уменьшения потерь воды, а также сооружение дренажно-коллекторной сети и со- блюдение норм и сроков полива.
Рационализация землепользования на основе точного учета региональных и локальных особенностей почвенного покрова – одна из важнейших задач борьбы за здоровую окружающую среду, за решение продовольственной проблемы мира, за обеспечение благополучия современного и грядущих поколений людей на зем- ле.
23.ПОЧВЫ БЕЛАРУСИ
23.1.Современное состояние и структура земель Беларуси
Почвенно-земельные ресурсы являются одним из важнейших богатств нашей страны. От эффективности их использования и охраны в значительной мере зависит экономическая, социальная и экологическая ситуация в Беларуси.
Структура зямельнага фонду Рэспублікі Беларусь наступная. Землі сельскагаспадарчых прадпрыемстваў і грамадзян займаюць больш за палавіну тэрыторыі рэспублікі (57,1 %). На другім месцы знаходзяцца землі дзяржаўных лесагаспадарчых прадпрыемстваў. На долю астатніх катэгорый зямель прыпадае толькі 10 % зямельнага фонду.
Такія суадносіны ўгоддзяў сведчаць аб інтэнсіўным выкарыстанні зямель. Для тэрыторыі рэспублікі характэрна высокая ступень узворвання (52,2%). Разам з тым сельскагаспадарчыя ўгоддзі краіны маюць тэндэнцыю да скарачэння. У параўнанні з 1975 г. плошча зямель сельскагаспадарчых прадпрыемстваў скарацілася амаль на 940 тыс. га. Гэта абумоўлена, у асноўным, выключэннем з іх складу зямель, забруджаных радыенуклідамі ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, адводам значных плошчаў зямель для размяшчэння народнагаспадарчых аб'ектаў, перадачай іх у склад ахоўных тэрыторый і інш. На аднаго жыхара Беларусi прыпадае каля 0,6 га ворнай зямлi. Паводле гэтага паказчыка яна стаiць у адным шэрагу з такiмi еўрапейскiмi дзяржавамi, як Балгарыя i Венгрыя. У той жа час у Расii i ЗША ворнай зямлi на аднаго жыхара прыпадае значна больш –- 0,9–-1,0 га.
Вялікая плошча ворных зямель і высокая інтэнсіўнасць іх выкарыстання на тэрыторыі Беларусі спалучаюцца са складанымі прыроднымі ўмовамі, культуртэхнічнай і меліярацыйнай неўладкаванасцю. На ўсёй плошчы сельскагаспадарчых угоддзяў эрадзіраваныя і эразійна небяспечныя землі займаюць 3 445 тыс. га, засмечана камянямі 548 тыс. га, забалочана 103 тыс. га, зарасло хмызняком і драбналессем 87 тыс. га, забруджана радыенуклідамі 1 328 тыс. га (цэзіем-137 з моцнасцю больш за 1 Ku/км2). Значныя плошчы зямель сельска-гаспадарчага прызначэння забруджаны цяжкімі металамі, якія пападаюць у глебу разам з прамысловымі выкідамі, адпрацаванымі газамі аўтатранспарту, асадкамі сцёкавых водаў і цвёрдых бытавых адходаў, аграхімікатамі.
На пачатак 1997 г. плошча парушаных зямель у выніку правядзення будаўнічых работ, здабычы карысных выкапняў, торфараспрацовак і інш. складае
ў рэспубліцы 40 тыс. га. На сельскагаспадарчых землях значнае распаўсюджванне атрымалi дэградзіраваныя асушаныя тарфяныя глебы, якiя займаюць каля 1 % агульнай плошчы. Фармiраванне гэтых глебаў звязана з асушэннем i далейшым iнтэнсiўным выкарыстаннем, асаблiва ў севазваротах з вялiкай удзельнай вагой прапашных культур. У вынiку адбываецца паскораная спрацоўка арганагеннага слоя. Пры гэтым тарфяныя глебы цалкам або часткова губляюць марфалагiчныя адзнакi зыходных глебаў, змяняюцца iх уласцiвасцi i ўзровень вытворчай здольнасцi. Гэтыя глебы значна ўступаюць узроўнем урадлiвасцi звычайным тарфянiкам. Толькi пры дастатковым унясеннi арганiчных i мiнеральных угнаенняў яны могуць забяспечыць адносна высокiя ўраджаі сельскагаспадарчых культур.
Асобнымi масiвамi на тэрыторыi рэспублiкi трапляюцца дэградзіраваныя асушаныя дзярнова-падзолiстыя забалочаныя i дзярновыя забалочаныя глебы, якiя сфармiравалiся ў вынiку нерацыянальнага выкарыстання, а таксама глебы, парушаныя ў вынiку здабычы нярудных выкапняў i правядзення будаўнiчых, культуртэхнiчных i iншых земляных работ.
