49

Мукалдиева Г.Б., Худайбердина Г.А.

пление общего правила, в соответствии с кото-	щим осуществлением членами исполнительного
рымруководитель(орган)юридическоголицане	органа управления товариществом.
может по доверенности передать больше прав,	По поводу волеизъявления волеформирую-
чем имеет сам, то есть полномочия поверенного	щих органов юридического лица и их участни-
по доверенности, выдаваемой органом юридиче-	ков необходимо рассмотреть положения ст.94
ского лица, не могут быть шире, чем компетен-	Гражданского кодекса РК. Основная организа-
ция самого органа, выдавшего доверенность.	ция может иметь, и как привило, имеет статус
Это же правило необходимо распространить	преобладающего участника юридического лица.
и на случаи выдачи доверенности руководителю	Участникюридическоголицаможетподоговору
филиала или представительства, который мо-	или иным образом давать дочерней организации
жет действовать в пределах своей компетенции,	обязательныедля нее указания, это означает,что
определенной положением о филиале (предста-	участник может заключить с созданным им (или
вительстве) и доверенностью. Полномочия ру-	с его участием) юридическим лицом договор, в
ководителя филиала не могут быть шире, чем	силу которого может доводить свои управленче-
полномочия исполнительного органа юридиче-	ские решения непосредственно до юридическо-
ского лица, выдавшего ему доверенность.	го лица (его исполнительного органа), минуя си-
Предложенное имеет практическое значе-	стему управления посредством работы общего
ние, так как в соответствии с п.11 ст.159 ГК РК	собрания участников, минуя определение ком-
может быть признана недействительной толь-	петенции волеформирующего органа юридиче-
ко сделка, совершенная органом юридического	ского лица.
лица с превышением его уставной компетенции.	По поводу иных способов доведения реше-
Если и по закону, и по уставу исполнительный	ний до юридического лица законодательно ни-
орган уполномочен выдавать доверенности, то	каких положений не закреплено. На практике
не будет нарушением компетенции органа сама	встречаются как устные, так и письменные при-
выдача доверенности. Другой вопрос, если пол-	казы, распоряжения учредителя, касающиеся
номочия поверенного окажутся шире полномо-	различных сфер деятельности юридического
чий самого органа, выдавшего доверенность, то	лица от совершения сделок, до передачи имуще-
на каком основании сделку, совершенную пред-	ства другим субъектам без иных оснований (что
ставителем по доверенности, можно признать	ставит в тупик бухгалтеров, проводящих учет
недействительной? Таким образом, либо необ-	проводимых по заданию участника операций).
ходимо трактовать действия представителя как	Причем, указанные распоряжения участник де-
действия органа юридического лица, а не самого	лает как руководителю, так и подразделениям
юридического лица (что противоречит общим	юридического лица. Когда учредитель один, то
положениям теории юридического лица), либо	принятие решений, обязательных для созданно-
необходимо вводить правило о недопустимо-	го им юридического лица, оправдано, если учре-
сти превышения полномочий представителя над	дитель не выходит за пределы своей компетен-
полномочиями органа юридического лица, вы-	ции. Когда же есть остальные участники, трудно
давшего доверенность. Иначе выдача доверен-	говорить о природе заключенного одним из
ности органом юридического лица может быть	участников юридического лица договора с соз-
одним их узаконенных вариантов совершения	данным юридическим лицом. Эта ситуация не
сделок в обход компетенции органа юридиче-	вписывается ни в правила регулирования сделок
ского лица.	с конфликтом интересов исполнительного орга-
Актуальность рассматриваемого вопроса	на и самого юридического лица (ст.55 Закона РК
подтверждается его развитием в других зако-	«О товариществах с ограниченной и дополни-
нодательных положениях. В частности п.п.2 п.1	тельной ответственностью»), ни в правила регу-
ст.53 Закона РК «О товариществах с ограни-	лирования сделок с заинтересованностью (ст.71
ченной и дополнительной ответственностью»	Закона РК «Об акционерных обществах»), более
установлено, что члены исполнительного органа	того, она выходит и за рамки отношений «учре-
товарищества с ограниченной ответственностью	дитель (участник) – юридическое лицо». Любая
могут быть солидарно привлечены к субсиди-	управляющая компания, даже не будучи участ-
арной с товариществом ответственности перед	ником юридического лица, может заключить
третьими лицами за убытки, которые эти лица	организационное соглашение с юридическим
понесли вследствие несостоятельности (бан-	лицом, ставящим его в зависимость от принятия
кротства) товарищества, вызванной ненадлежа-	решений управляющей компанией.

