Васькан Бадм. Цагин гүүдл. 2001

көтләд босхв. Дорҗ сергәд, невчк ишкәд йовҗ шудтан теегин аһу һәәхәд, аһарин үнр каңкнҗ өрчәр дүүрәд бәәв.

Тиигҗ йовҗ йовх улст юн иргч бәәдмн. Һарһсн килнцнь бийинь дарад, ховхуульнь иктәд йовҗ буурх. Тер мекнь олнд илткәд, теднә ховд хәәргдсн улсин нерн цеврдхиг иткҗ бәәнәв. Ода ю келхүв, көвүд, үнн-чик седкләрн бәәсн цеврцер күн байн. Тер райкомин сүүрд өмнәснь сөрҗ үг келх бийм, теднлә һарһсн үүлм негн болснд келн-амм боогдад, ә тасрад суувшув би. Һалу дахсн керә уснд унна гидгтн энлә. Йирл чик, үнн седкләрн йовад, цевр-цер цецн җирһләр җирһтн. Ардан үүл уга цевр күүнд әәмшг уга. Көдлмшт, хаалһд эндү йовдл һардмн, зугл хов-хууль, мект, аадмгин һашунд бичә авлгдтн, болад бәәсн тер, — гиһәд Дорҗ седкләсн уудулн келәд, кевшәд бәәв:

— Баатр, чи бичкә нанас эмә, чамаг ормдм директор шиидснд би байрлҗ бәәнәв. Талдан хәрг кү тәвәд оквзгон гиһәд әәһәд йовлав, Бәәрн улстан тусан күргәд, медрлән өргнәр олзлҗ, төрскн һазран цааранднь өөдлүлҗ тоомсрта үрн болҗ йов. Ээҗ-аавиннь һазрин кишг чи эдлхич, кукм минь. Күн болһнд тәвсн хөв, зурсн зура бәәдг юмн чигн. Би ода бәәсн уханчидлән төрскн һазртан өгч, аш сүүлднь андн улсин көл дахад, тоомсран геевүв. Тиигәд зовх мини тәвсн хөв, зурам тиим болҗахгов... Баатр, һаран өгич, — гиһәд, һараснь атхад мендлчкәд, теврәд-үмсҗ оркад, мелмлзҗ бәәсн нульмсан арчн, Дорҗ үкс машин талан йовв.

* * *

Арш Кануровичин сананд ода болсн кевтә, тер ниднәһә болсн малчнрин зург нүднднь үзгдәд, машина шуугсн ә дахад өрвкәд бәәв. Э, э, һәәд одсн хургас көлтә, райкомин мект орҗ өгәд, бидн үкҗ йовх биший. Юн эрлг намаг хаҗилһҗ орква, чавас. Хаҗһринь медсн бийм, яһад эс сөрҗ үг келүв. Мини гем, тиигхд зөвән харсад, хаҗһринь чиклсн болхла, Дорҗиг бидн ода алдх билүвидн?

Тер шахлһна үндсин өмнәс эс сөрсн мини гем. Коммунист, парторг күн тиигх зөв уга бәәсмн. Юуни төлә нанд эн көдлмш даалһсмб? Би — коммунист, парторг, тиим әмнч болхла, тегәд тер райкомин сегләтр ямаран коммунист, һардач болҗахмб? Э, э, һартнь йосн бәәхлә, сегләтр болв, аль парторг болв, аль эгл күн болв, йилһән угач. Өшәһән авхасн, авч чадҗана, байҗхар седхлә, байҗҗ чадҗана, эгл күүнд деерлкҗ чадҗана. Райкомин йосиг һартан авчксн күүнә өмнәс шүрүлкх чидлтә күн чигн олдҗ бәәхшл. Теднд советин закан — закан чигн биш. Эн советин һардҗах системсиг эс сольхла нань арһ уга болҗана. Нанла әдл, тер сегләтрлә әдл улсиг чаңһар шоодад көөхмн. Дорҗ Баатр хойрла әдл йоста эзнч, дамшлтта, медрлтә улст өргн хаалһ хәәрлхмн. Сән болх билә", — гисн ухан хурлзад, Аршин чееҗинь бутхачулад бәәнә.

Э, э, юн болла, на-ца, малчнрин хург кесн негдгч сегләтрин келсн үгмүд ода келҗәх мет Аршин чикнд доңһдв: "Мана обком, парть цуг теегин малчнр-хөөчнрт ханлтан өргҗ, тадна цуцрлтан уга көдлмшиг өөдән үнлҗәнә. Болвчн, цааранднь коммуна парть тәвсн төрән күцәхдән дәкәдчн цуг малчнрин көлсн уханд нәәлҗ шин җирһлин тосхлтд тәвцән орулх гиҗ иткҗәнә.

