70

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Пайғамбарымыз айтқандай, өзіне ғана емес, өзгелерге де пайдалы бола білу –

«тектілікке» тəн қасиет.

Шығыс философиясының көрнекті өкілі, қытай халқының ұлы философы – Конфуций (б.з.д. 551–479 жж.). Конфуцийдің философиялық көзқарастарының Қытай мен Азия елдеріндегі философияның дамуына ықпалы зор болғаны тарихтан мəлім. Конфуцийдің философиялықойларыадамгершілікіліміненегізделген. Оныңфилософиялықілімініңнегізін құрайтын «жэнь» (адамды сүю, гуманизм), «и» (əділеттілік), «ли» (салт-дəстүр), «чжи»

(даналық), «синь» (шынайылық, игі көзқарас) сынды категориялық ұғымдар адамды, адам болмысын əлемдегі, қоғамдағы қатынастардың орталық мəселесі ретінде қарастырады.

Конфуций философиялық еңбектерінде «асыл адам» («цзюнь-цзы») тұжырымдамасын ұсынды.

Асыл адам, бекзат адам (цзюнь-цзы) – адамгершілігі жоғары, жан-жақты жетілген, «алтын ортаға» жеткен, ізеттілік, шыншылдық, сақтық секілді қасиеттерге ие жəне басқа адамдардың рухани жетілуіне көмектесуші адам. Конфуцийдің пікірінше, мұндай қасиеттерге мемлекетті билеуші, басқарушы адам ие. «Асыл адамдар» көбейген сайын қоғам да жақсара түседі, мемлекетті басқару да жеңілдейді. «Асыл адамдардың» үлгісі зорлық арқылы бағындыруданəлдеқайдабағалы, себебіхалықтаүрей, қорқынышемес, өзбасшыларынадеген сенім пайда болады. Бұл ұғымға қарсы ұғым – «төмен адам» ұғымы.

Мұндағы «алтын орта» («чужн юн») – Конфуций философиясының басты ұғымдарының бірі. «Бұл жетілген мораль үлгісі, адам еш нəрседе шектен шығып кетпеуі керек дегенді білдіреді. Мысалы, тым қазба немесе тым жай болған дұрыс емес, орташа күйді сақтауға ұмтылу керек. Конфуций бұл ұғымды ағашты мысалға ала отырып түсіндіреді. Оның жоғарғы жағында орналасқан жапырақтарға жаңбыр мен күннің əсері тез жетеді, төмендегі жапырақтарға да аса ыңғайлы емес. Ең дұрысы, ортада орналасқан жапырақ болу. Алтын ортаға жету қиын, бірақ оған жеткен адам мəңгі өмір сүреді» [2, 135].

Демек, мəңгілік өмір – асыл адамның мұраты. Оның өлместік сыры да – осыда.

Конфуцийдің іргелі философиялық көзқарастары «Кеңес пен толғам» еңбегінде айқындалған. Мұнда да жоғары адамгершілік қасиеттерге ие текті адамның болмысы бəрінен биік қойылады.

Ұстаз айтыпты:

- Кісілігі мол пенде ғана адамды сүйе біледі, һəм одан жирене де біледі.

Ұстаз айтыпты:

- Кісілікке ұмтылған – кеселді мінінен арылады [ 3, 257].

Ұстаз айтты:

Жақсыкісідепсөзіненісікөрінетін, айтқансөзінкейінненөзіұстанатын кісініайтады

[3, 283].

Конфуцийдің түсіндіруінде, асыл адам – келісті көріктің иесі, оның бойында шыдам мен сабыр, асқақтық пен адамгершілік қасиеттер тоғысқан. Асыл адам өз бойындағы кеселді міндерінен арыла отырып, өзгелерге де бағыт-бағдар бола алады. Философ сказал: «Благородный муж заботится об общих, а не о партийных интересах, а низкий человек, наоборот, заботится о партийных, а не об общих интересах» [4, 17]; Философ сказал: «Благородныймужзнаетдолг, анизкийзнаетвыгоду» [4, 37]; Философсказал: «Благородный муж иногда может не знать мелочей, но может нести важные обязанности; между тем как мелкий человек не может нести важных обязанностей, но он может проявить свое знание в малых делах» [4, 159].

Түркі жəне əлем философиясының көрнекті өкілдері саналатын əл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, Абай мұраларында «тектілікке» қатысты пікірлер жоқ емес. Мəселен,

161

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

əл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында ел басшысының бойына тəн 12 қасиетті атап, ел басшысының құндылығы сол қасиеттерде деп көрсетеді; Ж.Баласағұн «Құтты білік» дастанында Күнтуды, Айтолды, Өгдүлміш, Одғұрмыш образдары арқылы құтты адамның, құтты қоғамның келбетін көрсетеді; түркі топырағындағы сопылық ілімнің жарқын өкілі Қ.А. Ясауи бабамыз «Даналық кітабында» адамның «жақсы» атануыиманнандепдəлелдейді; Ал, ұлыАбайөзшығармаларыарқылы«толық адам» ілімінің негізінқалады. Абайдың«пайдаойлама, аройла», «адамзаттыңбəрінсүй, бауырымдеп» деген тұжырымдары– оныңілімініңтемірқазығынаайналды. Абай: «Адамныңжақсыболуытегінде емес, тəрбиесінде, ақылында, өнер-білімінде» - деген келелі ой айтып, кемелдікке шақырды. Ұлттық философияның көш басында тұрған ойшыл тұлғалардың тағылымы мол еңбектерінде айтылған даналық ойлар, толғамдар халқымыздың «тектілік» ұғымы турасындағы танымын көрсетеді.