ISSN 1563-0366

Journal ofActualProblems ofJurisprudence. №1 (85). 2018

91

Корпоративно-правовые проблемы управления деятельностью юридического лица

Норма ст.94 ГК РК, на наш взгляд, не дает	имеет право давать последней обязательные для
однозначного понятия дочерней организации.	нее указания, отвечает субсидиарно с дочерней
Дочерней организацией является юридическое	организацией по сделкам, заключенным послед-
лицо, преобладающую часть уставного капита-	ней во исполнение таких указаний. Значит, либо
ла которого сформировало другое юридическое	ответственность касается не просто преоблада-
лицо (основная организация), либо если в соот-	ющего участника, а преобладающего участни-
ветствии с заключенным между ними догово-	ка, имеющего договор, в силу которого…, либо
ром (либо иным образом) основная организация	любого иного юридического лица, в силу дого-
имеет возможность определять решения, прини-	вора, имеющего возможность принимать управ-
маемые данной организацией. Можно сказать,	ленческие решения по деятельности дочерней
что определение состоит из альтернатив. Либо	компании.­
основная организация является преобладающим	Думается, необходимо уточнение рассмо-
участником, либо есть договор, дающий право	тренной формулировки понятия дочерней орга-
определять решения дочерней организации,	низации, а также более детальное законодатель-
либо есть иной способ принимать управленче-	ное регулирование отношений		управляющей
ские решения по деятельности дочерней органи-	компании и управляемого юридического лица.
зации.	Также заметим, что приведенное законодатель-
Однако также можно сделать вывод, что	ное определение дочерней организации имеет
указанный договор (иной способ) касается воз-	альтернативу.
можности определения решений для дочерней	Вопросы	ответственности	юридического
организации именно преобладающим участни-	лица многоплановы и требуют дальнейшего
ком, тем более что в п.2 ст.94 ГК РК закреплено,	научного анализа в целях совершенствования
что основная организация, которая по договору	действующего	законодательства Республики
с дочерней организацией (либо иным образом)	Казахстан.­

Литература

Климкин С.И. Правовое положение производственного кооператива по законодательству Республики Казахстан: Автореф. дис. канд юрид. наук. – Алматы, 1999. – С. 8.

Грешников И.П. Субъекты права. Часть 1: Юридическое лицо в праве и законодательстве. – Алматы, 2001. – С. 176.

References

Klimkin S. The legal status of the production co-operative under the laws of the Republic of Kazakhstan: The thesis abstract of PhD in Law – Almaty, 1999, p.8.

Greshnikov I. Subjects of law. Part 1: The legal entity in law and legislation. – Almaty, 2001, p.176.

92	Вестник. Серия юридическая. №1 (85). 2018

4-бөлім

ТАБИҒИ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ

Раздел 4

ПРИРОДОРЕСУРСОВОЕ И ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ПРАВО

Section 4

NATURALRESOURCES AND ECOLOGYLAW

ҒТАМР 10.55.57

Шуланбекова Г.1, Ауғанбай А.2 , Оспанова Д.А.3

1аға оқытушы, е-mail: [e-mail]

22 курс phD докторанты, е-mail: [e-mail] 3м.а. доценті, з.ғ.к., е-mail: [e-mail]

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

ТАРИХИ-МӘДЕНИ МАҚСАТЫНА АРНАЛҒАН ЖЕРЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Мақалада халықтың тарихи естелігі болып табылатын тарихи-мәдени ескерткіштер салынған жерлердің құқықтық жағдайлары келтірілген. Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді қорғау, пайдалану қатынастарының құқықтық реттелуі, осы жерлерді мемлекеттік реттеудің ерекшеліктері көрсетілген. Сонымен қатар тарихи мұраларды сақтау мақсатында қабылданып жатқан мемлекеттік бағдарламалар және олардың негізгі бағыттары келтірілген. Тарихи-мәдени ескерткіштерін сақтап қалу үшін, олар орналасқан жерлердің құқықтық жағдайын дамытып, жақсарту жолдары келтірілген.

Түйін сөздер: жер, тарихи-мәдени объектілер, тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер, жер қатынастары, тарихи-мәдени сараптама, ескерткіштер.

Shulanbekova G.1, Auganbay A.K.2, Ospanova D.A.3

1senior lecturer, e-mail: [e-mail]

2doctoral PhD 2 years, e-mail: [e-mail]

3associate Professor, Candidate of Legal Sciences, e-mail: [e-mail] al-Farabi Kazakh National University, Kazakhstan, Almaty

General characteristics of the legal status of lands of historical and cultural purpose

The article cites the legal status of lands of historical and cultural significance, which are historical memories. The peculiarities of the legal aspects of the use and protection of lands of historical and cultural significance and the state regulation of these lands are given. At the same time, state programs aimed at preserving the historical heritage and their main directions are given. To preserve historical and cultural monuments, ways to improve and improve the legal status of their location are given.

Key words: land, historical and cultural sites, lands of historical and cultural significance, land relations, historical and cultural expertise, monuments.

Шуланбекова Г.1, Ауғанбай А.2 , Оспанова Д.А.3

1ст. преподаватель, е-mail: [e-mail] 2докторант PhD 2 года обучения, е-mail: [e-mail]

3и.о. доцента, к.ю.н., е-mail: [e-mail]

Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

Общая характеристика правового статуса земель исторического и культурного назначения

В статье приводится правовое состояние земель историко-культурного назначения, которые являются историческими воспоминаниями. Приведены особенности правовых отношений использования и защиты земель историко-культурного назначения, и государственного регулирования этих земель. В то же время приводятся государственные программы, направленные

© 2018 Al-Farabi Kazakh National University

Шуланбекова Г. және т.б.