Паўсюднае пашырэнне на Беларуci атрымалi таксама глебы, забруджаныя цяжкiмi металамi, радыенуклiдамi, адходамi прамысловасцi i камунальнай гаспадаркi.
Для сельскагаспадарчых угоддзяў Беларусі характэрна драбнаконтурнасць. Найменшымі памерамі контуру ворнай зямлі (6,0 га) вылучаецца Віцебская вобласць. У Брэсцкай вобласці гэты паказчык складае 13,9, у Гомельскай – 19,0, у Гродзенскай –- 16,0, у Мінскай –- 16,1, у Магілёўскай –- 18,2 га.
Адзначаныя негатыўныя фактары не толькі парушаюць экалагічную раўнавагу ў краіне, але зніжаюць урадлівасць глебаў і эфектыўнасць іх выкарыстання.
На Беларусi шмат увагi надаецца рацыянальнаму выкарыстанню, акультурванню і ахове глебаў. Сучасныя найбольш эфектыўныя прыёмы акультурвання –- дастатковае ўнясенне арганiчных, мiнеральных i бактэрыяльных угнаенняў, вапнаванне кiслых глебаў, асушальная мелiярацыя i арашэнне, аптымальная сiстэма апрацоўкi глебаў. З 1993 па 1997 гг. у рэспублiцы на 1 га ворыва ўнесена 177 кг дзеючага рэчыва мiнеральных угнаенняў, 11,6 т арганiчных угнаенняў. Штогод вапнуецца каля 300 тыс. га кiслых глебаў.
Пад уплывам правiльных навукова абгрунтаваных агратэхнiчных прыёмаў уздзеяння на глебы ў iх праходзяць карэнныя зрухi ў напрамку глебаўтваральных працэсаў. Акультурванне спрыяе намнажэнню ў глебе гумусу, паляпшэнню яго якаснага саставу, павелiчэнню запасаў элементаў жыўлення раслiн, знiжэнню кiслотнасцi глебавага раствору, стварэнню ў iх спрыяльных для развiцця раслiн водна-фiзiчных умоў.
У працэсе картаграфавання глебавага покрыва рэспублiкi выяўлена, што каля 40 % глебаў сельскагаспадарчага прызначэння маюць аптымальную колькасць фосфару, 50% --- калiю. Каля 75 % плошчы ворыва займаюць глебы з аптымальнай рэакцыяй глебавага асяроддзя.
23.2. ХАРАКТАРЫСТЫКА ЎМОЎ І ФАКТАРАЎ ГЛЕБАЎТВАРЭННЯ НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ
Невялікая па плошчы тэрыторыя Беларусі характарызуецца вельмі разнастайнымі прыроднымі ўмовамі і фактарамі глебаўтварэння. Гэта разнастайнасць абумоўлена, у першую чаргу, асаблівасцямі геалагічнай будовы, складанасцю рэльефу і геамарфалогіі, стракатасцю глебаўтваральных парод, значнымі зменамі клімату. Значэнне гэтых фактараў у фарміраванні глебавага покрыва розных рэгіёнаў рэспублікі неаднолькавае.
Геалагічная будова і глебаўтваральныя пароды. Паводле геалагічнай будовы тэрыторыя Беларусі належыць да заходняй часткі Рускай платформы, якая складаецца з двух структурных ярусаў – крышталічнага фундамента і асадачнага чахла. Пароды крышталічнага фундамента амаль усюды перакрыты асадкавым чахлом, магутнасць якога вагаецца ад некалькіх дзесяткаў да 2 000—5 000 метраў. Найбольш старажытнымі ўтварэннямі з'яўляюцца дакембрыйскія пароды (граніты, дыярыты і інш.), якія трапляюцца толькі каля вёскі Глушкавічы Лель- чыцкага раёна Гомельскай вобласці. У некаторых раёнах па берагах рэк Дняпра, Заходняй Дзвіны, Сар'янкі і інш. на паверхню выходзяць адклады дэвонскага ўзросту, якія прадстаўлены даламітамі і даламітазаванымі вапнякамі. Як глебаўтваральныя пароды яны значнай ролі не адыгрываюць. Выкарыстоўваюцца, у асноўным, для атрымання будаўнічай вапны і вапнавых угнаенняў.
Некалькі большае значэнне ў фарміраванні глебавага покрыва рэспублікі ма- юць мелавыя адклады, якія выходзяць на паверхню і сустракаюцца як у карэнным заляганні (берагі рэк Дняпра, Сожа і інш.), так і ў выглядзе асобных масіваў сярод чацвярцічных адкладаў. У месцах іх выхадаў фарміруюцца дзярнова-карбанатныя глебы, а прадукты растварэння мелавых адкладаў значна ўплываюць на глебаўтваральныя працэсы навакольнай тэрыторыі.
