Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Дзяржаўная ўстанова адукацыі

"Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы"

ЗАЦВЯРДЖАЮ

Першы намеснік Міністра

адукацыі Рэспублікі Беларусь

__________________А.І. Жук

____________

Рэгістрацыйны № ТД-______/тып.

САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЯ ГЕАГРАФІЯ БЕЛАРУСІ

Вучэбная праграма для геаграфічных спецыяльнасцей

вышэйшых навучальных устаноў

УЗГОДНЕНА

Старшыня Вучэбна-метадычнага аб’яднання ВНУ Рэспублікі Беларусь па прыродазнаўчанавуковай адукацыі

_____________В.В. Самахвал

_____________2006 г

Начальнік упраўлення вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

______________Ю. І. Міксюк

______________2006 г

Першы прарэктар Дзяржаўнай установы адукацыі "Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы"

_____________В.І. Дыніч

_____________2006 г

Эксперт

_____________С.М. Арцем’ева

_____________2006 г

МІНСК

2006

Складальнік:

Л.В.Казлоўская - прафесар кафедры эканамічнай геаграфіі Беларусі і дзяржаў Садружнасці Установы адукацыі "Беларускі дзяржаўны універсітэт", доктар эканамічных навук, прафесар.

Рэцэнзенты:

Кафедра эканамічнай і сацыяльнай геаграфіі Установы адукацыі "Брэсцкі дзяржаўны універсітэт ім. А.С. Пушкіна";

У.С. Фацееў – загадчык кафедрай рэгіянальнага кіравання Установы адукацыі "Беларускі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт", доктар эканамічных навук, старэйшы навуковы супрацоўнік.

Г.У. Рыдзеўскі – дацэнт кафедры геаграфіі і аховы прыроды Установы адукацыі “Магілёўскі дзяржаўны універсітэт ім. А.А. Куляшова”, кандыдат геаграфічных навук, дацэнт.

Рэкамендавана

да зацвярджэння ў якасці тыпавой:

Кафедрай эканамічнай геаграфіі Беларусі і дзяржаў Садружнасці Беларускага дзяржаўнага універсітэта (пратакол № 7 ад 17студзеня 2006г.);

Навукова-метадычным саветам Беларускага дзяржаўнага універсітэта (пратакол №___ ад «____» 200_ г.);

Навукова-метадычным саветам па спецыяльнасці 31 02 01 "Геаграфія" (пратакол №___ ад «____» 200_ г.);

Прэзідыумам Савета Вучэбна-метадычнага аб’яднання ВНУ Рэспублікі Беларусь па прыродазнаўчанавуковай адукацыі (пратакол №__ад «___» 200_ г.)

Тлумачальная запіска.

Курс "Сацыяльна-эканамічная геаграфія Беларусі" з'яўляецца адной з асноўных дысцыплін у падрыхтоўцы айчынных прафесійных географаў: навукоўцаў, спецыялістаў прыкладной геаграфіі ў розных галінах гаспадаркі, педагагічных кадраў.

Мэта і задачы курса - даць студэнтам-географам сістэмныя веды: аб месцы Беларусі ў сусветным супольніцтве; аб яе прыродна-рэсурсным, сацыяльна-дэмаграфічным, вытворчым патэнцыялах; аб асаблівасцях сучаснай спецыялізацыі, структуры і тэрытарыяльнай арганізацыі гаспадаркі, развіцці і размяшчэнні вядучых міжгаліновых комплексаў і галін вытворчай і невытворчай сферы, дасягненнях і праблемах у сферы забеспячэння дабрабыту насельніцтва і якасці жыццевага асяроддзя; аб тэрытарыяльных адрозненнях у сацыяльна-эканамічным развіцці рэгіенаў, праблемах і перспектывах тэрытарыяльнай арганізацыі краіны.

Змест курса выкладаецца ў трох частках:

• умовы і фактары сацыяльна-эканамічнага развіцця і тэрытарыяльнай арганізацыі гаспадаркі краіны;

• эканоміка-геаграфічная характарыстыка міжгаліновых комплексаў;

• эканоміка-геаграфічнае раянаванне і характарыстыка рэгіёнаў Беларусі.