«Тектілікке» тікелей қатысты философиялық толғамдар Алтын Орда əдебиетінің көрнекті өкілі, ақын, ойшыл С.Сараи шығармасында көп кездеседі.

Сайф Сараи (1321-1396) – атақты «Гүлстан бит-түрки» дастанының авторы. Қыпшақоғыз əдеби тілінде жазылған дастан 5 мың жолға жуық жолдан тұрады. Дастанның негізгі бөлімі Сағдидің «Гүлстан» шығармасының еркін аудармасынан құралған. Сонымен қатар, дастанға ақынның өзі жазған лирикалық өлеңдері, ғақлия, толғаулары енген.

Адамның текті болмысы, «тектілік» ұғымы – С. Сараи шығармасының негізгі тақырыптарының бірі:

Ağač körki jemiš, erning – käräm dur, Käräm siz er vüdзüdi kül ädäm dur.

Дерево славится своими плодами, А благородством славен человек, Но человек, лишенный благородства, Как будто б не существовал вовек.

Šärif gär mutüza if bolur esä, bilgil: Aning bu dзah-u dзülali zä if bolmϊsar.

Знай, коль благородный даже ослабеет, Слава и величие его не оскудеют.

Neča bolsa za if tazϊ ät,

Bir tojlä ešäkdän ol jäxšϊ.

Арабский конь, каким худым бы ни был, Гораздо лучше табуна ослов.

Jäxšϊ qϊlϊč bolur mϊ här gez jäman tämurdän,

Juvmag bilän kätärmi lutϊ kömür dän.

Разве хороший меч из плохого железа куется, А с угля, как ни тереть, разве сажа сотрется?

Šäkär xasϊrjäti özündän dagül, anϊng xasϊjätindän durur.

Ценность сахара не в нем самом, а в его свойствах.

Dзävhär bälčϊq qa tüssä, burunğϊ bekin nüfis turur, Ğubar kök kä čϊqsa, bäjağϊ bekin häsis turur.

162

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Если драгоценный камень упадет в граязь, то по-прежнему остается чистым, Пыль, и когда поднимается к небу, все равно остается грязной.

Käräm ähli durur düjim mükärräm

Käräm dur bar esä dajni dä erdäm.

Человек благородный – чести достоин навеки, Если есть благородство,

Достоинство есть в человеке.

Qända kim sahibi käräm tikti säxavät nüxlini,

Kök lärä čϊqtϊ butaqlarϊ anϊng raf ät bilän;

Gär jemišindän tiläsäng kim alϊp zavq etmegä,

Urmağϊl pϊcqϊ ajağϊ üstüna minnät bilän.

Где бы благородный человек ни сажал деревца щедрости, Величественно к небесам потянулись его ветви;

Если хочешь вкусить от его плодов, Требованием признательности не приставляй пилу к его основанию.

[5, 101-177].

С. Сараидің философиялық көзқарасы бойынша адамды «текті» ететін – оның асыл қасиеттері. С. Сараи «тектілікті» кез келген құрметпен абырой, атаққалайықты деп біледі. Ол текті адамның есімі ел жадында мəңгілік сақталады деп ой қорытады.

Шығыс философиясының інжу-маржандары «тектілікті» адам болмысына тəн асыл қасиеттер деп түсіндіреді. Асыл қасиеттерге ие адам қоғам үшін – құндылық, оның игілікті істері– мəңгілікдейді. Демек, «тектілік» ұғымыныңфилософиялықнегізі– Өлместікидеясы. Не себептен бұлай?

Жоғарыда қойылған сұрақтың жауабы мынадай: «Месопотамияда б.д.д. V-IV мыңжылдықта туған шумер мəдениеті мынандай түйінді ойды адамзатқа тарту етті: «Знание рождает печаль» - «білім қайғы тудырады». Неге олай? Сол көне дəуірде-ақ адамдар ырысты, жайлы мекенді аңсайды, сондай жерұйықты суреттейді. Шумерліктер мəңгі өлместікті, мəңгілік өмірді алғаш арман етіп жырға қосқан. Қиял ертегілердің ортақ идеясына айналады. «Сенің патшаң түсінде бала ұйықтап, байтал жусаған, кең заман көрді. Біреуге біреудің зорлығы жоқ (қа) барабарлық, заман көрді». Мұндай қиял мекенін бір қазақ емес, өз ертегілерінде көп ел тудырған. (М. Əуезов)

Өлместік идеясы «Гильгамеш туралы эпоста» да жырланады. Мысалы, «Гильгамеш туралы эпос» былай басталынады:

Əлемнің шегіне дейін барлығын көрген туралы, Теңіздерді танып, бар тауларды асқан туралы, Досымен бірге жауларды бағындырған туралы, Даналықты ұғынған, бəрін түйсінген туралы, Асылды көрді ол, құпияны көрді,

Əкелді бізге хабар топан суға дейінгі күндер туралы...