Тегәд мана районд цуг совхозмуд тәвсн һурвдгч җилә зураһан күццднь төгсәв. Зуг һанцхн тана совхоз эн җилә төл авлһна зураһан күцәсн уга. Тадн, хөөчнр, малчнр, хәләҗәх малан дуту-тартгар эврәннь чидлән әрвләд көдлснд, мана район юмна сүүлд йовна, тернь нам әвр ичртә болҗана", — гив.

Үвлин шимтә өвсн эс күрснд малын төл мууһар авгдв, — гиҗ нег дундын наста, хар сахлта хөөч ормасн хәәкрв.

—А-а, чи, Насна Басң, юн гидг юм келҗәхмч? Өвсн хатяр болснд гинчи? Хар намрар хәрүлхдән залхурад, тадн малан өвсинь өгәд хашалчкад, йохаһад кевтцхәсн болхговт. Тер наадк совхозин малчнр өдр-сө уга кеер идгтә һазрт цовҗ кец дерләд, хадсн өвсән әрвләд бәәцхәсн төләд, һару угаһар-һарад, сән төл авцхала — гиҗ сегләтр келҗ хөөчин аминь боов.

—Эн җил бидн өвсн күрлго, көрә солом чавчҗ өгәд, өвдгцә цасн дотр хәрүлх арһ уга болад, малмудан әрә әмтә авч һарсинь эврән медә эс бәәнтә? Мал муурад, үвләс әрә һарсндан төл йир мууһар авгдсн, тернь мадна гем биш, теңгрин гем. Ики зунаһа догшн халун болад, һазрин өвсн өгрәд, негчн хур эс дусснд, элсн-шора теегәр гүүвш. Өдр-сө уга, хатад харлад йовсн бийнь, мал сәәнәр тарһлсн уга, тегәдчн үвлд чинәнь татуһар орсн зәрм нәәднр хөд хусрң һарцхала. Эн җил зура күцәхд күчр болад бәәвш, — гиһәд буурл үстә ах хөөч Манҗин Боова зөвәр шүрүтәһәр келҗ бәәһәд, номһрад, тууҗан төгсәһәд суув.

—Нә, тиимчн болтха, тегәд яахмб? Коммуна парть манд икәр нәәлҗәнә. Тегәд малчнр төл өгч чадшго, манд бичә нәәлтн гихмн болҗануй? Тер наадк совхозин малчнр ямаран күнд болвчн, талдан эв-арһ олад, зураһан күцәһәд өгвш. Тедн иргч җирһлин төлә ухалҗана, шаңһд хурһд, туһлмуд икәр өгхлә, селәнә улсин җирһл чигн ясрх, бәәхтә бәәхвидн гиҗ тоолҗана.

Эврәннь малас һарсн төлән цугинь тәвҗ дәкәд элгн-саднасн, үр-өңгәсн цуглулад, зураһан күцәцхәҗ. Тедн тиигҗ бәәхнь — олна төлә зүтклдҗ йовх улс. Коммуна партин нерн деерәс ханҗанав, — болад, сегләтр хөөчнрин цусиг бульглулад оркв.

—Бидн бас зураһан күцәхмн, күндтә малчнр. Тиигтлән уснд унсн биш, теднд орхнь дорий.

—Дорҗ Батнасунович, наадк совхозин малчнрла әдл бидн чигн зураһан күцәҗ чадхвидн. Юнгад мадниг тиим кевәр зура эс күцәлһҗәхмт? — гиһәд ах хөөч Эрнҗәнә Санҗин келсиг дөңнҗ хәәкрлдәд, кесг хөөчнр босцхав.

Директор босад, экләд келв.

—Би эн совхозиг арвн тавн җилин туршарт һардҗ йовнав. Таанрт нег худл келх, хулха һарһх юм һарһсн угав. Тегәд ода ирҗ бас худл келҗ чадшгов. Тадна келсәр, зураһан күцәхлә, тертн бийән меклсн деерән, дәкәд коммуна партян, олнәмтән мекллһн болҗана. Тиим йоснд уга юм һарһад бәәҗ болшго. Урзнин мана совхоз бас җилә зураһан күцәсн уга, болвчн райкомин закврар күцц хурһлад, туһлад уга малд нәәләд, цааснд зураһан күцәҗ орклавидн. Мал хусрңгар һарснд, тертн хөөннь зовлң өглә. Тер урдаснь үлү бичсн хурһд, турһлмудиг үвлин туршарт гемин үүләр һарһад бәәҗ, ик һару һарһувидн. Министерствд һару һарһснд ик цүүгән-шууган болад, намаг сән гиҗ толһаһим илсн уга, шоодна гидгәр шоодла. Цуг эн тоотсиг ухалад, шалһад йовхла, ик эндү һарһҗанавидн. Малын шимтә хот ясруллһна көдлмшт оньган тусхахш. Зер-зев хуучрад, тартг болҗана. Хөөчнрин бәәдл-җирһл өмнкәсн дор орад йовна. Малын төл ясруллһна болн шин сән тохмта төл өскллһнә көдлмш, үлү мөңгн эс хоршагдснд кегдҗәхш гиһәд келсн туста билә, — гиҗ Дорҗ келәд дууслһнла:

—Эврәннь хурһдан өгәд, эс күрхлә хулдҗ авад, элгн-саднасн цуглулад, зураһан күцәснд юн худл, мек бәәдмн билә. Бидн тиигтлән хулхаһан булҗахш, орн-нутгтан тусан күргҗ бәәнәхн. Миниһәр болхла, олнас үлдҗ болшго, эңкр коммуна партин зергләнд нерән һуталго йовхмн, — болад, Эрнҗәнә Санҗ көөрәд, күч авад бәәнә. Санҗиг соңссн әмтн чигн: — Тиим, тиим... Санҗ чик келҗәнә. Зураһан күцәҗ чадхвидн. Теднәс ард үлдхмн биш, — гилдәд, ормасн дев гиһәд одцхав.

Эн җилә зураһан күцәх болдад, цаасан диглчкәд, цуһар хәрхәр бедрцхәлә. Сегләтр директорин һар атхад мендлчкәд:

—Чамаг бидн бүкл сардан ээрә биләвидн. Нам малчнрин бийинь чамас ухата бәәҗлм, — гиһәд дөөглҗ маасхлзад, байрта һарсинь, хаҗуднь зогсҗасн би тодрха сәәнәр үзләв.

Э-э, одак хургт хәәкрлдҗәсн улсас кегснь хурһд чигн, туһлмуд чигн хураҗ чадсн уга, тедн дотр көөрч бәәсн Санҗтн нанд хурһд уга гиһәд аздлад зогссн биший. Цуг эн тоотс Дорҗин күзүн деер хар чолун кевтә дүүҗлгдәд үлдлә.

Аршиг иигәд давсн хургин тууҗ тодлад суутл, машин селәнә захар орад ирв. Машинәс һурвн залу бууһад, тус-тустан салад һарцхав.

* * *

Дорҗ хәрсн уга, Эрнҗәнә Санҗинд орад ирв. Санҗ орн деерән тәмкән татсн, дотрк киилгтәһән кевтҗ.

—Нә, юн болҗ одва? Ирдго күн, мана герин хаалһ яһҗ олҗ ирүвчи? — гиҗ орҗ ирсн Дорҗас шоглсн дүртәһәр сурн, бийнь ормасн өсрәд суув.

—Юн болх билә, нанд деерлкхәр билчи? Ода деерлкҗ амр. Һәргтәһичн нам медәд йовсн бийм, үксн эцкинчн сүл үгин герәс тевчәд, чамд амн-нүдн болнав

гиһәд, өрч деерән хорта моһа дулалҗв. Хорта моһад кен сә кеҗәхнь, кен мууһан хальдахар бәәхнь йилһән угачн. Хаалһдан харһсн тоотсинь зууһад, хорлад, әмнднь күрдиҗ. Тер райкомд орсн хов — чини һара юмн. Чи ниднәһә райкомин сәәчүдт зуһудад, эврәннь хөөдиннь төл кевтнь шаңһа зура күцәлһнд өгнәв гиһәд өрчән цокч эс билчи? Аш сүүлднь малмудан кеер бултулҗ оркад, нанд хөн бәәхш, төл альдас ирх билә гиһәд, альхан делгәд, хургт айстан келчкҗив болад, зогслач, кишва домбр. Мекичн медәд, дотрасн дурго болсн бийнь, чееҗләһән гөвдлдәд, олн күүкдтә, чидл уга юмн гиһәд, хармнад, эцкинчн һарт төлҗсндән, һанцхн дүүһән гиҗ санад, ә тасрад бәәләв.

Эх, яһсн тоолвр уга күмбчи, Санҗ? Нойна хормад хорха бийән саатулад, таварн бәәхәр билчи, һәргтә ноха. Һарлдсн долан үрнчн ховч-худлч чамас ичәд цөкрх. Чи — хумха чееҗтә домбр, аарцг доран хулха-худлар орсн мөңгән дарад, үмкәрәд су! Эх, Санҗ, Санҗ чи — мекләч. Уснд унсн хулһнд меклән бийнь аҗрһ болна гидг. Меклә-Санҗ нанд аҗрһ болхар билчи? Уга, чи мини чикчәдчн күршгоч, би үрн-садндан ичх-эмәх юм һарһсн угав. Зугл олн үртә чамаһан яахв гиһәд, кен седснәснь келүләд, көөгдәд йовхлачн, ах хөөчд орулад, үлү-дутуһинь һарһҗ өгәд, бәәхтә кевүшв. Чи, терчн баһдад, улм сәәнәс сәәниг хәәһәд, нам арһта болхла шаңһа юмиг цугинь бий доран хураһад дүрх санатач. О, яһсн хумха, хатуч чееҗв энчн! Нанд ода йилһән уга, зуг негхн юмнас саглх биләв, — гиҗ Дорҗ һаран заңһад, Санҗин онкуд хәәкрҗәнә.