Важную ролю ў геалагічнай будове Беларусі адыгрываюць адклады антрапа- генавай сістэмы. Іх магутнасць на тэрыторыі рэспублікі складае ў сярэднім 80— 90 м. Найменшая магутнасць антрапагенных адкладаў –- ад адзінак да дзесяткаў метраў –- сустракаецца ў паўднёвых і ўсходніх раёнах, найбольшая –- да 250—300 м –- у цэнтральных раёнах рэспублікі (Ашмянскае, Мінскае, Навагрудскае і іншыя ўзвышшы). Значны ўплыў на фарміраванне антрапагеннага покрыва тэрыторыі Беларусі аказала акумулятыўная дзейнасць плейстацэнавых ледавікоў, якія неаднаразова насоўваліся з Фенаскандыі. Таму ў літалагічным складзе антра- пагеннай тоўшчы пераважаюць пароды ледавіковага і водна-ледавіковага паход- жання: марэнныя суглінкі і супескі, водна-ледавіковыя і алювіяльныя пяскі, азёр- на-ледавіковыя пяскі, суглінкі і гліны. Гэтыя пароды амаль па ўсёй тэрыторыі на- шай рэспублікі з'яўляюцца глебаўтваральнымі.
Глебаўтваральныя пароды, як і рэльеф, з'яўляюцца важным фактарам, які абумоўлівае развіццё працэсаў глебаўтварэння на тэрыторыі Беларусі. З імі ў
значнай ступені звязана неаднароднасць глебавага покрыва розных рэгіёнаў рэспублікі.
Склад і ўласцівасці глебаўтваральных парод Беларусі вызначаюцца геалагічнай будовай тэрыторыі, паходжаннем і ўзростам выходных на дзённую паверхню парод, а таксама далейшымі працэсамі іх пераўтварэння. На тэрыторыі Беларусі глебы развіваюцца на чацвярцічных (антрапагенных) адкладах, якія ўтварыліся ў выніку дзейнасці мацерыковых зледзяненняў. Да іх адносяцца: ма- рэнныя (ледавіковыя, або гляцыяльныя), водна-ледавіковыя (флювія- гляцыяльныя), азёрна-ледавіковыя (лімнагляцыяльныя) і старажытнаалювіяльныя (гляцыяалювіяльныя) адклады (рыс.35).
У межах рэспублікі пашыраны таксама лёсы і лёсападобныя суглінкі, якія, на думку розных спецыялістаў, маюць эолавае, водна-ледавіковае, дэлювіяльнае або полігенетычнае паходжанне. Разам з тым многія навукоўцы лічаць, што прырода гэтых адкладаў да канца не выяўлена.
Акрамя адкладаў, абумоўленых дзейнасцю старажытных зледзяненняў, усю- ды сустракаюцца сучасныя ўтварэнні: алювіяльныя, балотныя, схілавыя (дэлювіяльныя), эолавыя, якія накапіліся за апошнія 10 тысяч гадоў.
Марэнныя (асабіста ледавіковыя) адклады характарызуюцца вельмі разнас- тайным грануламетрычным складам. Яны складзены абломкамі рознай велічыні (ад вельмі тонкіх гліністых часцінак да адарваных валуноў).
Сярод марэнных адкладаў на тэрыторыі Беларусі найбольш пашыраны кан- цова-марэнныя ўтварэнні апошняга зледзянення. Яны сканцэнтраваны ў паўночных і паўночна-заходніх раёнах, дзе ствараюць буйна- і сярэдняўзгорысты рэльеф з узвышшамі ад 60 да 100 м.
Да поўдня ад зоны распаўсюджвання апошняга (паазерскага) зледзянення, дзе маюць месца адклады больш старадаўніх ледавіковых перыядаў, марэна, ў асноўным, перакрыта водна-ледавіковымі наносамі. У гэтым выпадку ў глебавым профілі яна выступае ў якасці подсцільнай пароды.
Звычайна марэнныя адклады афарбаваны ў буры або чырвона-буры колер рознага адцення. Паводле грануламетрычнага складу глебаўтваральная тоўшча марэны часцей за ўсё з'яўляецца сугліністай або супясчанай, пяскі і гліны распаўсюджаны значна менш. Тоўшча марэны часта неаднародная па літалогіі. Яна змяшчае лінзы, кішэні і праслойкі больш рыхлага або, наадварот, больш цяж- кага матэрыялу. Марэнныя адклады нярэдка абагачаны карбанатамі (у выглядзе абломкаў вапняковых парод), якія знаходзяцца ў паверхневых або ніжніх гары- зонтах глебы. Бескарбанатная марэна, як правіла, прымеркавана да выраўнаваных водападзельных град і вельмі пакатых схілаў.
