1) Гісторыя Беларусі - навука, якая даследуе развіццё чалаве-чага грамадства ў мінулым на тэрыторыі сучаснай дзяржавы Рэспублікі Беларусь. У аснову гэтага вучэбнага дапаможніка пакладзены фармацыйна-цывілізацыйны падыход да адлюстра-вання гістарычных падзей.
Пры асвятленні ступені развіцця грамадства прыводзіцца характарыстыка спосабу вытворчасці (фармацыйны падыход).
Агульны ўзровень развіцця вызначаецца сукупнасцю шмат-лікіх з'яў чалавечага грамадства, яго матэрыяльнай і духоўнай культурай (цывілізацыйны падыход).
Крыніцамі для напісання гісторыі Беларусі з'яўляюцца роз-ныя даныя: археалагічныя, этнаграфічныя, асабліва - пісьмо-выя матэрыялы і дакументы.
Перыядызацыя гісторыі. Пры вывучэнні гісторыі яе падзя-ляюць для большай зручнасці на перыяды - адрэзкі часу, калі адбываліся гістарычныя падзеі.
Важнае значэнне надаецца крытэрыям - адзнакам, на асно-ве якіх робіцца перыядызацыя. Адны гісторыкі кіруюцца са-цыяльна-эканамічнымі крытэрыямі, іншыя шукаюць іх у галіне палітыкі ці ў сферы духоўнага жыцця або культуры.
Існуюць перыядызацыі сусветная і лакальныя, якія суадно-сяцца з сусветнай, як адзінае з усеагульным.
У еўрапейскай гістарыяграфіі (гісторыі гістарычнай навукі) існуе свая "трохчленная схема" перыядызацыі гісторыі: Стара-жытны свет - Сярэдневякоўе - Новы час. Яе распрацавалі заходнееўрапейскія гуманісты XVI - XVII стст.
У расійскай дарэвалюцыйнай гістарыяграфіі склаўся свое-асаблівы дзяржаўніцкі падыход. Псторыя Расіі падзялялася на перыяды ў сувязі з развіццём дзяржаўнай улады. Галоўнай рухальнай сілай гісторыі лічылася дзяржава.
Значнымі падзеямі ў гістарыяграфіі Беларусі сталі кнігі беларускіх гісторыкаў В. Ю. Ластоўскага "Кароткая гісторыя Беларусі" (1910 г.) і У. М. Ігнатоўскага "Кароткі нарыс гісторыі Беларусі" (1919 г.)-
У 40-80-я гг. XX ст. у гістарыяграфіі ўвогуле і гісторыі Беларусі ў прыватнлсці панавала фармацыйная канцэпцыя гіс-
торыі, у якой фармацыя азначала пэўную стадыю ў развіцці грамадства і спосабаў вытворчасці: першабытнаабшчынны, ра-баўладальніцкі, феадальны, капіталістычны, сацыялістычны. Сёння ў шэрагу курсаў гісторыі Беларусі выкарыстоўваецца храналагічна-тэрытарыяльная перыядызацыя па стагоддзях. Падзеі выкладаюцца паслядоўна ў храналагічным парадку з улікам таго, дзе яны адбываліся - на тэрыторыі Беларусі ці на ўсім абшары дзяржаў, у складзе якіх тады Беларусь знахо-дзілася.
У дадзеным дапаможніку прынята наступная перыядызацыя: Старажытнае грамадства (ад першабытных часоў да VI ст. н. э.), Беларусь у VI-сярэдзіне XIII ст. (узнікненне феадальнага грамадства), Беларусь у другой палове XIII -XVIII ст. (развіццё феадальнага грамадства і ўзнікненне перадумоў буржуазнага ладу). Кожны з гэтых этапаў разбі-ваецца на больш дробныя перыяды ў адпаведных тэмах і па-раграфах.