Вывучэнне курса грунтуецца на ведах па фізічнай геаграфіі Беларусі, а таксама па фундаментальных дысцыплінах сацыяльна-эканамічнага цыкла - "Тэорыя сацыяльна-эканамічнай геаграфіі", "Вучэнне аб ТВК" і інш.

У выніку вывучэння курса студэнт павінен валодаць сучасным фактычным матэрыялам па сацыяльна-эканамічнай геаграфіі Беларусі, а таксама ведаць крыніцы інфармацыі і ўмець іх выкарыстоўваць для аналізу сучаснага стану і прагназіравання развіцця і размяшчэння гаспадаркі краіны, распрацоўкі стратэгіі сацыяльна-эканамічнай і экалагічнай устойлівасці рэспублікі.

Агульная колькасць аудыторных гадзін па дысцыпліне – 60, у тым ліку 38 – лекцыі, 22 – практычныя і семінарскія заняткі.

Частка 1. Умовы і фактары сацыяльна-эканамічнага развіцця і тэрытарыяльнай аргані3ацыі гаспадаркі краіны

Агульная палітыка-геаграфічная і эканоміка-геаграфічная характарыстыка Рэспублікі Беларусь. Беларусь - новая незалежная дзяржава з пераходнай эканомікай у цэнтральнай частцы Еурапейскага кантыненту. Тэрыторыя. Насельніцтва. Геапалітычнае і эканоміка-геаграфічнае становішча. Месца у міжнародным супольніцтве. Стварэнне Саюзнай дэяржавы Беларусі і Расіі, удзел у іншых інтэграцыйных супольнасцях.

Фарміраванне сучаснай тэрыторыі Беларусі і шлях да ўтварэння суверэннай дзяржавы. Сучасны адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел і напрамкі яго удасканалення.

Асноўныя напрамкі рэфармавання эканомікі у 1990-х гадах. Беларуская мадэль сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі. Сучасная сацыяльна-эканамічная сітуацыя. Узровень сацыяльна-эканамічнага развіцця ў параўнанні з іншымі краінамі свету. Нацыянальная знешнеэканамічная палітыка ў эпоху глабалізацыі і рэгіяналізацыі. Нацыянальная стратэгія ўстойлівага развіцця.

Прыродна-рэсурсны патэнцыял. Паняцце аб прыродна-рэсурсным патэнцыяле і яго складзе. Ацэнка прыродных умоу як фактара гаспадарчай дзейнасці і якасці жыццевага асяроддзя насельніцтва. Уплыў на гаспадарчую дзейнасць і ўмовы жыцця насельніцтва рэльефа і клімата.

Колькасная і якасная характарыстыка прыродных рэсурсаў. Зямельныя рэсурсы. Класіфікацыя па мэтаваму прызначэнню. Сельскагаспадарчыя землі, іх натуральная, штучная і эканамічная ўрадлівасць. Зямельны кадастр. Банітыроўка глебаў. Комплексная эканоміка-геаграфічная ацэнка зямельных рэсурсаў.

Мінеральныя паліўна-энергетычныя і сыравінныя рэсурсы, ступень забяспечанасці імі гаспадаркі рэспублікі. Колькасная і якасная характарыстыка рэсурсаў нафты, бурага вугалю, гаручых сланцаў, торфу, калійных солей, каменнай солі, фасфарытаў, жалезнай руды, содавай, алюмініевай і іншай сыравіны. Забяспечанасць сыравінай для вытворчасці будаўнічых матэрыялаў. Радовішчы арганічных і мінеральных угнаенняў. Праблемы рацыянальнага выкарыстання мінеральна-сыравінных рэсурсаў.

Водныя рэсурсы. Забяспечанасць імі патрэб гаспадаркі і насельніцтва. Ступень і рацыянальнасць выкарыстання.

Лясныя рэсурсы. Гаспадарчае і прыродаахоўчае значэнне, асаблівасці структуры і забяспечанасць патрэб краіны ў драўніне. Напрамкі рацыянальнага лесакарыстання.