Асқан ұлы ол бүкіл адамдардан, Үштен екісі ол құдай, ал бірі – ол адам.

Иə, əңгіме адам бейнесі туралы. Оның тамаша бейнесі тұйық дененің сырт пішінімен шектелінбейді, қайта жаңа қайраткердің болмысымен толықтырып суреттелінеді. Мұны ауқымы кең, тасқыны ұшан «жаһанкезді» қарастыру, өз дəуірінің болмысындағы тіршілікті суретке нақыштай түсірген даналықты зерттеу, өзін төңірегінен аулақ, биік ұстаған адамның даналығына тағзым ету дерлік. Адам қайрат-қайсарымен құдайға ұқсамақ, ал құдай құдіретімен адамды өзіне ұқсатпақ. Екі келбеттің бір-біріне үңілуінде қуаныш та, қайғы да,

163

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

үміт те əрқалай күшіне енді. Тұрақтанбаған сезім мəдениет аясында наным-сенімдік сипатқа иемденді, бірақтүрлітілменөміридеясыжеткізілді. Содан: «өлместік– тəңірсыйы» депқана қысқа қайырды» [1, 84-85].

Абай айтады:

«Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін, Харекет қыл, пайдасы көпке тисін.

Көптің қамын əуелде Тəңір ойлаған, Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін».

Абай даналығына сүйенсек, көптің қамын жеу, ортақ игілікке ұмтылу – тектілерге тəн. Сондықтан да тектілерге өлім жоқ. Əрқашан тарихтағы тектілер болмысы – тағылым үлгісі.

Шығыс, түркі философиясының жауһарлары өз өмірінің құндылығын мəңгілік рухани мұраттардантапқантектіболмысиелерінТəңірсыйынаиеболғандардепбағалап, насихаттай білді.

Əдебиеттер:

1.Қазақтың халық философиясы. Жиырма томдық. 7- том. Астана: Аударма, 2006. – 544 б.

2.Молодой ученый. №1.1 (81.1). Январь, 2015 г.

3.Əлемдік педагогикалық ой-сана. 10 томдық. 1-том: Ежелгі дəуір / Жетекшісі Ə.Н. Көшербаева. – Алматы: Таймас, 2008. – 400 б.

4.Конфуций. Суждения и беседы / пер. с кит. П.С. Попова. – СПб.: Азбука, Азбука-Аттикус, 2018. – 224 с. - (Азбука-классика. Non-Fiction).

5.Наджип Э.Н. Культура и тюркоязычная литература мамлюкского Египта XIVвека. Монография исследование, транскрипция, текстологическое примечания. – Туркестан, Типография

«Туран» при МКТУ, 2004. – 291 с.

ƏОЖ: 894.342

Пертаева Э.Қ.,

филол.ғ.к. e-mail: [e-mail]

Ерубаева Ж.

Магистр e-mail: [e-mail]

Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті Тараз қ., Қазақстан

МҰХТАР ƏУЕЗОВТІҢ СУРЕТКЕРЛІК ҚЫРЛАРЫ

Түйіндеме: Мақалада заманымыздың ұлы суреткері Мұхтар Əуезов əңгімелерінің суреткерлік қырлары жан-жақты талданады. Заманымыздың заңғар жазушысы М.Əуезовтің көркем мұрасы біздің төл əдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мəдениетінің жетістігі екендігі көрсетіледі.

Кілт сөздер: жазушы, суреткер, ғалым

Аннотация: В статье анализируются аспекты рассказов великого художника Мухтара Ауэзова. Художественное наследие нашего великого писателя М.Ауэзова отражает не только наше литературное наследие, но и успех всех человеческих культур.

Ключевые слова: писатель, художник, ученый

Abstract: The article analyzes the aspects of the stories of the great artist Mukhtar Auezov. The art heritage of our great writer M. Auezov reflects not only our literary heritage, but also success of all human cultures.

Key words: writer, artist, scientist

ХХ ғасырдың биік шыңы – М.Əуезовтің артында қалған бай мұрасын зерделеп, ой елегінен өткізу үшін əр дəуірдің, əр ұрпақтың айтар сөзі, таным-түсінігі болады.

164

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Заманымыздың заңғар жазушысы М.Əуезовтің көркем мұрасы біздің төл əдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мəдениетінің жетістігі. Ұлы суреткер шығармашылығы қазақ халқының əлем мəдениетінде ғаламат рухани самғауының шарықтап биікке көтерілуінің айғағы болды. Оның жазушы ретінде қалыптасуы туған халқының бостандығы мен елінің тəуелсіздігі жолындағы күреспен тығыз байланысты болды. Бұл күресте ол жай ғана бақылаушы болмай, рухани ұстаздары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, қаламдас əріптестері Сəкен, Ілияс, Бейімбет, Сəбит, Ғабиттермен бірге Отанының жаңа сипаттағы рухани мəдениетінің негізін қалап, қарыштап дамуына өлшеусіз үлес қосты.