Водна-ледавіковыя (флювіягляцыяльныя) адклады на тэрыторыі рэспублікі прадстаўлены разнастайнымі ўтварэннямі, якія накапіліся ў розных умовах пры раставанні ледавіка. Да іх адносяцца адклады камаў, озаў, зандравых палёў і інш. Сярод водна-ледавіковых наносаў найбольшае пашырэнне атрымалі зандравыя
адклады, якія ўтвараюць выраўнаваныя тэрыторыі, складзеныя пераважна пяскамі і супескамі. Зандравыя пяскі звычайна дробна- і розназярністыя. Для іх характэр- на наяўнасць невялікай колькасці буйназёму. Камы і озы, наадварот, складзены грубым пясчана-жвіравым матэрыялам. Водна-ледавіковыя адклады больш распаўсюджаны ў цэнтральнай частцы рэспублікі, дзе яны залягаюць на размытай сожскай або дняпроўскай марэне.
Старажытнаалювіяльныя (гляцыяалювіяльныя) адклады –- гэта наносы,
якія сфарміраваліся ў далінах, дзе праходзіў сцёк ледавіковых водаў. Паводле літалагічнага складу старажытнаалювіяльныя адклады блізкія да зандравых. Іх адметная рыса –- невялікая колькасць буйназёму, больш высокая сартыраванасць, дробназярністасць, часам выяўленая слаістасць. Старажытна-алювіяльныя адкла- ды пашыраны ў паўднёвай частцы рэспублікі.
Азёрна-ледавіковыя (лімнагляцыяльныя) адклады ўтварыліся ў прыледавіковых азёрах. Звычайна яны мяжуюць з канцова-марэннымі ўтварэннямі. Як і апошнія, пашыраны ў паўночных і паўночна-заходніх раёнах рэспублікі. Па грануламетрычным складзе азёрна-ледавіковыя адклады належаць да глін і суглінкаў, радзей да пяскоў. Характарызуюцца слаістай або маналітнай будовай, маюць асадак прэснаводнай вапны.
Лёсы і лёсападобныя адклады пашыраны на поўдзень ад мяжы апошняга (паазерскага) ледавіка і генетычна ў значнай меры звязаны з яго дзейнасцю. Гэтыя адклады часцей за ўсё прыстасаваны да водападзельных прастораў, схілаў марэн- ных град і рачных далін. Для раёнаў распаўсюджвання лёсавых суглінкаў харак- терны пакатахвалісты рэльеф з мноствам западзін –- “сподкаў”.
Магутнасць лёсаў і лёсападобных адкладаў змяняецца ад 0,5—3,0 да 8—15 м. Гэта тонкасартыраваныя пароды з вялікай колькасцю пылу, маюць характэрную палева-жоўтую, радзей бураватую афарбоўку. Глебаўтваральныя лёсы і лёсапа- добныя адклады ў межах Беларусі пераважна лёгкасугліністага і супясчанага гра- нуламетрычнага складу. Наяўнасць фракцыі буйнога пылу (0,05--0,01 мм) у лёсах –- больш за 50 %, у лёсападобных адкладах –- больш за 40 %. З гэтай нагоды іх называюць пылаватымі.
Алювіяльныя адклады складаюць поймавыя і нізкія надпоймавыя тэрасы. Магутнасць сучасных алювіяльных накапленняў складае ад 1—2 да 15—18 м. Ад іншых парод адрозніваюцца слаістасцю і сартаваннем матэрыялу паводле памераў часцінак. У іх тоўшчы часта знаходзяцца гумусавыя і тарфяныя гарызонты. У бу- дове алювіяльных адкладаў прымае ўдзел рэчышчавы, поймавы і старычны алювій.
Дэлювіяльныя (схілавыя) адклады накопліваюцца ў ніжніх частках схілаў у выніку змыву пароды з верхніх частак, а таксама з водападзелаў дажджавымі і талымі водамі. Дэлювіяльныя ўтварэнні адрозніваюцца некаторай сортнасцю і звычайна больш тонказярністыя, чым зыходныя пароды.
Эолавыя адклады знаходзяцца ў раёнах пашырэння водна-ледавіковых, старажытнаалювіяльных і азёрна-ледавіковых пяскоў. Гэтыя адклады ўтварыліся ў выніку перапрацоўкі ветрам пясчаных наносаў. Ад іншых яны адрозніваюцца касой слаістасцю і добрай сортнасцю. Складаюць разнастайныя па форме ўзгоркі і дзюны. Найбольш распаўсюджаны эолавыя адклады на поўдні рэспублікі.