на сохранение исторического наследия и их основные направления. Для сохранения исторических и культурных памятников даны способы улучшения правового статуса их местонахождения.

Ключевые слова: земли, исторические и культурные объекты, земли историко-культурного назначения, земельные отношения, историко-культурная экспертиза, памятники.

Кіріспе

Казақстан Республикасының Конституция­ сында жер табиғи ресурс ретiнде, Қазақстан Республикасы халқының өмірінің негiзi болып белгiленген (Қазақстан Республикасының Конс­ титуциясы, 1995: 1).

Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерi, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер санаттарға және тағы да басқа болып бөлiнедi (Қазақстан Рес­ публи­ ­касының Жер кодексі Қазақстан Респуб­ ликасының 2003 жылғы 20 маусымдағы №442 Кодексі: 2).

Осылардың ішінде тоқталатынымыз тарихимәдени мақсаттағы жерлер.

Халықтың тарихи естелігі – ғасырлар бойы мәдени мұраға салынатын, барлық адамзат өркениетінің мәдени топтарын, халықтың, ұлттың, этностың өзін сақтап қалудың негізі болыпқалуфакторыболыптабылады.Мәденимұра өзіндік рухани – өнегелілік пен материалдық құндылықтардан тұрып, бір ұрпақтан келесі ұрпаққа жай өтіп ғана қоймай, оларды жоғалтып алмас үшін, ұлттық, мемлекеттік естелік болып табылады.

Осыған орай, ата-бабамыздан қалған тарихимәдени ескерткіштерін сақтап, олар орналасқан жерлердің құқықтық жағдайын дамытып, жақсартуымыз қажет.

Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер дегеніміз

– тарихи-мәдени мұра объектілері, оның ішінде тарих және мәдениет ескерткіштері орналасқан жер учаскелері танылады.

Тарих және мәдениет ескерткіштері – тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енгізілген, халықтың өткен тарихымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен байланыс­ ты, адам жасаған немесе адам мен табиғаттың бірлескен туындысы болып табылатын жекелеген кесендер, ғимараттар, құрылыстар мен ансамбльдер, тарихи-мәдени ландшафттар және басқа да көрікті жерлер (Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы/ Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 2 шілдедегі №1488-ХІІ Заңы: 3).

Тарих және мәдениет ескерткіштері мынадай түрлерге бөлінеді:

1)қалақұрылысыжәнесәулетескерткіштері;

2)археология ескерткіштері;

3)ансамбльдер.

Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді рет­ тейтін құқық нормалары Қазақстан Респуб­ ликасындағы тарихи-мәдени мақсаттағы жер­ лерді табиғи ресурс ретiнде пайдалану мен қopғay, ол жердi ұтымды пайдалануды ұйымдас­ тырумaқcaтынанөндiрiсқұралыжәнешарты,сонымен бiрге, құнарлы топырақты жақсарту және ұтымды пайдалану, жер қатынастары субъек­ тiлерiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiн жүзеге асыруға байланысты туындайтын қаты­ настарды реттейді.

Тарихи-мәденимақсатынаарналғанжерлерді пайдаланудағы қатынастардың субъектілері көлемі мынадай жағдайларға тәуелді болады:

–субъектінің түріне;

–субъектінің заңи маңызы бар әрекетіне;

–аталған жер құқығы қатынастарының ерекшелігіне­ ;

–құқық қатынастары субъектісінің өз функциясын жүзеге асыру жағдайына байланысты болады.

Тарихи-мәдени мақсатына арналған жерді пайдаланудағы қатынастары субъектілерінің қатары, мазмұны және олардың құқықтарының арақатынасыелдегіжерсаясатыжәнеәлеуметтікэкономикалық қайта құрулар сипатына тәуелді өзгеріп отырады. Кеңес одағы кезінде мемлекет жергеменшікқұқығықатынастарыныңайрықша жеке субъектісі болғаны бәрімізге аян. Ал жерге жеке меншік институтын енгізген соң жерге меншік құқығы қатынастарының субъектілері қатарына жеке тұлғалар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалар қосылды.

Негізгі бөлім

Қазіргі кезде мемлекет заң бойынша жеке меншікке берілмеген және беруге болмайтын тарихи-мәдени ескерткіштер орналас­ қан жерлерге меншік құқығын сақтап отыр. Міне, осыған сәйкес мемлекет жерге мемле­кет­ тік меншік құқығы қатынастарының субъек­ тісі болып табылады. Тарихи-мәдени мақса­

ISSN 1563-0366

Journal ofActualProblems ofJurisprudence. №1 (85). 2018

95

Тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлердің құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасы

тына арналған жерлерді пайдаланудағы қатынастарының субъектілері дегеніміз – жер құқығы қатынастарына қатысушылар болып табылатын­ және соған орай құқықтары бар әрі осы құқық қатынасында міндеттер атқаратын жеке және заңды тұлғалар, мемлекет. Мысалы: мемлекеттік органдар, жердің меншік иелері, жер пайдаланушылар, қазақстандық тұлғалар, шетелдік тұлғалар, халықаралық ұйымдар және т.б.,албұлқатынастардыңсубъектілерідегеніміз

– жер құқық қатынастарына қатысушылардың заңдармен белгіленген немесе реттелген құқықтары мен міндеттері.