М. Əуезовтің шығармашылық қарымы ауқымды да бай. Романшы, драматург, ғалым, сценаршы, аудармашы – бұл ұлы қаламгер дарынының толық емес тізімі. Оның Абай туралы эпопеясы мен асқан шеберлікпен жазылған шағын əңгімелері, повестері ХХ ғасырдағы қазақ əдебиетінің алтын қорына мəңгілік енді.

М. Əуезовтің өмірі мен шығармашылығы туралы аз жазылған жоқ. Қаламгерге арналған мақалаларды былай қойғанда, зерттеу кітаптар мен монографияларды саралап, түсіндіру де бір еңбекке жүк боларлық. Уақыт өткен сайын суреткер туындыларының көптеген қырларының əлі де жете ашылмай жатқанын зерделейміз. Соның бір айқын көрінісі – жазушының суреткерлік қырлары.

М. Əуезовтің суреткерлік шеберлігі сан қырлы. Соның бір саласын, табиғатты бейнелеудегі ізденістерін, арнайы сараптағанда, оны шығарманың идеялық-тақырыптық негізінен бөліп қарастырмаймыз. Табиғат бояуларының сан түрлілігін сақтап, оны ажарлап нақыштаған қаламгер зейнеттіліктің адамдар үшін мəңді тағылым көзі екенін де дəлелдей білді. Жазушының бейнелеу құралдарын кемелдендіру өрісін, стиль бітімін ашу үшін де оның табиғатты бейнелеу саласындағы ізденістерін арнайы талдау мəні үлкен. Суреткердің əр сөзді орнын тауып қолдана білуін, соның нəтижесінде сөз бен сөздердің өзара ықпалға бөленуін, сондай-ақ шығармадағы сөз мағынасын кеңейту, ажарлау, құбылту, айшықтау, т.б. үлгілері үндестігін саралау бəрі қаламгер шеберлігін кең зерделеп ашуға бастайды.

М. Əуезов табиғаттың ерекше əсем қалпын да, əдеттегі күйін де қатар алып көрсете біледі. Сондай қарапайым суретті қаладан қайтқан бала Абайдың өз аулына жете берген кезінде ұшырастырамыз. «Көлемі аз бұлақтың айналасына жиі қонған ауылдардың үйлері де, шұбыртқан малы да, адамдары да кешкі мезгілде ыю-қию араласып жатқан сияқты. Жер ошақтардан шыққан түтіндері де біріне-бірі қосылып ұласып, тұтасқан көкшіл мұнардай тарайды. Үрген иттер, мал қайырған айқайлар, маңыраған қой, қозышуларыараласып жатыр. Кешкі суға келе жатқан қалың жылқының кісіней шапқан дүбірі, шаң-тозаңы болсын немесе оқта-текте азынай кісінеп, үйірін іздеп шапқан, мінуден босаған жас айғырлар дауыстары болсын–барлығы да осы отырған ауылдардың осы кештегі тіршілік тынысын білдірген сияқты. Баланың барынша сағынған көрінісі» [1, 77].

Малдың шұбыруы, иттердің үруі, қой маңырауы, жылқы кісінеуі–бəрі əдеттегі, қалыпты көріністер. Мұнда ерекше тамашалайтындай сұлулық жоқ тəрізді. Əйтсе де бұл қарабайыр суреттер əрі кешкі ауылдың дағдылы тіршілігін реалистік мəнерде бейнелеу үлгісін, əрі болашақ ақынның сол əдеттегіден де қимастық таба білуін, əрі алдағы үлкен айқастар алдындағы сəттік тыныштық артықшылығын аялауға қызмет етуде. Бейнелеу деңгейі тұрғысынан келсек, «шұбыртқан» сөзі – мал көптігін жəне бірінің артынан бірі жүруі ретін, «ұласып тұтасқан» түтіннің, демек жер ошақтың жиілігін танытады.

Халық өміріне бойлаған ұлы эпопея халқымыздың тұрмыс-салтын, тіршілігін, əдетғұрыптарыменсурттеуерекшеліктеріменқазірдетаңқалдырады. Жазушыныңбаймұрасының қай-қайсысында болмасын жомарт талант, нағыз шалқар шабыт қолтаңбасының іздері сайрап жатыр. Ұлы суреткер өзінің ізденімпаздық жолында замандастарының жасампаздық өмірімен тығыз байланыста болды, өмір шындығының жаңа құбылыстарын сергек қадағалап, оған өз үлесін қосуға тырысты.

«Жазушының шығармашылық əлемі–дүниежүзі халықтар əдебиетінде өзіндік ерекшелігібарқұбылыс. Қаламгерəлемəдебиетінде қазаққауымыаттыелдіңəлеуметтікжəне

165

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

рухани өмірін, күресін, əдет-ғұрпын бар тұрмыс-тіршілігін суреттейтін тарихи зор панорамасын жасады. «Абай жолы» роман-эпопеясы осыған дəлел (1942-1956) [2, 16].

«Қорғансыздың күні» (1922), «Кім кінəлі?» (1923), «Ескілік көлеңкесінде» (1925), т.б. əңгімелерінде ол осы роман-эпопеяға апаратын жолды барлағандай көрінеді.