Балотныя адклады прадстаўлены пераважна торфам. У залежнасці ад умоў воднага рэжыму яны падзяляюцца на нізінныя, нізінныя засфагненыя (пераходныя) і вярховыя тарфянікі.
Тоўшча глебаўтваральнай пароды можа быць генетычна аднароднай (аднач- ленная будова) або ўключаць адклады рознага генезісу (двух-, трохчленная будо- ва). Для тэрыторыі Беларусі вельмі характэрна двухчленная будова глебаўтваральных парод. Нярэдка на кантакце покрыўнай і подсцільнай парод знаходзяцца праслойкі або грубага пясчанага матэрыялу, або матэрыялу больш тонкага складу. У тым выпадку, калі праслойка мае магутнасць больш за 30 см, тоўшча глебаўтваральнай пароды вызначаецца як трохчленная.
Разам з тым глебавы профіль часта бывае неаднародным па грануламетрыч- ным складзе. Гэта звязана як з працэсамі глебаўтварэння, так і з неаднароднасцю грануламетрычнага складу глебаўтваральных парод.
Ад характару глебаўтваральных парод і іх будовы залежаць хімічныя, фізіка- хімічныя і водна-фізічныя ўласцівасці глебаў. Ва ўмовах Беларусі больш багаты мінералагічны састаў маюць пароды, якія сфарміраваліся пад уплывам апошняга паазерскага зледзянення.
Рэльеф і геамарфалогія. Значэнне рэльефу і геамарфалогіі ў фарміраванні глебавага покрыва Беларусі абумоўлена, у першую чаргу, пераразмеркаваннем атмасферных ападкаў і сонечнай энергіі па паверхні. Дажджавая і снегавая вада, сцякаючы з павышаных элементаў рэльефу, спрыяе развіццю эразійных працэсаў на схілах. Глебы, якія знаходзяцца на схілавых землях, забяспечаны вільгаццю прыблізна на 30 % менш, чым глебы раўнінных тэрыторый. З другога боку, у адмоўных элементах рэльефу вельмі часта развіваюцца працэсы забалочвання.
Сучасны рэльеф тэрыторыі Беларусі фарміраваўся на працягу доўгага часу пад сумесным уздзеяннем розных геалагічных працэсаў, галоўным з якіх з'яўляецца дзейнасць ледавікоў. Паверхня рэспублікі –- гэта пакатахвалістая ледавікова-акумулятыўная раўніна, ускладнёная сістэмай град, узгоркаў, узвышшаў і расчлянёная далінамі рэк.
Больш за 40 % плошчы рэспублікі займаюць нізіны, 30 % прыпадае на долю ўзвышаных пагоркавых раёнаў і каля 10 % на платападобныя раўніны. Абсалют- ныя значэнні вышыні ўзвышшаў вагаюцца ад 120–150 до 300–350 м пры сярэдніх паказчыках 180–200 м. Раўніны размяшчаюцца на вышынях ад 100 да 240 м над узроўнем мора. У табліцы 23.1 паказаны адносны расклад плошчаў вышынных ступеняў у працэнтах ад агульнай плошчы Беларусі.
|
|
|
|
|
|
|
Табліца 23.1 |
||
Расклад плошчы рэспублікі па вышыні рэльефу над узроўнем мора |
|||||||||
|
(па В. А. Дзяменцьеву, А. Х. Шкляру, В. Ф. Якушке, 1959) |
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Вышыня, |
Ніжэй |
100— |
125— |
150— |
175— |
200— |
250— |
Да 350 |
|
м |
за 100 |
125 |
150 |
175 |
200 |
250 |
300 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Плошча, |
0,1 |
6,7 |
37,4 |
28,9 |
19,0 |
6,7 |
1,7 |
0,1 |
|
% |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
З табліцы бачна, што большая частка плошчы (85,3 %) прыпадае на долю аб- салютных вышынь ад 125 да 200 м. Сярэдняя вышыня паверхні Беларусі складае 160 м над узроўнем мора. Для тэрыторыі рэспублікі характэрны наступныя тыпы рэльефу, створаныя ў выніку дзейнасці ледавікоў і водна-ледавіковых патокаў
(табл. 22.2).