Пісьмовыя крыніцы. Яны складаюць самую вялікую групу крыніц, па якіх вывучаецца гісторыя. Нагадаем найбольш знач-ныя з іх.
Па гісторыі Беларусі VI - сярэдзіны XIII ст. шэраг важней-шых звестак змяшчае "Аповесць мінулых часоў" ("Повесть временных лет"). Гэты найбольш старажытны летапісны звод быў складзены манахам Нестарам каля 1113 г. на аснове Пачат-ковага летапісу 1093 г.
Дадзены літаратурны помнік захаваўся ў больш позніх лета-пісных спісах (зборніках): Лаўрэнцьеўскім (1377 г.), Іпацьеўскім (пачатак XV ст.) і з'яўляецца важнейшым гістарычна-мастацкім творам усходняга славянства.
Працягам "Аповесці мінулых часоў" з'явіліся пазнейшыя мясцовыя летапісы: Кіеўскі, Галіцка-Валынскі, Наўгародскі, Суздальскі (Лаўрэнцьеўскі спіс, складзены манахам Лаўрэнціем для суздальскага князя). Кожны з гэтых летапісаў пачынаецца з перапіскі тэксту "Аповесці мінулых часоў", а потым змя-шчаецца запіс мясцовых падзей у храналагічным парадку.
Кіеўскі і Галіцка-Валынскі летапісы складаюць часткі лета-піснага зводу, які называецца Іпацьеўскім летапісам. Ён быў знойдзены ў XVIII ст. у Іпацьеўскім манастыры каля г. Кастра-мы. Іпацьеўскі летапіс - найважнейшая крыніца па гісторыі Кіеўскай, Галіцка-Валынскай, Полацкай зямель і пачатку ўтва-рэння Вялікага княства Літоўскага. Менавіта ў ім змешчана
найбольшая колькасць паведамленняў па гісторыі беларускіх зямель XII - XIII стст.
Ёсць звесткі аб існаванні Полацкага летапісу, які страчаны ў XVIII ст. (не быў надрукаваны). Гэтым летапісам карыстаўся вядомы расійскі гісторык В. М. Тацішчаў. Не дайшоў да нас таксама Смаленскі летапіс. Летапісныя запісы, магчыма, вяліся ў Тураве і Наваградку.
Важным дакументам па гісторыі беларускіх зямель з'яўляец-ца Смаленская Праўда (дагавор) 1229 г., якая дае ўяўленне аб арганізацыі гандлю Смаленска, Полацка, Віцебска з Рыгай, Гоцкім берагам, а таксама нормах права, якія тады існавалі. Тэкст дагавора мае прыкметы беларускай мовы.
Некаторыя звесткі па сярэдневяковай гісторыі Беларусі за-хаваліся ў скандынаўскіх сагах (гістарычных аповесцях), нямец-кіх і польскіх хроніках. Эймундава сага апавядае аб падзеях, якія адбываліся ў XI ст. Важнай крыніцай для вывучэння агрэсіі нямецкіх рыцараў з'яўляецца "Хроніка Лівоніі", аўтар якой Генрых Латвійскі быў удзельнікам падзей XIII ст.
Польскі гісторык Ян Длугаш (1415-1480 гг.) у сваёй хроні-цы "Псторыя Польшчы" падрабязна апісаў гісторыю Вялікага княства Літоўскага, барацьбу з крыжакамі і татарамі.
Для разумення гісторыі Беларусі вялікае значэнне мае бе-ларуска-літоўскае летапісанне, якое складвалася ў XV-XVII стст. Агульнадзяржаўным летапісным зводам з'яўляецца Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г. Яго аўтар праводзіць ідэю гістарычнай еднасці літоўскіх і славянскіх зямель і абгрунтоў-вае заканамернасць іх палітычнага аб'яднання ў складзе Вялі-кага княства Літоўскага, якое ён лічыў вядучым цэнтрам збі-рання ўсходніх славян. У сярэдзіне XVI ст. створана "Хроніка Быхаўца", якая завяршыла 200-гадовае развіццё беларуска-літоўскай гістарыяграфіі. Першым гісторыкам Вялікага княства Літоўскага лічыцца польскі храніст XVI ст. Мацей Стрыйкоўскі, які ў сваёй "Хроніцы польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі" (апублікавана ў 1582 г.) выкарыстаў шмат разнастайных крыніц.
