шпоры к зачету_Бел.яз

1. Пах-не бел. м-ы і асн-ыя этапы яе развіцця

Разгляд гіст-ыі бел. мовы пачын-ца з 10 ст, калі было прынята хрысц-ва і з’явілася пісьм-ць. Бел-кі народ яшчэ з дапісьмовых часоў валодаў самабытнай кул-рай слова, якая знайшла свой адбітак у фальклорнай творчасці. Пазней гэта творчасць сутыкнуўшыся са стараслав-ай кніж-най мовай утварыла старажытнарускую мову. ВКЛ было дзяржавай шматэтнічнай, рознакан-фесіянальнай і шматмоўнай. На працягу 16 ст. ўся тэрыт-ыя Бел-сі ўваходзіць у яго склад. У гэты час бел-кая мова становіцца афіцыйнай дзярж-ай мовай і ўжываецца ва ўсіх сферах жыцця. На бел-кай мове ўпершыню з’явіліся друк-ыя кнігі, летапісы, а ў 16 ст. тэксты свя-тых пісанняў. Пачатак 20 ст. быў вельмі несп-рыяльным часам, які характ-ца зменамі ў самім падыходзе да бел-кай мовы.Узмацненне нац-нага вызв-ага руху прымусіла царскі ўрад пайс-ці на ўступкі і дазволіць друк-не на нац-ных мо-вах. У гэты час з’яўл-ца першыя легальныя бел-кія выданні “Наша Ніва” і “Наша доля”. Сёння сучасная бел-кая мова - гэта вынік розных эпох, яна адметная і самабытная са сваімі толькі ёй уласцівымі рысамі.

7. Лексікаграфія

Лекс-фія - гэта раздзел мовазн-ва, у якім выву-чаецца тэорыя і практыка складаных слоў. Сло-ўнік - гэта кніга, у якой фіксуюцца словы, пада-дзеныя ў алф-ым парадку, да слоў дадаецца тлумач-не ці пераклад на іншую мову. Слова, якое тлумач-ца ў слоўніку, наз-ца рэестравым ці загалов-ым словам. Слоўнікі бываюць: энцы-клапед-ыя, гістар-ыя, дыялектныя, лінгвістыч-ныя, тэрмінал-ыя.

8. Паняцце білінгвізму

Білінгвізм – гэта здольнасць валодаць двума ілі больш мовамі. Білінгвізм падзял-ца на:

1.Індывідуальны (калі веданне 2-ух моў уласці-ва асобым членам соцыума)

2.Калектыўны (калі двухмоўнымі з’яўл-ца цэ-лыя групы ці калектывы)

3.Нац-ны (калі двухмоўе пашырана сярод прад-стаўнікоў цэлай нацыі)

4.Чысты (калі дзве мовы ўжыв-ца ізалявана ад-на ад адной)

5.Змешаны (калі мовы ўжыв-ца ў перамежку, у залежнасці ад камунікатыўнай сітуацыі)

5.1.Рэцэптыўны (калі чалавек разумее мову, а размаўляць на ёй не можа)

5.2.Рэпрадуктыўны (калі чалавек разумее мову і аднаўляе тэкст)

14. Займеннік

- часціна мовы, якая ўказвае на прадметы, пры-меты прадметаў ці колькасць, не наз-чы іх. Та-му лексічнае значэнне таго ці іншага займ-ка канкрэт-ца, станов-ца зразум-м толькі ў кан-тэксце. Разрады займ-каў:

Адносныя, пытальныя, азначальныя, асабовыя, напэўныя, зваротныя, прыналежныя, указаль-ныя, адмоўныя.

Указальныя займ-кі склан-ца як прым-кі з адпа-веднай асновай.

15. Лічэбнік

- гэта часціна мовы, якая абазначае адцягненыя лікі, колькасць аднародных прадметаў або па-казвае на парадкавы нумар прадметаў пры іх лічэнні. У састаўных колькасных ліч-ках склан-ца кожнае слова. Скланенне дробавых ліч-каў: лічнік - як колькасны лічэбнік, назоўнік - як па-радкавы. У дробавых ліч-ках склан-ца абодва словы: лічнік змян-ца, як цэлы лік, а назоўнік - як прыметнік. Паўтара спалуч-ца з назоўн-мі муж-ага і ніякага роду, паўтары – жан-ага. Пры іх назоўнікі ўжыв-ца ў адзін-ым ліку, а ў Д., Т., М. - у множным ліку, а пры ліч-ку паўтараста - у множным ліку ва ўсіх склонах.

16. Дзеяслоў

- часціна мовы, якая абазначае дзеянне або стан прадмета як працэс. Змяненне дзеясл-аў па асо-бах і ліках наз-ца спраж-ем.