Буйнаўзгорыста-градавы марэнны рэльеф створаны дзейнасцю апошняга вюрмскага, або паазерскага, ледавіка ў перыяд верхняга антрапагена. Ён уяўляе сабой складанае чаргаванне крутасхілавых град, валоў, узгоркаў. Узгоркі маюць выпуклую або купалападобную форму. Пераважаюць абсалютныя вышыні 15— 250 м, адносныя дасягаюць 40, а месцамі 90—100 м. Стромкасць схілаў можа да- сягаць 20—30о. Асобныя групы град і ўзгоркаў падзелены лагчынамі, забалочанымі паніжэннямі, азёрными катлавінамі або прарэзаны далінамі рэк.
Эразійна-ўзгорыста-ўвалісты марэнны рэльеф з'яўляецца ўтварэннем со-
жскага (рыскага) ледавіка, які меў месца ў больш ранні перыяд (сярэдні антрапа- ген). Формы гэтага рэльефу нясуць на сабе значныя сляды эразійна-дэнудацыйнай перапрацоўкі, характарызуюцца больш пакатымі схіламі і значнай эразійнай рас- члянёнасцю. Эразійныя формы выражаны сістэмай рачных далін, лагчын сцёку, яроў і балак. Даволі часта на фоне пакатахвалістай паверхні вылучаюцца буйныя ўзгоркавыя астанцы першаснага канцова-марэннага рэльефу. Пераважаюць абса- лютныя вышыні ад 140 да 210 м, а адносныя –- да 20–30 м, месцамі 50–70 м.
Плоскі або дробнаўзгорысты рэльеф марэнных (марэнна-зандравых раўнін)
утварыўся ў зоне пашырэння паазерскага і асабліва сожскага ледавікоў на ўчастках адкладаў доннай марэны. Паверхня іх слабаўзгорыстая, перакрыта вод- на-ледавіковымі адкладамі. Тэрыторыя ў той ці іншай ступені падзелена далінамі рэк, лагчынамі сцёку, балкамі, ярамі. Гіпсаметрычныя адзнакі марэнна-зандравых раўнін знаходзяцца на ўзроўні ад 120–130 да 180–200 м, адносныя вышыні –- не больш за 5–10 м.
Азёрна-ледавіковыя раўніны ўтварыліся па краі ледавіка на месцы прыледавіковых азёраў. Складзены яны добра сартыраваным слаістым матэрыя- лам і адрозніваюцца амаль плоскім рэльефам. Месцамі іх паверхня ўскладнена эолавымі ўзгоркамі, буграмі, дзюнамі. Абсалютныя вышыні складаюць 130—150 м.
|
|
|
Табліца 23.2 |
|
|
Тыпы і формы рельефу Беларусі |
|||
|
|
|
|
|
Тыпы рэльефу |
Формы рэльефу |
|
Геамарфалагічныя выдзелы |
|
|
|
|
|
|
1 |
2 |
|
3 |
|
|
|
|
|
|
І. Буйна- і сярэдня- |
Крутасхілавыя грады, узгоркі, |
1. |
Браслаўская града |
|
ўзгорыста-градавы |
валы, лагчыны сцёку, забалоча- |
2. |
Свянцянская града |
|
|
ныя паніжэнні, азёрныя |
3. |
Невельска-Гарадоцкае |
|
|
катлавіны |
|
ўзвышша |
|
|
|
4. |
Віцебскае ўзвышша |
|
|
|
5. |
Лепельскае ўзвышша |
|
|
|
|
|
|
Іа. Эразійна-ўзгорыста- |
Грады, узгоркі, камавыя |
1. |
Ашмянскае ўзвышша |
|
ўвалісты марэнны |
ўзгоркі, озы, увалы, астанцы, |
2. |
Мінскае ўзвышша |
|
|
лагчыны сцёку, дэнудацыйныя |
3. |
Аршанскае ўзвышша |
|
|
лагчыны, яры |
4. |
Гродзенскае ўзвышша |
|
|
|
5. |
Валкавыскае ўзвышша |
|
|
|
6. |
Слонімскае ўзвышша |
|
|
|
7. |
Навагрудскае ўзвышша |
|
|
|
8. |
Копыльскае ўзвышша |
|
|
|
|
|
|
ІІ. Плоскі або |
Астанцы (узгоркі, грады), лаг- |
1. |
Чашніцкая нізіна |
|
дробнаўзгорысты рельеф ма- |
чыны сцёку, дэнудацыйныя ба- |
2. |
Лідская раўніна |
|
рэнных (марэнна-зандравых) |
розды, балкі, яры, западзіны |
3. |
Стаўбцоўская раўніна |
|
раўнін |
|
4. |
Клецкая раўніна |
|
|
|
|
|
|
ІІІ. Плоскі або слабахвалісты |
Астанцы (узгоркі, грады), |
1. |
Полацкая нізіна |
|
рэльеф азёрна-ледавіковых |
камавыя і озавыя ўзгоркі, |
2. |
Суражская нізіна |
|
раўнін |
бугры, дзюны, азёрныя |
|
||
3. Лучоская нізіна |
|
|||
|
катлавіны, лагчыны сцёку |
|
||
|
|
|
|
|