—Юунас әәдүвчи? — гиҗ Санҗ чичрсн дууһар сурв.

—Үндсн уга күнч, чамас әәҗ бәәхшүв би. Тер көвүнәнчн түрүн ишклд чамла әдл улс хорлтан күргәд, урмдынь бичкә хәрүлҗ орктха, гиһәд зальврҗ бәәнәв. Ухал, Санҗ, көвүнчн ик дамшлтта хаалһд орҗана, терүнә көлд туша болх күн — чич. Маңһдур негнднь көдлмшиннь дутуһинь келәд шоодхла, тер эцкчн танас даву хуурмг, мекч, авлһч гиһәд, үлү үзснь хурһарн зааҗ чадх. Миниһәр болхла, хөөчәсн һарад, автопаркд манач болад, ә-тасрад кевт, — гиҗ Дорҗ келәд, тууҗан көтрәһәд, һархар адһв.

Санҗ үкс босн, терз тусаһарн һарч йовсн Дорҗиг хәләҗ оркад, гер дотраһарн йовҗ бәәһәд:

—Тер нойрхг бәәдлинь хәләһит. Эврән үкә йовҗ нанд уха зааҗ бәәхнь. Эгл күүнд нойрхҗ бахнч ханхшл. Ик санаһичн уурах чидл нанд күршго болһлч, аль эгл күүнд йосн уга гиҗ санлч. Намаг, нертә хөөчиг, маначд ор гиҗ дөөглҗ бәәхнь. Ода чамд нанд закдг арһ уга. Ода деерән зөввмдн әдл болва. Чи эгл күн болвч, бидн эгл хөөчв. Чи йовһн болхла, ода мөрн деер довтлҗахнь бив. Чидлтә улсла нәәҗ болхла, бас сән чигн, көвүһим өөдән көдлмшт орулад, нанд чигн көгшрх насндм тернь түшг болх.

А, Дорҗ, нойрхад бәәдгчн чилвә. Көвүм директор болад бәәтл, би яһад хөөчәсн һарчахм? Я, директорин эцкнь маначд орҗ гилдәд әмтн наад бәрцхәх, дәкәд хөөчәсн һарчкад, тер дала малан юуһарн асрхмби? Аль хулдҗ оркад харһнҗ үктхә гиҗәхмб? — гиҗ бийләһәр бурад, үүмсн бәәдлтәһәр дәкн йовдңнҗ бәәһәд, герин тал дунд зогсҗ оркад генткн:

—Баатриниг орх кергтә, — гиҗ адһсн-шидһсн, әәмсн, хувцан өмсҗ авад, һарад йовад одв.

Бүрүлин гегән тасрҗ йовсн кемлә, удлго селәнә захд бәәсн көвүнәһүрн Санҗ үкс орад ирв. Баатр шин районас ирсн, хотан ууһад сууҗ. Өөрнь гергнь, сәәхн шар улан бер, нилх көвүһән өвдг деерән суулһсн, Санҗиг орҗ ирлһнлә босв.

—Баатр, менд! Яһҗ йовҗ ирвчи? — гиҗ сурн, уралан һарад, көвүнәннь өөр одад: — Районд соньн юн бәәнә? Дорҗиг партяс, көдлмшәснь һарһчкиҗ гисн җирлкә сонсув би, — гиҗ Санҗин эс медсәр келсиг көвүнь эс соңссн болад, зөвәр ууртаһар эцкиннь чирә хәләһәд, тагчг сууҗаһад:

—Эх, дәәдә, дәәдә! Хар гөрт әрүн цевр күүг уңһаһад, юунтн амрва? Туульҗ бәәсн седклтн төвкнвү? — гиһәд Баатр ууҗасн хотан хооран окад, шүрүлкәд келв.

—Нусан арчад уга бәәҗ, эцкдән шүрүлкх юмбвчи? Чамас уха дасхар ирсн угав, нүдән икәр сек, кенд иткҗәхмч? Мууһан далдлхин төлә, әмтәхн келәрн күүнд санан зовсн бәәдл һарһад, Дорҗ әмт тенүлҗәнә. Терчн олн-зүсн ааляр совстин йос меклҗәх үүл. Насн турш маднар мухла кеһәд, эврәннь нерән өөдлүлхин төләд, дал-ээм иләд, бууляд, даҗрад йова. Ода тер нойрхг заңгинь ууравидн. Мадниг меклдг арһнь тасрад, ода тадна толһа-экитн салвлҗ бәәхинь мед! — гиҗ Санҗин келсиг күцц соңслго босад, тесҗ ядад, ууртан бүтәд, улаһад, нааран-цааран йовн бәәҗ:

—Тадн дәәдә, кенә төлә көдлҗәхмт? Маднар мухла кеһәд йова гинәт. Тегәд Дорҗин төлә көлсән асхад йовсмта? Мини ухаһар болхла, күн болһн көдлх зөвтә. Дәкәд күн болһн әмнәннь төлә, үрн-саднаннь төлә шаңһа көдлмш кеһәд, өдмгән олҗана. Дорҗла әдл цаһан саната, тадна аюһар бәәҗ эгл улстан ач-тусан күргсн, күргх күн дәкҗ учршго. Олмһа ухата, хол тоолврта Дорҗан тадн булҗ өгәд, кенлә эн насндан җирһхәр бәәхмтә? Юунтн дуту болад, нег-негндән үлү үзәд, хов татад бәәцхәхмт? Дорҗла эс таарсн улс кенлә таархмт? Дәәдә, танд кезә серл орхмба?! Наснтн баһ бишлм. Аав Аюш хоорндан ни-негн бәәтн гиҗ эс герәсллий? Хәәмнь, Санҗам минь, эндү хаалһдан орҗ одва, му бух ора деерән шора цацдиҗ гиҗ аавин келсн үнн бәәҗлә, — гиһәд Баатр келәд, һашудад бәәв.

—Көгшрәд, ухань шиңгрсн өвгнә үгиг үгт авдг һәргтә юмбвч чи, кукм. Чамаг көдлмшәрн өстхә, өөдлтхә гиһәд, эцкчн үклдҗ йовналв. Көгшрх насндм бас нег түшг болх гиҗ санлав. Дорҗд юуһинь санан зовнач, терчн эдлхән эдлчксн, үзхән үзчксн күн, — гиҗ җөөлнәр келәд, Санҗ, эндү һарһҗ орксан медәд, көвүһән эвлв.

Баатр эцкиннь келсиг чиңнҗ бәәһәд: — көвүһән тиим үүлтәһәр өөдлүлх саната билти, өңгәр чидлән хораһад бәәҗит. Намаг өр өвдх гиҗ бичә нәәлтн. Көдлмштән әрк-чигә уусинь, көдлмшән хоома, мууһар кесинь бас чаңһ цааҗла харһулхв. Энүгәр эс болхла, көдлмшәснь көөҗ һарһхув. Хов-хууль татад, нерән көөдсинь, юмна түрүнд көдлмшәснь биш нам совхозин шидрәс көөгдх. Эн совхозин заквр эн бәәрн улст цуһараднь әдл. Ямаранчн күүг кесн көдлмшәрнь, күргсн ач-тусарнь үнлдмн. Мел хар гөрәр күүг даҗрҗ болдмн биш. Тер һарһад бәәсн килнцитн, теңгр нүдтә — үзҗәх, цагнь ирхлә танас сурх, — гиҗ келәд, үкс хувцан өмсҗ авад, асхн эклх партийн хургтан одхар, алңтрсн эцкән үлдәчкәд, шус һарад одв.

* * *

Намрин сер-сер салькта, тиньгр сәәхн өдрмүд җинрәд, хаврин төвшүн бәәдл һарад, улсин өрчинь каңкнсн аһарар дүүргҗ бүләлнә. Тег өрүни дүүрәнд сәәхрәд, маңхаһад бәәнә. Деернь цегән усн гилвксн олн-зүсн нигт өвснә көркхн бүчрмүд, өрлә теегәр йовсн Дорҗин көллә оралдад, бүчрмүдәснь өсрсн, мелмлзсн чиигмүд цацгдад, шилвинь чиигтәрүләд йовв. Заясн хөвдән һундрхҗ, чееҗдән бәәх зеткрләһән гөвдлҗ йовсн Дорҗ, һашудсн бәәдләрн шудтан өргн тег шилтәд, эн хөврсн намрин сәәхниг төртән авлго, ухань харңһурад йовна. Көндә теегәр һанцхарн түңшәд, залу күүнә үкл эзн уга эрм цаһан көдәд, — гиһәд бийнь бийләһән бурад йовна.

Селәнәс һурвн дуунад бәәх үкәрин олн бичкн-бичкн шавр толһас заагас нег шавр толһан өмнүд өвдгләд киисв.

— Аюш минь, сөөнәһә шарклсн шархан дотран бәрәд, тесҗ ядад, эндр гергән, күүкн көвүн хойран унтад, шар герлә чамдан күрхәр адһлав. Аюш, эцкимм орчд эцкм биләч, байр зовлң хойран чамлаһан селвцәд йовлав, — гиҗ Дорҗ келәд, мелтәҗ бәәсн нульмснь заядар нүднәннь зивгүр дахад, элвгәр һооҗад бәәв.

Ода келҗәх мет, Эрнҗәнә Аюшин үгмүд, һазрт кевтсн Дорҗин салврсн чееҗднь сергәд, әмд дүрнь нүднднь үзгдҗ җирлзв.