«Жетім» (1925), «Жуандық» (1926), «Барымта» (1925) деп аталған бір топ əңгімелерінде М.Əуезов кейіпкерлерін халықтың жуан ортасынан табады. Өмірді қарапайым адамдардың көзімен көруге тырысады.

«Оқығаназамат» (1923), «Кінəмшіл бойжеткен» (1925), «Сөніпжану» (1923) депаталған əңгімелертақырыбықазақтыңболашағынандəметкенізденістергетолы. Жазушықалағакеліп «мəдениетке үйрене» бастаған қазақ жастарының тұрмысына енген өзгерістерді, сонымен қатар жастар тəрбиесі, құлықтылық, ар-инабаттылық проблемаларды алға тартады.

Мұхтар Əуезовтің 1920 жылдардағы əңгімелерінде кейіпкерлердің тартысы жалпы адамгершілікмəселелерінқозғайтын. Онжылөтіп, ел1930 жылдартабалдырығынанаттағанда қазақ прозасы көбіне көп əлеуметтік саясат мəселелеріне ойысты. Социалистік реализм əдісі жазушылар назарын тап күресі дейтінге бұрады. Бай мен кедейді қырқыстыру əдебиет ауа райын да бұзды. Саясат, солақай тұрпайылық белең алды. Осының алдында ғана түрмеден босаған М.Əуезов, большевиктердіңдегенінекөнугемəжбүрболды. Кеңестақырыбынаарнап

«Үш күн» (1934), «Іздер» (1932), «Құм мен асқар биік» (1934), «Білекке-білек» (1933), «Шатқалаң» (1935), «Қасеннің құбылыстары» (1933), «Бүркітші» (1937), т.б. əңгімелерін жазады. Бұларда қазақ жеріндегі алғашқы совхоз құрылысы, соған байланысты туған тартыстар суреттеледі.

М. Əуезов əңгіме өрісін барған сайын кеңейте түседі. Əңгіме көлемі ұзарып барып көлемді прозаға ауыса бастайды. «Қараш-қараш» оқиғасы 1927-1928 жылдары жарық көрген. «Қараш-қараш» хикаясын автор ұзақ əңгіме жанрына жатқызды. «Бұл ұзақ əңгімені ертеде араб, латын əріптерімен жарияланған қалпынан автордың түзетіп, өзгерткен жаңа түрі» деген ескертпегеқарағанда, олпрозадаөзінсенімдісезініп, ендісуреттеуалаңынбарыншакеңейтуге ұмтылғанын байқаймыз.

Жазушының бұл уақытта жазылған шығармаларынан «Көксерек» (1929) хикаясын ерекше атаған жөн. Бұл ұзақ əңгіменің тақырыбы басқа əңгімелерінен оқшау көрінеді. Онда қолда өскен, асыранды Көксерек атты бөлтіріктің тарихы. Құрмаш деген жас бала қасқырдың күшігін асырайды. Бөлтірік өсе келе қасқырдың табиғаты жеңіп, күндердің күнінде тағы тектестерінің үйіріне қосылып кетеді. Енді өзін өсірген ауылға маза бермей, малға тиіседі. Көксеректің жыртқыштық мінезі қатал берілді. Автор мұны ұтымды шағын деталь көмегімен ұтымды жеткізеді: «Ін ішінен жат иіс сезіп, Көксерек басы мен кеудесін сұғып «ырр» етіп кішкене күйкі күшікті тістеп суырып шықты. Бұны істегенде ақ қасқыр арсылдап тап берген еді, Көксерексондадатоқтамайкөккүшіктіжергежұлқып-жұлқыпсоғып, қабырғаларынкірткірт сындырып өлтіріп тастады». Өз күшігін аямаған Көксеректен адамға қайырым қайдан болсын. АқырыКөксерекөзін асырап Құрмашты атүстінен жұлып ап, өлтіріпкетеді. Жазушы қасқырдың сүлдесінен мейірімсіз қарақшының тағылық мінезін таниды.

Мұхтар Əуезовтің артында қалған бай əдеби-ғылыми мұрасы – əдебиетшінің, оның қаламгерлік қарымының, ой арманы мен мақсат-мұратының биік мүдделері туралы сыр шертуге үлкен темірқазық. Жазушының шағын прозадағы үздік табыстары «Абай жолы» эпопеясының дүниеге келуіне бір жағы мықты əзірлік болды.

Ғалым Ш.Ыбыраев «Заманымыздың ұлы суреткері» атты мақаласында: «Мұхтар Əуезов–халқымыздың қайта өрлеу ауқымындағы ренессанстық тұлға. Ол өзінің энциклопедиялық құлашты білімімен, асқар талантымен рухани өмірдің көптеген салаларында жарқырап көрініп, бүкіл қазақ мəдениетіне ықпал жасады. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамы қойған талаптар оны сол кезеңдегі басқа да аса көрнекті қазақ зиялыларысияқтыəріжазушы, əріғалым, əріқоғамқайраткеріболуғаұмтылдырды. Бұлқайта өрлеу дəуірінің міндеттері еді. Сол себепті де Мұхтар Əуезовтің сан қырлы таланты оның өнердің қазақтар үшін бұрын белгісіз болып келген түрлері мен жанрларын тұңғыш қалыптастырушылардың қатарынан көрінуіне айқын жол ашты», – дейді [3, 5]. Расында да,

166

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

М.Əуезов өз бойында ренессанстық негізді жинақтаған, өз талантының сан қырлы байлығымен туған халқының рухани қуатын неғұрлым толық бейнелеген қайталанбас тұлға.