Ал енді тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлерді пайдаланудағы қатынастарды төмен­ дегідей бөліп қарастырамыз:

1)материалдық құқық қатынастары құқық субъектілерінің тікелей жерге қатысты құқық­ тары мен міндеттерін анықтаушы нормаларды құрайды.

Басқаша айтқанда бұл құқықтар құқық нормасымен қарастырылған құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру арқылы қалыптасады.

2)процессуалдық құқықтық қатынастар. Материалдық құқықтық қатынастардың пайда болуын, тоқтатылуын және жүзеге асыру тәртібін анықтайтын нормаларда көрінеді. Яғни құқықтық реттеуге тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлерді пайдаланудағы қатынастары түспейді, оларды жүзеге асыру тәртібі түседі. Оған жерге қатысты мәмілені тіркеу тәртібі жатады. Жерді сатып алу-сату шарты жер ресурс­ тарын басқаратын өкілетті органның тиянақты тексеруінен кейін міндетті түрде тіркелуге жатады.­

3)реттеуші жер құқық қатынастары заңи жауапкершіліктіқолдануғабайланыстыемесжер құқық қатынастарын жүзеге асыру процесінде қалыптасады.

4)қорғаушы жер құқық қатынастары жасалған­ құқық бұзушылыққа жауапкершілік шарасын қолдануға байланысты пайда болады. Құқық қорғау қатынастары жер заңының бұзылуының барлық жағдайында пайда болады. Мысалы, жердің нысаналы мақсатын заңсыз өзгерту жер учаскесін алып қоюға негіз болады (жер құқығы жауапкершілігі); келтірілген залалды өтеу (азаматтық құқықтық жауапкершілік; айып төлеуді қолдану (әкімшілік құқықтық жауапкершілік).

Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеудің түрлері:

1)заң шығарушылық, тарихи-мәдени мақсаттағы жер қатынастарын реттеуді жүзеге асыратын заңдарды қабылдау қызметі;

2)заң орындаушылық, заң орындалуын қамтамасыз ету қызметі;

3)құқық қорғау қызметі, яғни кінәлі тұлғаны жауапкершілікке тарту.

Ал тарихи-мәдени мақсаттағы жер қаты­ настарын мемлекеттік реттеуде қолданылатын амал-тәсілдердің жиынтығы екі топқа бөлінеді: әкімшілік және экономикалық.

Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді мем­ лекеттік реттеудің қызметтерінің түрлері:

1)жер учаскелерін есепке алу және мемлекеттік жер кадастрын жүргізу;

2)жерді жеке меншікке немесе жер пай­ далануға беру немесе алып қою;

3)жердің санатын анықтау және жерді бір санаттан екінші санатқа ауыстыру;

4)жерді аймақтарға бөлу және жерге орналастыруды­ жүзеге асыру;

5)жер мониторингісін жүргізу;

6)жер төлемдерін алу;

7)жерді қорғау шараларын жүргізу;

8)жерді пайдалану мен қорғау шараларына мемлекеттік бақылау жүргізу;

9)жер дауларын шешу.

Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді қорғау үшін ақы төлеу жер төлемдерінің экологиялық құқықтық көрінісі болып танылады. Ол жерді қорғау үшін төленетін төлемдердің өзі бірнеше түрлерге бөлінеді. Олар: Жерді ластағаны үшін ақы төлеу, яғни жерге эмиссияға ақы төлеу; жерді табиғи ресурс ретінде молықтырғаны үшін ақы төлеу; жерге келтірілген зиянның орнын толтыру т.б.

Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау және пайдалану:

1)тарихи-мәдени мұра объектілерін анық­ тауға, зерттеуге және насихаттауға;

2)тарихи-мәдени мұра объектілеріне тарих және мәдениет ескерткіштері мәртебесін бекітуге;

3)жоюдан, тағылық актілерінен, өңін айналдырудан, жалған дәріптеуден, бұрмалау­ дан, орынсыз өзгерістер енгізуден, тарихи түп­ мәтіннен үзіп тастаудан қорғауды қамтамасыз етуге;

4)археологиялық және ғылыми-рестав­ рациялау жұмыстарын жүргізу жолымен қайта түлетуге және сақтауға;

5)олардың сақталуы қамтамасыз етілетін нормаларға сәйкес күтіп-ұсталуына;

96	Хабаршы. Заң сериясы. №1 (85). 2018

Шуланбекова Г. және т.б.

6) этномәдени ортаны қайта түлету процесінде, сондай-ақ ғылыми және тәрбиелік мақсаттарда пайдалануға бағытталған шаралар жүйесін қамтиды (Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы/ Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 2 шілдедегі №1488-ХІІ Заңы: 3).