"Дорҗа, җирһл гидгчн акад юмнла, үнн-чик седкләрн йовад йовсн бийнь, өмнәсчн эс цокувчн, ардасчн ирәд цокнал. Чини эцк Батнасн дөчн негдгч җил дәәнд мордла, дәкәд фронтас күнд шавта 1943 җил ирәд, хойр сардан гергәрн асрулад, мини һар деер әмнь һарла. Йирл әвртә зөргтә, келтә-амта, үннч, залуч күн билә. Хамдан Әәдрхнд багшин сурһуль сурад, дәәнә өмн сельсоветин ахлач көдлҗәлә. Әвртә гидгәр үүрлҗ йовлавидн.

Э, э, Дорҗ, намаг үксән хәәһәд келәд суудв, — гиһәд сандг болхч. Залу күн өвкнриннь тууҗ медх зөвтә. Дәкәд эцкчн дәәнд һарад йовҗаһад келлә: "Аюш, эңкр үр минь, ахнр-дүүнр уга нанд дүм бол, дәәнд альк сумн кенлә түрүлҗ харһхинь яһҗ медхүв. Һанцхн үрндм түшг болҗ йов, — гилә. Үклән өмнәснь медсн кевтә. Чамаг цергт мордад, тендән Уралд дәкәд хөрн тавн җилд үлдҗәнәв

гиһәд бичг ирхлә, нам яахан медҗ ядад, күүнә һазрт тенҗ одх гиһәд, бәәвв би. Сөөни нөөрм күрлго, седкләр зовад, җе болад бәәләв. Экчн ууляд-унҗад, Аюш хәәмнь, Дорҗим яһад болвчн, экчн гемтә, үкҗәнә гиһәд болвчн, дуудулад ав, — гилә. Мини бичәд бәәсн бичгүд чамд одачн бәәдг болх.

—Э, э, Дорҗ, һурвн төгәтә тергн холд гүүдмн биш, — гиҗ эс бичлү би. Түүнәс нааран кесг җилмүд җирлзв. Яһвчн эврә гертә-бүлтә, үрдүдән өскәд, төрскн совхозан һардад, сурһмҗ дасвч. Бәәрн әмтн чамаг тевчцхәнә. Тернь нанд ик байр.

Һанцхн модн һалд өр болдмн биш гиҗ чамд эс бичлү би. Ода юуһинь нуухув, чамаг Санҗла ах болад, нег-негндән түшг болад, учрсан хуваһад йовтха гиҗ санлав. Санан хурдм, салькн хурдм гидг. Мини санаһар юмн болсн угал. Санҗм хаҗһр хаалһдан орҗ одва. Көдлмш келго, мөңгиг амрар олхдан күчр. Аль сансарн, цогцан амраһад бәәхдән дурта. Гергнь чигн күчр юмн харһҗ. Мел юмн уга гиһәд хагсад һарна. Яһсн хагсу аммби? Дала юмн дотр бәәчкәд, юмн уга гиһәд эңсәд, гейүрәд бәәх, му йорта юмби? Нам дуунаснь зулад, эн му ачан барадад, үкхиннь өргн дор ирҗ хөөнә хошт җирһлән чиләҗәнәв. Эмгм минь түрүлҗ өңгрәд, чидл чилх насндм зовлң өгч бәәнәл. Тавн җилдән әмд бәәнәв гихв, аль үкв гихв. Әмдрл үклин хоорнд салврад йовав.

—Дорҗ чини седкл уутьрулх санан уга биләл, зугл бәәх бәәдлән келҗ бәәнәв. Көгшдәс би үлдүв, үрмүдиннь чирә үзәд, уг сөөһин туршарт күүндәд, хуучан хатхад сууналв.

Зуг мини көвүн эврә җирһлән эдлҗ чадҗахш. Зөгин зуулһ эс медсн күн, балын амт меддго гидг үннлә.

Төрскн һазринчн үнр каңкнад, чееҗәрчн орхла, ээҗиннь элкнәс шинәс һарсн болад одхч гиҗ, эс бичлү би. Тегәд үгим соңсад йовсндчн ханҗ бәәнәв чамд.

Сиврәс ирснә хөөн, хәрү совхозан тогтахмн гиһәд, директор намаг шиидлә. Төрскн һазр, тиигәд нам юнчн уга билә. Өрүн һарсн кевтән, асхн ора күртл көдлдг биләвидн. Өрүн һарад, сөөни өрәллә ирдг, көвүһән үздго биләв. Шаңһа көдлмш гиһәд йовҗ оньган тусхалго, гесинь өлсклго, дурнднь бәәлһәд бәәҗ көвүһән үрәвүв. Бичкнәснь авн сурһмҗ эс өгсндән бийән икәр гемшәҗәнәв. Олна төлә көлсән өгләв. Бурхн багшин гегән минь, гемим медәд, хәәрлтхә, хәәрхн.