Жазушы-ғалымның өлмес туындылары ұлы суреткердің жеке басының зиялылығының, асқақ азаматтығының, қаламгердің шығармашылық қызметте де, өмірде де шексіз адал болуының жарқын өнегесі болып қала береді.

Əдебиеттер:

1.Əуезов М. Абай жолы. Роман-эпопея. І том. –Алматы:Ана тілі, 1990. –534б.

2.Кекілбаев Ə. Ұлттық əдебиетіміздің қаһарманы. –Алматы: Білім, 1994. –152б.

3.Ыбыраев Ш. Заманымыздың ұлы суреткері. Мұхтар мұрасы: Ғылыми мақалалар мен зерттеулер. –Алматы: Жазушы, 1997. –352б.

УДК 372.8:811 Р – 18

Раимбекова Г.К.

преподаватель Ассоциированной ЮНЕСКО школы при Казахско-Американском университете г. Алматы, Казахстан e-mail: [e-mail]

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

Түйіндеме: XI ғасырға Боғраханның шөбересі Махмұд Қашғаридың туындылары тиесілі. 1074 жылы ол өз өмірінің негізгі жұмысын аяқтады: «Дуано лугат-түркі». X-XI ғасырларда Қараханидтерде Жүсіп Баласағұни (1015 əлде 1016 жылы Баласағұнда дүниеге келген. «Кутадгу билик» поэмасының авторы өмір сүріп, жұмыс істеді. Ахмет Яссауидің шəкірті белгілі ақын Ахмет Игнеки болды. Өзінің «Шындықты толтыру» атты еңбегінде ол барлық адамдардың Құдайдың алдында, барлық жағдайдың алдын-ала жазылғаны туралы жазды. Оның пікірінше, адамның мазасыздануы қаншалықты аз болса да, оған қанағат ету керек

Кілт сөздер: мəдениет, орта ғасыр, ғылым, өркениет, жұмыстар, түрік, тəлімгер.

Резюме: КXI веку относитсятворчество МахмудаКашгари(МахмудибнХусейнибнМухаммад Кашгари), правнука Богра-хана. В 1074 году он закончил главный труд своей жизни – «Диуан лугат-ат тюрк» - «Словарь тюркских языков». В X-XI веках, в государстве Караханидов жил и творил Жусуп Баласагуни (родился в Баласагуне в 1015 или 1016 году), автор поэмы «Кутадгу билик» - «Благодатное знание». Учеником Ахмета Яссауи был Ахмет Иугнеки, известнейший поэт. В своем труде «Вознаграждение истины» он писал о равенстве всех людей перед лицом Бога, о предопределенности всего происходящего. Он считал, что человек должен довольствоваться малым, тем, что у него есть.

Ключевые слова: культура, средневековье, наука, цивилизация, произведения, тюрк, наставник.

Abstract: The art work of Mahmud Kashgari (Mahmoud ibn Hussein ibn Muhammad Kashgari), the great-grandson of Bograkhan, refers to the XI century. In 1074 he finished the main work of his life - “Duani lugat-at Turk” - “Dictionary of Turkic languages”.

In the X-XI centuries, in the state of Karakhanids Zhusup Balasaguni (born in Balasagun in 1015 or 1016) lived and worked, the author of the poem “Kutadgu bilik” - “Fertile knowledge”. The pupil of Ahmet Yassawi was Ahmet Iugneki, the famous poet. In his work “The Reward of Truth,” he wrote about the equality of all people before God, about the predestination of everything that happens. He believed that a man should be content with little that he has.

Key words: culture, middle ages, the science, civilization, works, turk, mentor.

Культура – мəдениет – culture Средневековье – Middle Ages – Орта ғасыр

167

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Наука – The science – Ғылым Цивилизация – civilization – өркениет Произведения – works – жұмыстар Тюрк – Turk – Түрік

Наставник – Mentor – Тəлімгер

Тюркскаясредневековаякультуравошлавмировуюсокровищницукультур. Уникальное сочетание двух видов хозяйства, смешение народов, языков, вызвали к жизни культурные феномены, до сегодняшнего дня поражающие своей глубиной, отточенностью мысли, красотой. Материальная культура включает в себя жилища, одежду, предметы домашнего быта. Жилища представлены разборными домами – юртами и стационарными зимовками в кочевой зоне, каменными и саманными домами в оседлой зоне. По сохранившимся письменным описаниям мы можем сделать вывод, что средневековая юрта была похожа на традиционнуюказахскую, покрываласьвойлоком, входбылвсегдасвосточнойстороны. Очаг устраивался в центре. На зимовках жилища строились в основном из саманного кирпича, дерева. В качестве отделки служили войлоки, кошмы, шерстяные ковры.