2. Лексіка бел-кай мовы паводле паходж-ня

Лексіка бел-кай мовы паводле паходжання падзяляецца на:

Лексіка беларускай мовы:

= Спрадвечнабел-кая лексіка

- Агульнаслав-ія словы

- Усходнеслав-ія словы

- Уласнабел-кія словы

= Запазычаная лексіка

- Словы са славянскіх моў

- Словы з неслав-іх моў

Спрадвечнабел-кая лексіка складвалася вельмі неспрыяльна і ўзбаг-ся на працягу многіх стст. Агульнаслав-ая лексіка – гэта найбольш вялікі пласт лексікі бел-кая мовы. Усходнеслав-ія сло-вы ўзніклі пасля распаду агульнаслав-ага адзін-ства з 6 ст. і да 14 ст..Яны з’яўл-ца агульнымі для ўсіх славян і сустрак-ца ў мовах бел-аў, рускіх, укр-аў. Уласнабел-кія словы пачалі ўзні-каць з 13 ст па 16 ст у перыяд самаст-га існава-ння бел-кай мовы на базе мясцовых гаво-рак:

1.Наяўнасць паўнагалосся

2. Прыстаўныя гукі

3.Спалучэнне мы, ры

8. Працяг

5.3.Прадуктыўны (калі чалавек разумее другую мову, аднаўляе тэкст і самастойна будуе сказы)

6.Натуральны (побытавы) ўзнікае ў адпавед-ным моўным асяродзі, у якое ўваходзяць радыё, тэлебачанне і шырокая маўленчая практыка.

7. Штучны (навучальны) пры якім другая мова павінна вучыць, прыкладваючы адмысловыя метады і прыёмы.

9. Паняцце моўнай нормы

Норма - гэта замацаваныя ў маўленчай практы-цы правілы вымаўлення словаўтварэння, пабу-довы сказаў і тэкстаў. Нормы замацоўваюцца і змяняюцца ў залежнасці ад уплыву кніг і моў-нага акружэння. Нарматыўнасць – гэта афіц-ая замацаванасць ці агульнапрынятасць літар-ых норм. Анармалізацыя – гэта працэс выпрацоўкі літар-ых норм. Афіц-ае прызнанне літар-ай нормы наз-ца кадыфікацыяй. Маўленне лічыц-ца правільным, калі яно адпавядае ўсім законам бел-кай мовы, а таксама ў ім адсутнічаюць па-рушэнні літар-ых норм.

10. Арфаэпічныя нормы

- гэта правілы вымаўлення галосных і зычных гукаў у гукавых спалуч-ях у словах і сказах. Па-водле гэтых норм вельмі выразна вымаўл-ца га-лосныя пад націскам, а зычныя перад галосны-мі і санорнымі.

16. Працяг

У залежнасці ад асабовых канчаткаў дзеясловы падзял-ца на два спраж-ні - першае  і другое. Першае спраж-не Адзіночны лік: 1-я -у (-ю), 2-я -еш(-эш, -аш), 3-я -е(-э, -а). Другое спраж-не адзіночны лік: 1-я -у (-ю), 2-я -іш (-ыш), 3-я -іць (-ыць). Першае спраж-не множны лік: 1-я -ём(-ем, -ом, -ам), 2-я -еце(-яце, -аце), 3-я -уць(-юць). Другое спраж-не Множны лік: 1-я -ім(-ым), 2-я -іце(-ыце), 3-я -аць(-яць).

17. Дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе

Дзеепрым-к - форма дзеяслова, якая абазначае прымету або ўласцівасць прадмета (асобы) па-водле дзеяння. Дзеепрым-кі маюць асабл-ці дзеяс-ва і прым-ка. Дзеепрым-кі ўтвар-ца толькі ад дзеяс-аў, маюць з імі агульную аснову і агу-льнае лексічнае значэнне. Дзеепрым-кі, дзее-прым-ыя звароты, якія ўваходзяць у зага-лоўкі твораў, назвы прац, звычайна не перакладаюц-ца. Дзеепрыс-ўе - асобая нязменная форма дзе-яс-ва, якая абазначае дадатковае дзеянне і паяс-няе дзеяс-ў-выказнік. У сказе дзеепрыс-ўе абаз-начае дадатковае дзеянне той самай асобы ці прадмета, што ўтварае дзеянне, названае дзеяс-м-выказнікам, да якога гэта дзеепрыс-ўе адно-сіцца.У сказе можа ўжыв-ца не адно, а некалькі  дзеепрыс-ўяў (з паясняльнымі словамі і без іх), якія аднос-ца да аднаго дзеяс-ва-выказ-ніка і абазн-юць дзеянні той самай асобы ці прадмета.

3. Запазычаныя словы ў бел-кая мове

Запаз-ыя словы - гэта вынік экан-ых, паліт-ых, і кул-ых сувязей бел-кага народа з іншымі краі-намі. 2 спосаба запазычвання:

1.Вусны - праз непаср-ны кантакт з носьбітам мовы.

2.Пісьмовы - праз навук-ую літар-ру і афіц-ыя дапамогі.

Асноўныя прыметы запазычвання слоў:

1.Наяўнасць у слове Ф

2.Пачатковае Э, О і прыставачны А

3.Спалуч-не ГЕ, КЕ, ХЕ у корані слова.

4.Спалуч-не БЮ, ВЮ, МЮ, ЛЮ, ФЮ, КЮ у корані.