Дорҗа, һарсн көвүһән гиҗ сандг биләв чамаг. Нег сургчм минь чамас: мууһинь дарад, Санҗадм — көөркүдм, нүдн-амн болҗ, дөң-тусан күргҗ йович. Терчн му болвчн, нанд һарһсн үрн. Мини нер дуудулҗ, тохмм цааранднь делгрүлҗ бәәнәл.

Чамас оңгдан кендән нәәлхүв. Сән йов, Дорҗа, — гисн Аюшин үгмүд җирлһн мет холд торлзад, теегин сальк дахад, геедрв.

Көгшн буурл Аюшин хатсн цогцнь салькнд нәәхләд, эҗго теегт үлдсн хамхул мет шоваһад үлдлә.

Тер сүл харһлт Дорҗин сананд орҗ, негт чееҗнь ацанасн алдрсн кевтә сарулдад, негт һашудад, өвдәд бәәнә.

1994 җ.

"ХУРЛДАН БӘРИТ ТЕР ЙОСАН..."

Намрин чилгчәр сер-сер серңнҗсн серүн салькн, ар үзгәс үләсн киитн уурарн Хошуда селәнд бәәдг улсин махмудынь ирвәтрүләд, даарулна.

Селәнә ар захас авн мелмлзсн өрү урсхлта Шорван һолын дольган нааран-цааран цокад, урсад бәәнә. Көвәһәрнь урһсн өндр-өндр көк хулсн дольгана шүрүнд нәәхлҗ шугшлдад бәәцхәнә.

Ода эн селән Сталинә нертә колхоз гиҗ нерәдгднә. Негнегән ташрлад дерәлдсн, хойр зуундан шаху өркин, деерк ораһинь бор шалдарар цокад гилилһчксн маштгмаштг шавр гермүдин захд бәәдг нег герин көркхн хойр терзәрнь шаһасн, өдрин әрә бүрң-бүрң гисн герлд, арв күрм дүңгә көвүн, нәрхн хар Эрднь зуухин амнд хөөнә толһа, шиирмүд хуухлад, кеҗәсн көдлмштән шүлтәд, шатсн үнртнь җилвтҗ сууна.

Һучдан өөрдсн өндр шар бер, цагасн урд медәрсн дүрстә, болв одачн уйн, өвснә бура мет, нәрхн сәәхн белкүсәрн нәәхләд, һазаһас орулсн уутта арһсан зуухин хаҗуд тәвҗ оркад, элңкә, эрәнь кезәнә хуучрад бәәсн бүшмүдиннь киртә хормаһан саҗн бәәҗ:

—Яһлав, яһлав! Эрднь, үкс гихнчн, әрә көндрәд суутлчн оратҗ йовна. Мууха удан юмбвчи, иигәд әрә көндрәд бәәхлә, яһҗ өркән теҗәх эзн болхмч. Тер эцкчн, өрүнәс нааран амндан тас чиигтә юм күргәд уга, хот эс өгхлә чинән-чидл немгдхн уга. Хотынь сәәрүлҗ өндәлһх арһ хәәхәс уга, әрә торад, наадад, залхурад суудгичн үзүлсв би!

Чамаг шаначн шаһа эрдг юмн эс болхнь, — гиһәд йирин төвшүн бәәдг экнь, ода бийиннь һашута хөвдән һундрхад, ууран кенәр һарһхан медҗ чадад, шүрүлкәд бәәнә.

—Баава, бичкә санаһан зовтн, би удлго хуухлад дуусхв, — гиҗ Эрднь экиннь өвдкүртә санаг тааҗ медсн кевтә, нусан татад, көөтә чирәһән өндәлһәд, өмнәснь җөөлнәр келв.

Герин деед бийд маштг харһа модн орндг деер делдһр чееҗтә нег залу нөөртән әрә дууһар сүүкнәд кевтнә. Генткн чочад, чирәнь хар көлсәр уһагдсн, шарклҗ бәәсн барун көлән дару-дарунь базһад, унтсн-серсн дүрстәһәр тус өмнән бәәсн бор шаврар наалдулчксн герин цоохр оран зивгүр хәләһәд, өркиннь күчр түрлһн, чидлинь харар шимҗәх дәәнә шав хойрнь ууртнь хутхлад, чинән уга чееҗнь чилшго зовлңгар дольглад кевтнә.

Зуухин харңһу булңд, Өлзәт буру хәләһәд, урң-урң гисн генәртә хойр нүднәснь заядар асхрсн нульмсан нуувчинәр залудан медүллго, салврха ханцнаннь үзүрәр селн арчҗ бәәһәд, көвүнәннь хуухлчксн хөөнә толһа, шиирмүдиг хусад уһаһад, дарунь ясар салһад, халун цө деер бәәсн уста хәәсндән тәвҗәнә.