Одежда тюрков шилась из шерсти, шкур и кож, тонкого войлока. Общими для тюрков былидлиннополыйкафтанскантами. Пищакочевогонаселенияопределяласьобразомжизни. Это молочные и мясные продукты. Однако, не следует считать, что растительная пища была исключена из рациона. Широко использовались дикорастущие растения, ягоды, фрукты, злаковые культуры. Большую роль в развитии тюркской цивилизации сыграли города VI-XII веков. Города возникали на месте древних кангюйских городов-крепостей, на месте земледельческих оазисов. В X-XII веках только в Илийской долине возникло 56 новых городов. Это было связано с тем, что города стали транзитными точками на Великом Шелковом пути. Они вели торговлю не только между городами, но и между городами и степью. Крупнейший из средневековых городов – Отрар – занимал площадь в 200 гектар. Нельзя думать, что города строились и развивались только на юге и юго-востоке Казахстана. ВЦентральномКазахстанегородарасполагалисьвпредгорьяхУлытау, вдолинахрекСарысу, Кенгир, в горах Кент. Города отличались высоким уровнем благоустройства. Обычными для них были водопровод, канализация (ташнау), проложенные из специальных гончарных труб. Это диктовалось необходимостью поддерживать чистоту в условиях жаркого климата, наличии природных очагов опасных инфекций. В каждом из городов имелись резервуары для хранения питьевой воды на случай осады, запасы продовольствия. Каждый из городов имел общественные здания – мечети, библиотеки, бани.

Важным элементом городов было развитое ремесло. Особое развитие получило гончарное и стеклодувное ремесло, ювелирное дело. Ювелиры средневековых городов Казахстана знали такие техники, как зернь, скань, литье, чеканка, чернь и т.д.

Особо следует сказать о семейных отношениях у тюрков. Семья была моногамной. Уже существовал обычай левирата (аменгерство). Группа родственников по различным линиям называлась особым термином. Строгим было разделение родственников на старших и младших, что позже сохраняется почти у всех тюркских народов до сегодняшнего дня. В таласских текстах есть названия некоторых категорий родственников: инилери – младшие братья или младшие родственники по мужской линии, синил – младшая сестра.

Безусловно, речь о тюркской культуре средневековья была бы неполной без рассказа о выдающихся деятелях тюркской цивилизации – Абу Насре аль-Фараби, Махмуде Кашагари, Жусупе Баласагуни, Ахмеде Яссауи.

Творчество ученыхимыслителейказахскойстепиявляетсявескимсвидетельствомтого, что древнетюркское письмо обладало политическим, государствообразующим признаком, традиции которого достигли совершенства в последующих веках. Сохранение живого тюркского языка способствовало росту этнического самосознания, расцвету литературных, культурных и теологических традиций. Наряду с арабским и персидским языками , тюркский был литературным языком огромного мусульманского мира. Теперь к работе приступает

168

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

группа №4. Свидетельством развития средневековой культуры Казахстана является деятельность ученого-энциклопедиста Абу Насра Мухаммеда ибн Мухаммеда ибн Тархана ибн Узлага аль-Фараби ат Тюрки (870-950 г.г.) Фараби родился на Сырдарье, в г.Весидже, входившем в округ Фараб, умер в Дамаске.

Фараби был выдающимся представителем исламской цивилизации,основателем исламской философии – «Вторым учителем». Он заслужил этой чести еще при жизни потому, что после Аристотеля вовсем мире в области философии и логики не было ему равных. В частности, емупринадлежаттруды«Одостижениисчастья», «Обискусствепоэзии», «Трактат о жителях добродетельного города», «Отношение философии к религии». Энциклопедией средневековой науки назван его труд «Слово о классификации наук», переведенный на греческий и латинский языки еще в 10-12 в.в. Фараби создал музыкальную науку, теорию музыки. Научные взгляды Фараби намного опередили свое время. Мыслитель мирового уровня синтезировал и развил в своем творчестве достижения греческой, персидской, индийской, арабской и тюркской культур.

К XI веку относится творчество Махмуда Кашгари (Махмуд ибн Хусейн ибн Мухаммад Кашгари), правнука Богра-хана. В 1074 году он закончил главный труд своей жизни – «Диуан лугат-ат тюрк» - «Словарь тюркских языков». В X-XI веках, в государстве Караханидов жил и творил Жусуп Баласагуни (родилсяв Баласагуне в 1015 или 1016 году), автор поэмы «Кутадгу билик» - «Благодатное знание». Учеником Ахмета Яссауи был Ахмет Иугнеки, известнейший поэт. В своем труде «Вознаграждение истины» он писал о равенстве всех людей перед лицом Бога, о предопределенности всего происходящего. Он считал, что человек должен довольствоваться малым, тем, что у него есть.

Как известно, эпоху 9-11в.в. применительно к мусульманскому Востоку швейцарский востоковед Христиан Адам Мец (1869-1917г.г.) назвал «Мусульманским Ренессансом», имея в виду то обстоятельство, что именно в это время исламская цивилизация во всех отношениях достигает пика своего развития от Андалузии до Индии, охватывая Ближний и Средний Восток, Среднюю Азию. Закончилась эпоха политического доминирования арабов, возникли благоприятныеусловиядлявозрожденияиразвитиятюркскоголитературногоязыка. Центром развития тюркоязычной культуры стало Караханидское государство, которое возникло в середине 10 в. Юсуф Баласагуни родился в 1015-1017 г. в Семиречье, в г.Баласагуне. Юсуф зналтюркскиеязыки, выучилкитайский, персидский, арабский, изучалисторию, астрономию, геометрию.