Найважнейшымі крыніцамі па гісторыі Беларусі часоў Вялі-кага княства Літоўскага з'яўляюцца заканадаўчыя помнікі: Судзебнік Казіміра 1468 г. і Статуты 1529, 1566 і 1588 Іт. Павод-ле іх можна ўявіць грамадска-палітычныя і сацыяльна-экана-мічныя адносіны пра свядомасць, мараль, быт, культуру і мову людзей таго часу. Неацэннай скарбніцай ведаў па гісторыі
Беларусі XV - XVIII стст. з'яўляецца "Метрыка Вялікага княства Літоўскага" - архіў гэтай дзяржавы, які налічвае сотні тысяч дакументаў.
Каштоўнымі крыніцамі па гісторыі Беларусі лічацца прыві-леі (жалаваныя граматы), якія выдаваліся вялікімі князямі літоўскімі і каралямі Рэчы Паспалітай гарадам на самакіра-ванне. Выдаваліся таксама абласныя прывілеі.
Для характарыстыкі эканамічнай гісторыі Беларусі важнае значэнне маюць розныя гаспадарчыя дакументы, якія складва-ліся ў XVI - XVIII стст. Сярод іх інвентары маёнткаў, дзе ўказаны колькасць двароў у горадзе і вёсцы, павіннасці і занят-кі насельніцтва, стан рамяства і гандлю. Многія з іх надрука-ваны.
Татары, што пасяляліся ў Беларусі ў XIV - XVI стст., стварылі так званыя кітабы - кнігі, напісаныя на беларускай мове арабскім пісьмом. У кітабах адлюстраваны быт, звычаі, традыцыі татараў-перасяленцаў. Іх тэксты - каштоўны матэ-рыял для гісторыкаў, этнографаў, лінгвістаў.
Грунтоўны аналіз публікацый дакументаў па феадальнай гісторыі Беларусі зроблены беларускім вучоным М. М. Улашчы-кам у кнізе "Нарысы па археаграфіі і крыніцазнаўству гісторыі Беларусі феадальнага перыяду".
Вопрос 35
Размежаванне палітычных сіл у Беларусі пасля Кастрычніц-кай рэвалюцыі. 1 Усебеларускі з'езд (снежань 1917 г.). Пад уплывам Кастрычніцкай рэвалюцыі беларускі нацыянальны рух падзяліўся на дзве часткі. Адна частка падтрымлівала рэвалю-цыю, другая выступіла супраць яе. Розныя адносіны да Каст-рычніцкай рэвалюцыі былі абумоўлены вострымі супярэчнасця-мі паміж рознымі палітычнымі сіламі. Сітуацыя ў Беларусі ўскладнялася нявырашанасцю беларускага нацыянальнага пы-тання. ЦК РСДРП(б) яшчэ не акрэсліў сваю палітыку ў бела-рускім пытанні. Кіраўніцтва Паўночна-Заходняга абласнога камітэта РСДРП(б) і Аблвыканкамзаха лічыла, што Беларусь ІІавінна быць адміністрацыйна-гаспадарчай адзінкай Расіі. Бе-ларускія нацыянальныя групоўкі спачатку лічылі, што Беларусь павінна атрымаць краёвую аўтаномію ў складзе Расійскай федэрацыі, а пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі патра-бавалі "поўнага нацыянальнага самавызначэння і стварэння незалежнай беларускай дзяржавы".