ІV. Пакатахвалісты рэльеф |
Астанцы марэнных узгоркаў, |
1. |
Нарачана-Вілейская нізіна |
|
водна-ледавіковых раўнін |
камавыя і эолавыя ўзгоркі і |
2. |
Цэнтральнабярэзінская |
|
|
бугры, озавыя ўзгоркі, дзюны, |
|
раўніна |
|
|
лагчыны сцёку, яры, балкі |
3. |
Верхнебярэзінская раўніна |
|
|
|
4. |
Сярэднянёманская нізіна |
|
|
|
5. |
Верхнянёманская нізіна |
|
|
|
6. |
Баранавіцкая раўніна |
|
|
|
7. |
Прыбужская раўніна |
|
|
|
8. |
Аршанска-Магілёўскае плато |
|
V. Раўнінна-слабахвалісты |
Нізкія грады, “астравы” |
1. |
Прыдняпроўская нізіна |
|
рэльеф старажытна- |
паўразмытай рыскай марэны, |
2. |
Палеская нізіна |
|
алювіяльных раўнін |
эолавыя бугры, дзюны, лагчы- |
|
|
|
|
ны сцёку |
|
|
|
|
|
|
|
|
VI. Поймы |
Грывы, лагчыны, прырэчышча- |
|
|
|
|
выя валы, старыцы, эолавыя |
|
|
|
|
бугры, дзюны |
|
|
|
|
|
|
|
|
Алювіяльна-зандравыя раўніны ўтвораны водна-ледавіковымі патокамі на перыферыі ледавіковых (марэнных) утварэнняў, а затым перапрацаваны ў працэсе фарміравання рачных далін. Гэты тып рэльефу характарызуецца згладжанасцю і слабай расчлянёнасцю. Сярэдняя глыбіня расчлянення не больш за 5 м. У най- больш паніжаных месцах размяшчаюцца балоты, нярэдкі азёры, якія зарастаюць. Абсалютныя адзнакі паверхні, як правіла, не перавышаюць 140 м.
Поймы – гэта часткі рачных далін, якія затапляюцца ў час паводкі. У межах поймы вылучаюцца наступныя зоны асадкаадкладання: прырэчышчавая –- самая высокая, складзеная буйным алювіем; цэнтральная –- больш нізкая, складзеная болей сартыраваным алювіем; прытэрасная –- найбольш паніжаная забалочаная, складзеная ілістым матэрыялам.
У зоне распаўсюджвання буйнаўзгорыстага |
канцова-марэннага |
рэльефу |
(І тып), утворанага апошнім (паазерскім) |
ледавіком, рачныя |
даліны |
адрозніваюцца адноснай маладосцю, таму поймы менш выразныя, вузкія або зусім адсутнічаюць. Больш старадаўнія рачныя даліны, якія дасягнулі профілю раўнавагі (паўднёвая і цэнтральная часткі Беларусі), маюць шырыню поймы ад 2—8 да 15 км, а месцамі 20—30 км.
Такім чынам, неабходна адзначыць, што рэльеф і геамарфалогія Беларусі складаныя і разнастайныя. Уплыў рэльефу на глебаўтварэнне найбольш выразны ў паўночнай частцы Беларусі. Тут больш рэзка праяўляецца эрозія глебаў, часта змяняецца грануламетрычны склад глебаўтваральных парод –- ад храшчавата- валунных пяскоў на ўзвышшах да азёрна-ледавіковых суглінкаў і глін на паніжэннях. З рэльефам звязана развіццё глебаў і іх змена на тэрыторыі розных фізіка-геаграфічных раёнаў рэспублікі.
К л і м а т. Клімат з'яўляецца адным з найбольш важных фактараў глебаўтварэння. Тэрыторыя Беларусі размяшчаецца ва ўмерана цёплай і вільготнай зоне. На клімат рэспублікі значны ўплыў робіць Атлантычны акіян. Паветраныя масы, якія распаўсюджваюцца з захаду, прыносяць летам пахмурнае і дажджлівае надвор'е, а зімой –- значнае пацяпленне і адлігу. Паўночныя вятры перамяшчаюць на тэрыторыю рэспублікі халоднае арктычнае паветра і абумоўліваюць яснае надвор'е. Летам пераважаюць вятры з Атлантыкі, якія пры- носяць вільгаць, спрыяюць паніжэнню тэмпературы нагрэтай глебы. Уплыў акіяна слабей пры руху на ўсход. Ва ўсходніх раёнах узмацняецца ўплыў унутрыматэры- ковых паветраных мас і ўзрастае кантынентальнасць клімату. Ва ўсходніх раёнах, у параўнанні з заходнімі, надвор'е летам больш гарачае, зімой больш марознае, а вясной і восенню вышэй магчымасць замаразкаў.