Тарихи, ғылыми, көркемдік және өзге де мәдени құндылығы бар объектілер табылған жағдайда, жер пайдаланушылар одан әрі жұмыс жүргізуді­ тоқтата тұрып, бұл туралы тарихимәдени­ мұра объектілерін қорғау және пайдала­ ну жөніндегі уәкілетті органға хабарлауға міндетті.

Тарихи-мәденимұраобъектілерініңсақталып тұруына қатер төндіруі мүмкін жұмыстардың барлық түрлерін жүргізуге тыйым салынады.

Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген жағдайларды қоспағанда, тарихимәдени мақсаттағы жерге жатқызылған жер учаскелерi оның меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардан алып қойылмайды.

Тарих және мәдениет ескерткіштерін қор­ ғауды қамтамасыз ету мақсатында тарихимәдени мақсаттағы жерлерде Қазақстан Рес­ публикасының­ заңнамасында айқындалған тәртіппен­ қорғау аймақтары, құрылыс салуды реттеу аймақтары және қорғалатын табиғи ландшафт аймақтары белгіленеді.

Тарихи-мәдени мұра объектілерінің қорғау аймақтарының, құрылыс салуды реттеу ай­ мақтарының және қорғалатын табиғи ландшафт аймақтарының шекараларын тиісті жер­ гілікті атқарушы органдардың ұсынуы бойынша­ облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті өкілді органдары (мәслихаттар) бекітеді.

Аталған аймақтарды айқындаудың тәртібі мен олардағы жерді пайдалану режимін тарихимәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган айқындайды.

Қорғалатын аймақтардың, құрылыс салуды реттеу аймақтарының және қорғалатын табиғи ландшафт аймақтарының шегінде тарихимәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасында көзделген негіздерде және тәртіппен әкімшілік ықпал ету шараларын қолдануы мүмкін (Қазақстан Республикасының Жер кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы №442 Кодексі: 2).

Тарихи-мәдени мұра объектiлерi тарих және мәдениет ескерткіштері мәртебесiн заңда

белгiленген тәртiппен өздерi тарих және мәде­ ниет ескерткіші деп танылған кезден бастап иеленедi.

Тарихи-мәдени мұра объектiлерiн Тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енгiзу туралы шешiм қабылдау үшiн құжаттар Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен ұсынылады.

Тарихи-мәденимұраобъектiлерiнтарихжәне мәдениетескерткiштерiдептануолардымiндеттi түрде ресми жариялануға тиiстi халықаралық, республикалық және жергiлiктi маңызы бар Тарихжәнемәдениетескерткіштерініңмемлекеттік тізімінде бекiту арқылы баянды етiледi. Археология ескерткіштері олар анықталған кезден бастап тарих және мәдениет ескерткіштері мәртебесін алады.

Қазақстан Республикасындағы тарих және мәдениет ескерткiштерi заңмен мiндеттi түрде қорғалуға және сақталуға жатады, оларды пайдаланудың, оларды меншiктену құқығын өзгертудiң және оларды мәртебеден айырудың ерекше құқықтық режимi болады.

Тарих және мәдениет ескерткiшiн мәрте­ бесiнен айыруға және тарих және мәдениет ескерткіштерініңмемлекеттіктізіміненшығарып тастауға объект толық түгел жойылған және (немесе) тарихи-мәдени мәнін жоғалтқан жағдайда ғана жол беріледі.

Жаңадан анықталған тарихи-мәдени мұра объектілері алдын ала есепке алу тізіміне енгізіледі және олар өздерінің мәртебесi туралы түпкiлiктi шешiм қабылданғанға дейiн, тарих және мәдениет ескерткiштерiмен бiрдей қорғалуытиiс(Тарихи-мәденимұраобъектілерін қорғау және пайдалану туралы/ Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 2 шілдедегі №1488-ХІІ Заңы: 3).

Тарих және мәдениет ескерткіштеріне меншік қатынастарының да ерекшеліктері бар. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiмен және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарымен реттеледі, тарих және мәдениет ескерткіштері деп танылған тарихимәдени мұра объектілері тарих және мәдениет ескерткіштеріне меншік құқығының объектілері болып табылады. Ал субъектілер болып Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғалар табылады.

Қазақстан Республикасының аумағында орна­ ­ласқан және басқа субъектілерге тиесілі емес тарих және мәдениет ескерткіштері Қазақ­ стан Республикасының ерекше меншігі болып табылады.­

ISSN 1563-0366

Journal ofActualProblems ofJurisprudence. №1 (85). 2018

97

Тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлердің құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасы

Қазақстан			Республикасы қазақ		халқының	3. Қорған, ескерткіштің түрі археология,
және	Қазақстан Республикасында				тұратын	орналасқан жері ҚР ҰҒА-ның Бас Ботаникалық
басқа да халықтардың тарихи-мәдени мұрасын						саябағы, ботаникалық саябақтың оңтүстігіне
құрайтын тарихи-мәдени құндылығы бар тарих						қарай 600 м., оранжереядан оңтүстік-батысқа
жәнемәдениетескерткіштерінеменшікқұқығын						200  м, орталық саяжолдың оңтүстігі
олардың меншік иелерімен жасалған шарттар						4. Бұтақты-2 қонысы, ескерткіштің түрі ар-
бойынша сатып алуы мүмкін.						хеология, орналасқан жері Бұтақты шатқалының
ҚазақстанРеспубликасыатынанхалықаралық­						ішінде 7,6 км., спорт кешенінен 1 км. батысқа
және республикалық маңызы бар ескерткіштерге						қарай
меншік иесі өкілеттігін тарихи-мәдени мұраны						5. Қимасар тұрағы, ескерткіштің түрі архео­
қорғау және пайдалану жөнiндегi уәкiлеттi орган,						логия, орналасқан жері Қимасар асуы, Медеу
ал жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет						шатқалы
ескерткiштерiне – облыстардың, республикалық						6. Батыр Райымбек Хангелдіұлының (XVIII
маңызыбарқалалардың,астананың,аудандардың						ғасыр) бейіті, ескерткіштің түрі қала құрылысы
(облыстық маңызы бар қалалардың) жергiлiктi						және сәулет, орналасқан жері Райымбек
атқарушы органдары жүзеге асырады (Тарихи-						даңғылы, орталық зиратқа қарсы
мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану						7. Бұрынғы Әскери қамал – (бұрынғы Вер-
туралы/ҚазақстанРеспубликасының1992жылғы						ный бекінісі, қазір – ҚР ҚМ «Қолдау» РМК
2 шілдедегі №1488-ХІІ Заңы: 3).						өкілдігінің бөлімдері), ескерткіштің түрі қала
Қазақстан Республикасының тарихи-мәде­						құрылысы және сәулет, орналасқан жері Чер-
ни мұраларды қорғау туралы заңдарының						касск қорғанысы к-сі, 69а. (Куратов, Тәтібеков,
бұзылуына­		кінәлілігі әрекетінен немесе әрекет­				Жетісу, Станиславский көшелері), Кіші Алматы
сіздігінен көрінген тұлғалар Қазақстан Респуб­						өзенінің сол жағалауы
ликасының заңдарына сәйкес жауапты болады.						8. Бұрынғы Верный обсерваториясы, Бре-
Тарих және мәдениет ескерткiшiне немесе						дихин астрографы академик Г.А. Титовтың үйі
оның қорғау аймағына зиян келтiрген жеке және						және мұнарасы (қазір – Алматы облысының
заңдытұлғалартарихжәнемәдениетескерткiшiн						қоршаған		ортаны қорғау басқармасының
немесе оның қорғау аймағын қалпына келтiруге,						өкілдігі), ескерткіштің түрі қала құрылысы және
ал бұл мүмкiн болмаған кезде келтiрiлген зиян­						сәулет, орналасқан жері Амангелді к-сі, 89, Сей-
ды	Қазақстан		Республикасының		азаматтық	фуллин к-сі, 197, Абай даңғылы қиылысы
заңдарына сәйкес өтеуге мiндеттi. Тарих және						9.	Бұрынғы Верный			телеграфы (қазір
мәдениет ескерткiшiн немесе оның қорғау						– Қазақстан			Республикасындағы		Пәкістан
аймағын қалпына келтiру уәкiлеттi органның						елшілігі), ескерткіштің түрі қала құрылысы
бақылауымен жүзеге асырылады (Тарихи-						және сәулет, орналасқан жері Төлебаев к-сі, 25
мәдени мұра объектілерін қорғау және пайда-						Мақатаев к-сі қиылысы
лану туралы/ Қазақстан Республикасының 1992						10. «Арасан» емдеу-сауықтыру моншалар
жылғы 2 шілдедегі №1488-ХІІ Заңы: 3).						кешені­	(қазір – «Арасан» орталық сауықтыру
Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 2						орталығы­		). Сәулетшілер В.Т. Хван, М.К. Оспа-
шілдедегі «Тарихи-мәдени мұра объектілерін						нов; инженерлер В. Чечелов, К. Төлебаев,
қорғау және			пайдалану	туралы»	Заңының	ескерткіштің түрі қала құрылысы және сәулет,
27-бабына және Қазақстан Республикасының						орналасқан жері Қонаев к-сі, 75 және т.б.
2001 жылғы 23 қаңтардағы «Қазақстан Респуб­						бекітілген (4).
ликасындағы жергілікті				мемлекеттік басқару		Алматы			облысының	жергілікті	маңызы
және өзін-өзі басқару туралы» Заңының 27-ба-						бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің
бына сәйкес Алматы қаласының әкімдігінің						мемлекеттік тізімін бекіту туралы Алматы облы-
қаулысымен Алматы қаласында 118 тарихи-						сы әкімдігінің қаулысына сәйкес Алматы облы-
мәдени орын белгіленген. Олардың ішінде:						сында 1500-ден аса тарихи-мәдени ескерткіштер
1. Боралдай обалар некрополі (қорымы),						бекітілген, оның ішінде Жамбыл ауданында:
ескерткіштің түрі археология, орналасқан жері						1. Бірнеше Ұлы Отан соғысында қаза болған
Боралдай елді-мекенінің оңтүстігі. Үлкен Алма-						жауынгерлерге орнатылған обелиск
ты өзенінің сол жағалауы						2. Ж. Жабаев бюсті, 1976 жыл, Жамбыл
2. Қорған, ескерткіштің түрі археология,						ауылы­
орналасқан жері 20, 22 линиялар, Жандосов						3. Медетбек батыр ескерткіші, 2008 жыл,
көшелері, 20-линия, 128 үй, Тәжібаев к-сі, 37						Жамбыл ауылы