Рэкрэацыйныя рэсурсы. Ацэнка кліматычных фактараў, ландшафтаў, мінеральных вод і гразяў для развіцця курортнай, аздараўленчай, спартыўнай і экскурсійнай галін. Фонд ахоўваемых прырод­ных аб'ектаў як фактар развіцця экалагічнага турызму.

Экалагічная сітуацыя ў краіне. Агульная характарыстыка стану навакольнага асяроддзя і яго дынамікі. Здольнасць прыродных комплексаў супрацьстаяць тэхнагеннаму ўздзеянню. Экалагічнае раянаванне.

Канцэпцыя ўстойлівага развіцця Беларусі і асноўныя напрамкі прыродаахоўнай дзейнасці. Экалагічная інфраструктура, яе склад і роля ў павышэнні якасці навакольнага асяроддзя. Дынаміка і структура прыродаахоўных капіталаўкладанняў. Напрамкі аптымізацыі маштабаў, структуры і тэмпаў развіцця экалагічнай інфраструктуры, зыходзячы з неабходнасці вырашэння асноўных экалагічных праблем рэспублікі.

Сацыяльна-дэмаграфічны патэнцыял. Паняцце аб сацыяльна-дэмаграфічным патэнцыяле, працоўна-рэсурсным патэнцыяле, узроўні і якасці жыцця насельніцтва.

Фарміраванне насельніцтва і яго дынаміка. Гісторыка-геаграфічныя асаблівасці асваення тэрыторыі. Этнагенез і этнічныя асаблівасці беларусаў. Фактары дынамікі насельніцтва Беларусі: нату­ральны рух, міграцыйны рух і страты ад войнаў. Уздзеянне на дынаміку насельніцтва чарнобыльскай катастрофы.

Асаблівасці працэсу ўзнаўлення насельніцтва краіны. Полаўзроставая і сямейная структура, яе тэрытарыяльная дыферэнцыяцыя.

Міграцыйная рухомасць насельніцтва. Формы і напрамкі знешніх і ўнутраных міграцый. Сучасныя экалагічныя міграцыі. Інтэлектуальныя страты ў выніку павялічэння эміграцыі.

Працоўныя рэсурсы і працоўны патэнцыял. Колькасць, дынаміка і геаграфія насельніцтва працаздольнага ўзросту. Адукацыйны узровень. Занятасць насельніцтва. Узровень беспрацоўя.

Размяшчэнне насельніцтва і ўзровень заселенасці тэрыторыі. 3рухі ў шчыльнасці насельніцтва па абласцях і раёнах краіны. Тыпалогія раёнау Беларусі па суадносінах тэрыторыі і колькасці пражываючага насельніцтва, па ступені гаспадарчай асвоенасці.

Характар рассялення. Гарадскія і сельскія населеныя пункты, іх размяшчэнне. Размеркаванне насельніцтва паміж гарадамі рознай велічыні. Дробнасяленны і буйнасяленны тыпы рассялення. Узмацненне дыферэнцыяцыі ў сістэме гарадскіх і сельскіх населеных пунктаў. Уздзеянне на геаграфію населеных пунктаў чарнобыльскай катастрофы.

Канцэпцыя ўстойлівага развіцця населеных пунктаў. Схема рассялення Беларусі і яе роля ў аптымізацыі развіцця сістэмы населеных пунктаў.

Узровень жыцця насельніцтва і развіццё сацыяльнай сферы. Асноўныя паказчыкі ўзроўню і якасці жыцця, іх дынаміка і тэрытарыяльная дыферэнцыяцыя: даходы на душу насельніцтва, доля насельніцтва з даходамі ніжэй бюджэту пражытковага мінімуму, захворваемасць, злачыннасць, працягласць жыцця і інш. Індэкс развіцця чалавечага патэнцыялу і яго дынаміка.

Узровень развіцця сацыяльнай інфраструктуры і тэрытарыяльная дыферэнцыяцыя забяспечанасці яе аб'ектамі як паказчыкі ўмоў жыццядзейнасці насельніцтва. Сацыяльныя нарматывы. Забяспечанасць паслугамі жыллёва-камунальнай гаспадаркі, пасажырскага транспарту, устаноў бытавога абслугоўвання насельніцтва, гандлю і грамадскага харчавання, аховы здароўя, адукацыі, культуры. Праблемы развіцця і тэрытарыяльнай арганізацыі сацыяльнай інфраструктуры ва ўмовах пераходу да сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі. Праграма адраджэння вёскі і роля ў гэтым працэсе фарміравання аграгарадкоў.