5.Цвёрдых зычных Д, Т, у спалуч-ях ТЭ, ТЫ, ДЭ, ДЫ.

6.Прыст-кі А АНТЫ, АРХЕ, КОНТР, ДЫС, РЭ.

7.Спалуч-не двухгалосных у корані.

8.Суфіксы ІЗМ, ЫЗМ, ІСТ, ЫСТ, ІР, ЫР.

4. Актыўная і пасіўная лексіка

Паводле ступені паходжання лексіка падзял-ца на акт-ую і пас-ую. Больш-ць слоў адносіцца да акт-ай лексікі. Гэта словы агульнавяд-ыя і шы-рокаўжыв-ыя ва ўсіх сферах жыцця. Да пас-ай лексікі адносяцца словы, якія маюць адценне ўстарэласці альбо навізны.

10. Працяг

Таксама назір-ца аканне, дзеканне, цеканне, за-цвярдж-не шыпячых і Р. Прычыны парушэння:

-На арфаэп-ыя нормы вялікі ўплыў аказвае рус-кая мова. Так адбываецца першае змягчэнне цвёрдых зычных на канцы слова

-Значэнне цвёрдых зычных пасля апострафа

-Ужыванне замест Ў (у кароткага) літары В

11. Назоўнік

- самаст-ая часціна мовы, якая аб'ядноўвае сло-вы з прадметным значэннем і мае грамат-ыя ка-тэгорыі роду, ліку, склону.

12. Асаблівасці скланення

Прозвішчы на -оў, -ёў, -аў, -еў, -ын, -ін у твор-ным склоне маюць канчаткі -ым, -ім: Дзянісавым, Пеціным; назвы гарадоў, вёсак – -ам, -ом: за Рагачовам, пад Кобрынам. У месным склоне прозвішчы маюць канчатак -у: аб Пятрову, пры Каверыну; назвы гарадоў і вёсак – -е: у Ржэве, у Таліне.

13. Прыметнік

- самаст-ая часціна мовы, якая мае абагульне-нае значэнне прыметы, характ-ца граматычны-мі катэгорыямі роду, ліку і склону, у сказе вы-конвае функцыю азначэння або выказніка.

18. Прыслоўе

- нязменная часціна мовы. Агульнае значэнне – прымета дзеяння. Марфалагічныя прыметы: не скланяецца, не спрагаецца, не змяняецца па родах і ліках, з’яўл-ца нязменным. Але многія якасныя прыс-ўі маюць ступені параўнання. Сінтаксічная роля: часцей за ўсё - акалічнасць. Радзей - азначэнне.

5. Лексіка паводле сферы ўжывання

Паводле сферы ўжыв-ня лексіка падзял-ца на агульнаўжыв-ую і лексіку абмежаванага ўжыт-ку. Да агульнаўжыв-ай лексікі аднос-ца словы, якія бытуюць на тэрыт-ыі ўсёй краіны і ўласці-выя ўсім стылям мовы, пашыраныя ва ўсіх сфе-рах жыцця. Да лексікі абмеж-га ўжытку ад-нос-ца словы, якія бытуюць толькі на пэўнай тэрыт-ыі ці асяродзі людзей пэўнай прафесіі ці сац-ай групы. У залежнасці ад сферы бытаван-ня, лек-сіка абмежаванага ўжытку падзяляецца на:

Лексіка абмеж-ага ўжытку:

= Дыялектная лексіка

-Дыялектызмы.

= Спец-ая лексіка

-Тэрміны

-Прафесіяналізмы

-Наменклатура

=Жаргонная лексіка

-Жарганізмы

-Аргатызмы

6. Паняцце тэрміна

Тэрміны – гэта словы, якія абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі і тэхнікі.

13. Працяг

Якасныя прым-кі ўтвар-ць дзве формы ступе-ней параўнання: выш-ую і найвыш-ую. Кожная з іх можа мець простую і складаную формы.

1. Выш-ая ступень параўнання прым-каў паказвае на большую ці меншую якасць аднаго прадмета ў параўнанні з іншым. Прым-кі вы-ш-ай ступені параўнання найчасцей ужыв-ца з назоўн-мі вінав-ага склону з прыназоўн-ам за.

2. Найвыш-ая ступень параўнання прым-каў паказвае самую высокую ці самую нізкую якасць прадмета ў параўнанні з адпаведнай якасцю іншых прадметаў.

Прыналежныя прым-кі ўтвар-ца пры дапамозе суфіксаў -аў, -оў, -ёў, -еў, -ін, -ын. У назоўным склоне адзін-ага ліку яны маюць формы карот-кіх прым-каў, а ў астатніх склонах - формы поўных прым-каў. Пры ўтвар-ні прынал-ых прым-каў ад асноў адуш-ых назоўн-аў муж-ага роду выкар-ца суфіксы -аў, -оў, -ёў, -еў. Пры ўтвар-ні прынал-ых прым-каў ад асноў адуш-ых назоўн-аў жан-ага роду выкар-ца суфіксы -ін, -ын.