98	Хабаршы. Заң сериясы. №1 (85). 2018

Шуланбекова Г. және т.б.

4.А. Жамбылұлы бюсті, 2008 жыл, Жамбыл ауылы

5.Н. Тілендиев ескерткіші, 1999 жыл, Жамбыл ауылы

6.Наурызбай батыр кесенесі, 2006 жыл, Дегерес ауылы Бесбатыр тауында

7.Ү. Кәрібаевтың музей үйі, 1988 жыл, Үмбеталі ауылы, Кәрібаев көшесі, 63 үй

8.СССР-дің 50 жылдығына орай кеңес үкіметі күрескерлеріне орнатылған обелиск, 1967 жыл, Аққайнар ауылы (Прудки)

9.Сарыбай би бюсті, 1992 жыл, Қарасу ауылы­

10.Сүйінбай Аронұлы кесенесі, 1996 жыл, Қаракастек ауылы

11.Сәмен батыр ескерткіші, 2005 жыл, Самсы ауылы

12.Бейіт, 19 қорғаннан құралған, ежелгі темір дәуірі, Ақсеңгір бекетінен оңға қарай 3,5 м жерде, Ақсеңгір өзені сол жақ жағалауында

13.Қорғандар, ежелгі темір дәуірі, Ақсеңгір бекетінен оңға қарай 8 км, Ақсеңгір өзенінің сол жақ жағалауында және көптеген ежелгі дәуірден қалған қорғандар (5).

Тарихи-мәдени сараптама жүргізудің ережесі (бұдан әрі – Ереже) «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 19-бабы

7)тармақшасынасәйкесәзірленгенжәнетарихи- мәденимұраобъектілерінетарихи-мәденисарап- тама жүргізудің тәртібін айқындайды. Тарихимәдени сараптама мәдени-мұра объектісінің тарихи-мәдени маңызын және сақталу деңгейін белгілеу мақсатында жүргізіледі.

Халықаралық және республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштеріне сараптаманың жүргізілуін тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган қамтамасыз етеді.

Тарихи-мәдени мұра объектілеріне немесе жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштеріне сараптаманың жүргізілуін қамтамасыз етуді облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті атқарушы органы қамтамасыз етеді (6).

Ата-бабамыздың қалдырған мұраларын сақтап қалу мақсатында Мәдени мұра» мем­ лекеттік бағдарламасы­ қабылданған. «Мәдени мұра» Мемлекеттік­ бағдарламасын Қазақстан Республикасы­ Президенті Н. Назарбаевтың бастауымен құрылған. 2003 жылы мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның үлкен мәдени мұрасын, мемлекеттік тілде гуманитарлы білім қорын,

тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпынакелтіруді,ұлттықәдебиетпенжазудағы көпғасырлы тәжірибені біріктіруді зерттеудегі бірыңғай жүйе қалыптастыруға бағытталған бағдарлама жасауды бұйырды.

Бағдарламаны жүзеге асыру 2004 жылы басталған болатын және екі жылға есептелген. Кейін тағы екі кезең құрылды: 2007 жылдан 2009 жылға дейін және 2009 жылдан 2011 жылға дейін.

«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы мәдениетке деген мемлекеттік қозғалысын анықтағанруханижәнебілімберуістерініңдаму саласындағы негізгі құжат, стратегиялық ұлттық жоба болып кетті. Мұншалықты үлкен жобаны іске асыруды ТМД елдерінің ішінде алғаш бастаған Қазақстан.

«Мәдени мұраның» мақсаты – елдің тарихимәдени мұрасын зерттеу, қалпына келтіру және сақтау, тарихи-мәдени дәстүрлерді қайтару, шет елде Қазақстанның мәдени мұрасын үгіттеу.

Бағдарламаның бағыттары:

–ұлттық мәдениетке ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру;

–археологиялық зерттеулер және т.б.

2004 жылдан – бағдарламаны жүзеге асыра бастаған кезден – бастап тарих пен мәдениеттің 78 ескерткішінде реставрациялық жұмыстар бітірілген, олардың 28-і (35%) – 2008-2011 жылдары реставрацияланған.

Тәуелсіз Қазақстан тарихында алғаш рет еліміздегі ескерткіштердің масштабты инвентаризациясы өткізілді және республикалық (218 объект) және жергілікті (11 277 объект) маңызы бар тарих пен мәдениет ескерткіштерінің Тізімі қабылданды.