Вытворча-эканамічны патэнцыял. Паняцце аб вытворча-эканамічным патэнцыяле. Узровень эканамічнага развіцця краіны. Паказчыкі для яго характарыстыкі і іх дынаміка: вытворчасць валавога ўнутранага прадукта (ВУП), колькасць занятых у гаспадарцы, велічыня нацыянальнага багацця, аб'ем ВУП ў разліку на душу насельніцтва. Параўнанне гэтых паказчыкаў з паказчыкамі краін свету і СНД. Структура валавага ўнутранага прадукта і яе дынаміка. Суадносіны паміж сферамі вытвочасці тавараў і паслуг, іх роля ў эканамічным патэнцыяле краіны.

Прамысловасць - вядучая галіна эканомікі краіны. Дынаміка аб'емаў і структуры прамысловай вытворчасці. Важнейшыя віды прамысловай прадакцыі Беларусі. Праблемы рэфармавання і развіцця прамысловага комплексу.

Сельская гаспадарка як другая па значнасці галіна вытворчага комплексу. Праблемы рэфармавання і развіцця сельскай гаспадаркі.

Месца і роля у вытворчым комплексе будаўніцтва, вытворчай інфраструктуры (транспарту, сувязі, гандлю, матэрыяльна-тэхнічнага абслугоўвання) і працэсы іх рэфармавання.

Узровень тэхнікі і тэхналогіі вытворчага комплексу. Удзельная вага навукаемістай і высокатэхналагічнай прадукцыі ў розных галінах прамысловасці і сельскай гаспадаркі. Тэхнічны ўзровень будаўнічага і транспартнага комплексаў.

Навукова-тэхнічны, інавацыйны патэнцыял краіны. Характарыстыка развіцця і размяшчэння арганізацый навукова-тэхнічнага профілю, колькасць і структура навукоўцаў. Фінансаванне навукова-даследчых і эксперыментальна-канструктарскіх работ. Прыярытэтныя напрамкі навукова-даследчых і даследча-канструктарскіх распрацовак. Мэтанакіраванае фарміраванне тэхнаполісаў, тэхнапаркаў, інавацыйных цэнтраў і інш.

Спецыялізацыя і комплекснасць развіцця гаспадаркі як фактары павышэння вытворча-эканамічнага патэнцыялу і канкурэнтаздольнасці краіны. Залежнасць эканомікі Беларусі ад эфектыўнасці знешнеэканамічных сувязей. Эканамічная бяспека дзяржавы.

Спецыялізацыя Беларусі ў падзеле працы ў межах СНД, месца і роля ў сусветнай гаспадарцы.

Комплекснасць развіцця гаспадаркі і трансфармацыя сутнасці гэтага паняцця. Комплекснасць як збалансаванасць (устойлівасць) эканамічнага, сацыяльнага і экалагічнага развіцця краіны ў мэтах забеспячэння сацыяльна і экалагічна камфортных умоў жыццядзейнасці насельніцтва.

Тэрытарыяльная структура вытворчасці і яе роля як фактара эфектыўнасці эканомікі. Узровень тэрытарыяльнай канцэнтрацыі прамысловасці. Найбольш буйныя прамысловыя цэнтры і іх размяшчэнне. Асаблівасці размяшчэння сельскай гаспадаркі. Паняцце аб эканамічным каркасе краіны. Канцэнтрацыя гаспадарчай дзейнасці ў высокаўрбанізаваных зонах уздоўж магістральнай інфраструктуры (чыгуначных, аўтамабільных і водных шляхоў зносінаў, інжынерных камуні-кацый). Эканамічныя восі. Праблемы ўдасканальвання тэрытарыяльнай структуры вытворчасці. Канцэпцыя "палярнасці" тэрытарыяльнай арганізацыі Беларусі, функцыянальная тыпалогія адміністрацыйных раёнаў рэспублікі.