Найбольш уплывовымі нацыянальнымі партыямі і арганіза-цыямі былі Вялікая Беларуская Рада (ВБР), Беларуская сацыя-лістычная грамада (БСГ), Беларуская народная грамада (БНГ), Беларуская партыя народных сацыялістаў (БПНС), Беларуская хрысціянская дэмакратыя (БХД) і інш. Кіраўніцтва гэтых пар-тый не падтрымала Кастрычніцкую рэвалюцыю, лічыла яе анархіяй, стратай свабод, заваяваных Лютаўскай рэвалюцыяй. Галоўным у іх палітыцы было нацыянальнае пытанне, барацьба за незалежнасць Беларусі. Аднак асабістых сіл для здзяйснення гэтай мэты ў іх не хапала. Таму яны спрабавалі абаперціся на сялян, інтэлігенцыю з сялян, салдат, імкнучыся аб'яднаць іх на
глебе самавызначэння і стварэння незалежнай Беларускай бур-жуазна-дэмакратычнай рэспублікі.
Ажыццявіць гэту задачу было вельмі складана. Справа ў тым, што ў той час ні адна з беларускіх нацыянальных групо-вак не магла стаць кансалідуючай сілай у грамадстве. Аб гэтым пераканаўча сведчыць той факт, што на выбарах ва Устаноўчы сход, якія адбыліся ў лістападзе 1917 г., галоўная нацыянальная партыя - БСГ сабрала толькі 0,3 % галасоў выбаршчыкаў, у той час як за РСДРП(б) у Беларусі і Заходнім фронце прага-ласавала 51,4% выбаршчыкаў, за эсэраў - 43%, за кадэтаў і іншыя буржуазныя партыі - 5 %.
Асаблівую надзею беларускія нацыянальныя дзеячы ўсклад-валі на Усебеларускі з'езд, які яны склікалі 15 снежня 1917 г. Гэты з'езд, паводле меркавання яго арганізатараў, павінен быў вырашыць праблему нацыянальнага самавызна-чэння беларускага народа. На з'ездзе прысутнічала 1872 дэлега-ты, якія адносіліся да розных палітычных плыняў. Асноўная барацьба паміж імі ішла па пытанні аб формах самавызначэння Беларусі, яе ўзаемаадносінах з Расіяй. На з'ездзе была распра-цавана кампрамісная рэзалюцыя, якая складалася з 15 пунктаў і якая вызначала характар нацыянальна-дзяржаўнага ладу ў Беларусі. Дэлегаты з'езда паспелі прыняць толькі першы пункт рэзалюцыі, дзе гаварылася, што ў межах Беларусі ўво-дзіцца рэспубліканскі дэмакратычны лад на чале з Усебелару-скім Саветам сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў, да якога часова пераходзіць уся ўлада ў краі і які павінен устана-віць адносіны з цэнтральнай уладай у Петраградзе.
Усебеларускаму Савету даручалася склікаць Устаноўчы сход, якому трэба было канчаткова вызначыць дзяржаўны лад Беларусі. Прыняцце такога рашэння азначала, што з'езд не прызнаў савецкіх органаў улады на тэрыторыі Беларусі. СНК Заходняй вобласці і фронту расцаніў гэта рашэнне як контррэ-валюцыйную спробу звяржэння ўстаноўленага ў выніку перамо-гі Кастрычніцкай рэвалюцыі грамадскага і дзяржаўнага ладу. На гэтай падставе ноччу 18 снежня 1917 г. з'езд быў распушча-ны, прэзідыум з'езда і шэраг дэлегатаў былі арыштаваны (усяго 27 чалавек). Дэлегаты з'езда, якія засталіся на волі, на сваім нелегальным пасяджэнні 18 снежня ўтварылі Выканаўчы камі-тэт Рады. Гэты орган стаў палітычным цэнтрам усіх нацыя-нальна-дэмакратычных сіл, што супрацьстаялі бальшавікам.