О, чавасм, маңһдур юуһарн теҗәл кехмби? Күнд шавта ирсн авалян яахв? Юуһарн эдниг асрхмби гиһәд санад оркхла, Өлзәтин зүркнь өвдәд, элкнь харар урсад, күнд

җирһлин хурнясдг, цагтан улан-шар, ода өңгинь биллҗ орксн чирәһәрнь нульмсн өдрин туршт кемҗән угаһар мелмлзнә. Өдр ирвәс бәәдл-җирһлнь күндрәд, Цернәхн тус-тустан эврә зовлңта, бүтү һашун тоолвран күүнд медүллго, тагчгар, дотран, бийснь бийләһән күүндлдәд, нег-негнәннь ухаг тааһад, нег-негндән чееҗән санаһар зовлдад бәәцхәлә.

Генткн эднә уйдлһта өркин бәәдлиг үүднә харҗңнллһн эвдв. Герт бәәсн улс чочлдад, үүдн тал ормалдҗ хәләцхәв. Кевлүн цогцта залу уутьхн хар нүдән улм уутьрулад, кень альд бәәхинь медҗ чадад, әрә бүрңгтсн герлд невчк иҗлдҗ бәәһәд, насинь дүңнхлә һучас давсн, өндр шар күн адһн орад ирв:

—Мендвт, му көвүтәһән теңгрин өвчүн уга сән-сәәхн бәәнтә, Өлзәт! — гиҗ көндә дууһар эн сурв.

—Бәәнә, бәәнә! Деегшән һартн Лиҗ, бидн яах билә, тер кевәрн му бишәр бәәнәвидн, — гиҗ хәрү өгәд, Өлзәт орҗ ирсн күүнд үкс гиҗ халун цә нерҗ өгхәр сахньв.

Лиҗ шурҗңнад, поокс һосарн таш-таш гиһәд, орн деер кевтсн эзн залу тал өөрдв.

—Мендвт, Церн Манджиевич. Бийтн ямаран, шарх-шавтн зоваһад бәәхм кевтә?

—гиҗ өргн альхарн батар атхлдад мендлчкәд, көлиннь хаҗуд суув.

—Менд, менд Лиҗ Бамбаевич. Бийм гемгол. Зугл эн шавиннь өдр-сөөһин шаркллһнд тесҗ ядҗанав. Нә, чи юн соньн зәңг авч ирвчи? колхозин көдлмш ямаран болҗана энчн? — гиһәд Церн мендләд, невчк тотхад, дотрк таасн ухаһан үүртән медүллго, бийән сергәсн бәәдл һарһв.

—Соньн юн бәәх билә? Дән альд болҗахинь чигн медгдхш. Радио чигн ду һардган уурва. Газет, бичгүд районас оч авдг арһ манд уга. Тиигән җирн дуунад күргх арһта күлг чигн уга энтн. Арһтаһинь хулхад өгәд, зуурас дәврсн салдсмуд чигн буладгинь булаһад, фронтд кергтәһинь дәәнд йовулҗ оркла бидн. Үлдсн колхозин цөөкн көгшн мөрдүдт, шүдн уга юмсудт, тааста җөөлн хотынь эс өгснд, хагсу өвснд дарунь муурад одцхаҗ, — гиҗ Лиҗ келчкәд, тагчг бәәҗәһәд, цааранднь келв: — Ниднәһә үлдәсн тәрәнә экән санам зовад, олн бүлтәднь хуваһад өгчкләв. Ода намаг, тана ормд бәәх Анҗан Һәрә әмдәр бәрәд идн гиҗәнә. Сельсоветин сегләтрәс зөвшәл-селвг эс сурвч гиһәд, нам райком, обком тал зәңглнәв, гиһәд әәлһәд бәәнә. Юн түүнәс сурлдан бәәдм, би колхозин ахлачв, дәкәд тер өлн күүкдин чирә үзхнь зүркм хатхлад оркнал. Анҗан Һәрә гидгчн йосрхч, юмнд үлү үзәд, кү ховлхдан дурта күчр күнлә. Танас икәр әәҗәх бәәдлтә, көдлмшинь булачкх гиһәд яахан медҗ ядҗана, энд-тендән юм үнрчләд, шарвадад бәәнә. Энтн юм амрашго бәәдл һарад бәәв, — гиһәд Лиҗ арһулхан чикнднь шимлдәд, Цернә буурлтсн үсинь хәләҗ саналдад суув.

—Райком партьд одад тәрәнә эк сур, цаһан буудяг хаврин түрүнд тәрхмн. Колхозд бәәсн тәрәнә экн күршго гиҗ кел. Тер Һәрәләһән бичкә цүүг, эвләд, эвәрнь бәәлһ, эскхлә терчн дала юм татх, — болад Церн үүртән селвгән өгв.