В Кашгаре в 1069-1070г.г. он написал одно из важнейших исторических и литературных произведений того времени – «Кутадгу билиг», посвященное хану Табгач Богра-Кара-Хакан- Абу Али Хасану из династии Караханидов. В основу поэиы легли эпизоды и предания, связанные с районами Семиречья, бассейна озера Иссык-Куль, Кашгарией. В ней упоминаются города Баласагун, Тараз, Кашгар, племена чигилей, карлуков, огузов.

«Кутадгу билиг» – это первый дошедший до нас памятник энциклопедической литературы на тюркском языке.

Среди политических мотивов создания поэмы «стремление научить среднеазиатскую династию Караханидов, еще не оторвавшихся от кочевой среды, управлять страной с высокоразвитыми оседлыми районами(Мавераннахр, Восточный Туркестан). Автор обрисовал, на его взгляд, идеальные формы общественного и политического устройства, изложил правила поведения людей различных сословий, подробно описывает какими качествами должны обладать правитель, его визири, вреноначальники, посол, ученый, секретарь, казначей, повар, писец, лекарь, звездочет, купец, животновод, ремесленник, виночерпий. Твори добро и сей добро – в этом гуманистический пафос Баласагуни.

Франция законно гордится своими энцеклопедистами 18 в. Таким энциклопедистом тюркских достижений стал в 11 в. Махмуд Кашгари (1029-1101) – представитель высших слоев караханидской знати, создавший в 1072-1074 г.г. бесценный памятник для изучения этнической истории, быта, нравов, исторической географии тюркоязычных народов, а также естественнонаучных представлений того времени – «Диван-лугат-ат-тюрк».

169

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

В Словаре изложены систематизированные сведения о расселении 20 «коренных и главных» тюркских народностей, их истории, этнографии, культуре, обычаях и традициях, даны классификация тюркских языков, основные жанры фольклора – песни, эпосы, легенды, 290пословиц и поговорок, толкования около 7500 слов, отражающих лексику тюрок, туркмен, огузов, чигилей, ягма, кыргызов. В нем насчитывается 105 антропонимов – личных имен, 72 этнонима, 175 топонимов. Значение «Дивана» Кашгари для тюркского мира трудно переоценить. Полное имя «Кул Ходжа Ахмад ибн Ибрагим ибн Махмуд ибн Ифьтар Ясави». По разным данным Ясави прожил 73 года, 85 лет и 125 лет.

Первым духовным наставником Ясави был легендарный шейх Арслан-Баб. После его смерти Ясави переехал в Бухару, прошел курс суфийского учения, получил право объяснять «пути к познанию истины». Последователи суфизма, а Ясави был суфием (они носили грубые шерстяные плащи-суфы) свое назначение видели в служении «истинной вере» – тарикату, который по своей идеологической направленности был близок к народным представлениям о справедливом устройстве мира.Великому суфию, посвятившему себя Богу, принадлежит произведение «Диван-и-хикмет» («Книга мудрости») Автор раскрывает основы суфизма, призывает к гармонии человека с природой и другими людьми, учит людей жить в согласии со своей совестью, учит добру, справедливости и веротерпимости. Переживая и беспокоясь, думаетизаботитсяобудущемнародов, одуховномсостоянииправителейиморальномоблике общественных деятелей, решавших судьбы людей.

Ясави и его последователям удалось соединить религиозную идеологию ислама с массовым сознанием тюркских племен с их тенгрианско-шаманистскими и зороастрийскими представлениями и психологическими стереотипами. Проповеди идеи справедливости, нравственного очищения и совершенствования человека нашли отклик в душе земледельца и кочевника, степняка и горожанина, купца и ремесленника.

Ясави похоронен как национальный святой. Трехкратное посещение его могилы приравнивалось к хаджу в Мекку. Гробница, воздвигнутая на его могиле по указанию Караханидов, быларазрушенавходемонгольскихпоходов. А223годаспустяпослеегосмерти над могилой воздвигнут мавзолей «Хазрет султан» по личному указанию эмира Тимура(13361405).

Литература:

1. Рахманалиев Рустан. Империя Тюрков. Великая цивилизация. – 2009. 3. Мурад Аджи. История тюрков. – 2015.

УДК 81`1

Сабирбаева Ф.Э.

1-курс докторанты Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық унверситетінің Алматы, Қазақстан e-mail: [e-mail]

Ғылыми жетекші: Бектемирова С.Б.

филол.ғ.к., доцент Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық унверситетінің Алматы, Қазақстан e-mail: [e-mail]

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ВАРИАТИВТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Түйіндеме: Етістікəрбіртілдіңнегізгібөлігіболыпесептелінеді. Етістіктердіңəртүрлімағынада қолданылуы, тілдің əлі де болса зерттелетін лексикалық аспектілерінің бар екендігін көрсетеді. Етістіктердің семантикалық жіктеудегі практикалық бағыт ол - лексика құрылымына үлес қосу жəне

170