«Мәдени мұра» бағдарламасы Қазақстан тарихындағы теңдессіз гуманитарлы акция бола тұрып,қазақхалқыныңұлттықруханибайлығын әлемге паш етті (http://www.madenimura.kz/ kk/government-program-madenimura/programs- madenimura: 7).

Қорытынды

Бағдарламаның ең маңызды бағыттарының бірі оны жүзеге асыру барысында алынған, мәліметтерді жүйелендіру және тарихи-мәдени мұраобъектілеріорналасқанжерлердіңқұқықтық жағдайын жақсарту болып табылады. Тарихимәдени объектілер орналасқан жер учаскелерін пайдалану, қорғау қатынастарын реттейтін нормалардың жүйесін жетілдіруіміз қажет. Со-

ISSN 1563-0366

Journal ofActualProblems ofJurisprudence. №1 (85). 2018

99

Тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлердің құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасы

нымен қатар, ата-бабамыздың даналығымен­	үшін жүйеленген нормативтік акт қабылдауымыз
жасалған ескерткіштерді әлемдік деңгейде таны-	қажет.Ұлықазақдаласындаөмірсүргенжәнеөмір
тып, еліміздің туризм саласын дамытуға болады.	сүріп жатқан халықтың мәдениигілігін сақтау ба-
Ал бүгінгі күні тарихи-мәдени мақсатқа арналған	сты мақсат болу керек, себебі кешегіден қалған
жерлер қатынастары бойынша реттейтін заңнама	тарихи мұралар ата-бабамыздың қалдырған асыл
актілерінің аздығы үлкен мәселе болып отыр.	қазынасы, сондықтан ол жер учаскелерін әрбір
Сол үшін тарихи-мәдени мұраларымызды қорғау	азамат қорғап, қастерлеу қажет.

Әдебиеттер

Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1995. – 98 б.

Қазақстан Республикасының Жер кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы №442 Кодексі. Тарихи-мәденимұраобъектілерінқорғаужәнепайдаланутуралы/ҚазақстанРеспубликасының1992жылғы2шілдедегі

№1488-ХІІ Заңы.

Алматы қаласының жергілікті маңызы бар Тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы Алматы қаласы әкімдігінің 2010 жылғы 10 қарашадағы №4/840 қаулысы. Алматы қаласы Әділет департаментінде 2010 жылғы 9 желтоқсанда №864 тіркелген.

Алматы облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы Алматы облысы әкімдігінің 2010 жылғы 27 сәуірдегі №53 қаулысы. Алматы облысының Әділет департаментінде 2010 жылы 07 маусымда №2052 тіркелген.

Тарихи-мәдени сараптама жүргізудің ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрінің 2007 жылғы 20 тамыздағы №219 Бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2007 жылғы 14 қыркүйекте Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне №4933 болып енгізілген.

http://www.madenimura.kz/kk/government-program-madenimura/programs-madenimura/.

References

Қazaқstan Respublikasynyң Konstitucijasy. – A.: Zhetі Zhargy, 1995. – 98 b.

Qazaqstan Respublikasynyng Zher kodeksі Qazaqstan Respublikasynyng 2003 zhylgy 20 mausymdagy №442 Kodeksі. Tarihi-mәdeni mura obektіlerіn қorgau zhәne pajdalanu turaly/ Qazaqstan Respublikasynyng 1992 zhylgy 2 shіldedegі №1488-

HІІ Zangy.

Almaty қalasynyng zhergіlіktі mangyzy bar Tarih zhәne mәdeniet eskertkіshterіnіng memlekettіk tіzіmіn bekіtu turaly Almaty qalasy akіmdіgіnіng 2010 zhylgy 10 qarashadagy №4/840 қaulysy. Almaty qalasy Adіlet departamentіnde 2010 zhylgy 9 zheltoqsanda №864 tіrkelgen.

Almaty oblysynyng zhergіlіktі mangyzy bar tarih zhәne mәdeniet eskertkіshterіnіng memlekettіk tіzіmіn bekіtu turaly Almaty oblysy әkіmdіgіnіng 2010 zhylgy 27 sәuіrdegі №53 qaulysy. Almaty oblysynyng Adіlet departamentіnde 2010 zhyly 07 mausymda №2052 tіrkelgen

Tarihi-mәdeni saraptama zhүrgіzudіng erezhesіn bekіtu turaly Қazaқstan Respublikasynyng Mәdeniet zhәne aqparat ministrіnіng 2007 zhylgy 20 tamyzdagy №219 Bujrygy. Qazaqstan Respublikasynyng Adіlet ministrlіgіnde 2007 zhylgy 14 qyrkүjekte Normativtіk quqyqtyq kesіmderdі memlekettіk tіrkeudіng tіzіlіmіne №4933 bolyp engіzіlgen.

http://www.madenimura.kz/kk/government-program-madenimura/programs-madenimura/.

100	Хабаршы. Заң сериясы. №1 (85). 2018