Па сярэднегадавой колькасці ападкаў (540—700 мм) Беларусь належыць да зоны дастатковага ўвільгатнення, і толькі паўднёвая і паўднёва-ўсходняя часткі яе належаць да зоны няўстойлівага ўвільгатнення. Найбольшая гадавая сума ападкаў (700 мм) прыпадае на Навагрудскае ўзвышша, больш за 650 мм выпадае ў межах Слонімскага, Мінскага і Віцебскага ўзвышшаў, а таксама на Аршанска- Магілёўскім плато. У межах Полацкай, Нёманскай і Палескай нізін выпадае менш
за 600 мм ападкаў. Каля 70 % гадавой сумы ападкаў прыпадае на цёплы перыяд. Вясной і восенню глеба звычайна насычана вадой. У гэты час ператварэнне арганічных рэшткаў адбываецца ва ўвільготненых умовах, што спрыяе ўтварэнню рухомых гумусавых кіслот.
У перыяд з мая па жнівень вільгаці часта выпарваецца больш, чым выпадае ападкаў. У такіх умовах назіраецца ўзыходны рух вады, што спрыяе перамяшчэн- ню розных мінеральных рэчываў у верхнія гарызонты глебы з ніжэйшых.
Неабходна адзначыць, што ў перыяд актыўнай вегетацыі раслін пры тэмпера- туры вышэй за 10 оС выпадае ў сярэднім ад 300 да 400 мм ападкаў.
Сярэднегадавая тэмпература паветра ў межах тэрыторыі рэспублікі паступова паніжаецца пры руху з паўднёвага захаду на паўночны ўсход і вагаецца ад 7,3 оС у Брэсцкай вобласці да 4,4 оС у Віцебскай. Колькасць дзён з тэмпературай паветра вышэй за 0о складае 220—260. Агульная працягласць вегетацыйнага перыяду ва- гаецца ад 190 да 205 дзён. На паўднёвым захадзе ён заканчваецца ў канцы кастрычніка, а на паўночным усходзе –- у сярэдзіне кастрычніка.
Сума тэмператур паветра вышэй за 0о складае 2 400—3 100, вышэй за 5о –- 2 300—3 000, вышэй за 10о –- 2 000—2 700, вышэй за 15о –- 1 100—2 100.
Гідратэрмічны каэфіцыент увільгатнення на тэрыторыі Беларусі неаднолькавы і вагаецца ад 1,0—1,2 у паўднёвай частцы да 1,5—1,7 –- у паўночнай.
Зіма раней пачынаецца ва ўсходняй частцы (9—12 лістапада) і працягваецца 153—162 дні. У заходняй частцы яна пачынаецца 13—22 лістапада і працягваецца 130—150 дзён. Самым халодным месяцам з'яўляецца студзень. Найбольш высокая тэмпература (–4 оС) у гэтым месяцы назіраецца на захадзе Брэсцкага Палесся, а самая нізкая (да –9о) –- ва ўсходняй частцы Віцебскай вобласці.
Пачатак лета вызначаецца пераходам тэмпературы праз 13о і працягваецца ва ўсходняй частцы 100—110, у заходняй –- 105—119 дзён. Лета ў Беларусі ўмерана цёплае і дастаткова вільготнае. Сярэднемесячныя тэмпературы вагаюцца ў межах 13—18о, а ў сярэдзіне лета вылучаецца найбольш цёплы перыяд з сярэднесутач- най тэмпературай вышэй за 15о. Самым цёплым месяцам з'яўляецца ліпень з ся- рэдняй тэмпературай ад 17о на поўначы да 19о у Палессі.
Па тэрмічных рэсурсах вегетацыйнага перыяду і ступені забеспячэння яго вільгаццю тэрыторыя Беларусі падзелена на 3 агракліматычныя вобласці (рыс….):
І –- Паўночную ўмерана цёплую вільготную; ІІ –- Цэнтральную цёплую ўмерана вільготную;
ІІІ –- Паўднёвую цёплую няўстойліва вільготную.
Кожная з вылучаных агракліматычных абласцей падзяляецца паводле ступені кантынентальнасці клімату на 2 падвобласці: заходнюю –- менш кантынен- тальную і ўсходнюю –- больш кантынентальную. За паказчык кантынентальнасці клімату прынята колькасць дзён з тэмпературай паветра ад +5 да +15 оС. Ізалінія