, зрабіць іх больш масіўнымі, надаўшы ім у сячэнні форму квадрата, у якім для павелічэння аб'ёму інтэр'еру быў выбраны адзін кут. Такімі іх ва ўсякім выпадку можна ўяўляць на падставе падмуркаў.2 (ст.195-196)

Апсіды. Мінскі сабор меў 3 апсіды, і ў гэтым сэнсе ён ішоў услед традыцыям храмаў XI ст., займаючы як бы прамежкавае становішча паміж трохапсіднымі збудаваннямі гэтага стагоддзя і аднапасіднымі малымі храмамі XII ст. Для чатырохслупных храмаў, якія былі распаўсюджаны на Русі з XII ст., была характэрна одна апсіды. Ахвярнік і дзіаканнік часта ўладкоўваліся ў тоўшчы ўсходняй сцяны, для чаго яна рабілася шырэй іншых. У мінскім храме таўшчыня сцен ўсіх трох апсід аднолькавая, а ў параўнанні з іншымі трыма сценамі была нават менш з-за таго, што не мела абліцоўкі.2 (ст.196)

Рэканструкцыя плана храма.2 (ст. 196)

Аналогіі ў архітэктуры. Э.М. Загарульскі адзначае такія арыгінальныя рысы мінскага храма, якіх наогул не ведае старажытнаруская архітэктура XI - XIII стст. Гэта - бутавая кладка сцен, унутраная абліцоўка цэглападобнымі вапняковымі пліткамі і інш. Мінскі храм і не капіруе ні адну з вядомых культавых пабудоў Русі.2 (ст.199)

Па меркаванню Э.М. Загарульскага, ёсць усе падставы выказаць здагадку, што будаўнік мінскага храма быў знаёмы з архітэктурай заходнеславянскіх земляў, у прыватнасці з раманскай архітэктурай Польшчы. Добра вядома, што рускія майстры выкарыстоўвалі не толькі старажытныя традыцыі і ўласны вопыт каменнага будаўніцтва, але і нярэдка звярталіся да архітэктуры суседзяў. Нават у XII ст. былі выпадкі пераносу на рускую глебу візантыйскіх архітэктурных формаў (Мірожскі манастыр у Пскове і Кліментаўская царква ў Старой Ладазе).2 (ст.200)

Ужо з канца X ст. тыповым будаўнічым матэрыялам у Польшчы быў бутавы камень на вапнавым растворы. З гэтага ж часу ў польскіх храмавых пабудовах вядомыя квадратныя ў сячэнні слупы. Такія слупы з каменя былі ў Познанском саборы, адноўленым пасля 1050 г. У раманскай школе Польшчы, па меркаванню Э.М. Загарульскага, можна бачыць найбольш верагодныя вытокі сваеасаблівасці мінскага храма.2 (ст.200)

На думку Л.В. Аляксеева, хто б ні будаваў храм, у якой бы тэхніцы ні працаваў, ён ставіў праваслаўны храм і павінен быў кіравацца рускімі ўзорамі. Сярод усіх старажытнарускіх храмаў, па яго словах, існуе толькі адзін, пабудаваны таксама ў канцы XI ст., чатырохслупная частка якога (без нартэкса) ва ўсіх дэталях і нават абсалютных памерах цалкам супадае з менскай царквой. Гэта кіеўскі храм, раскапаны М.К. Каргерам ў сядзібе Мастацкага інстытута ў 1947 г. Чатырохслупная частка кіеўскага храма складае квадрат з бокам 12 м, а даўжыня гэтай часткі з апсідай - тыя ж 16 м. Хоць гэта помнік зусім іншы - ён выкладзены з плінфы на цамянцы, з шасцю слупамі, але, па словах Л.В. Аляксеева, поўнае супадзенне прапорцый і памераў яго четырехслупавай часткі з мінскім храмам выпадковым быць не можа.3 (