81

байланыспайды, бірақ ұжымның құндылықтары мен мақсаттары мен тікелей байланысты болады. Тренер мұнда мəтінмен, мəнмəтінмен жəне сөз астыртымен жұмыс жасайды. Сонымен қатар, тренердің метахабарламалары дағдыларды өзгертуден бөлек жан-жақты болуы тиіс. Шын мəнінде тренер ұйымға жаңа тұлғааралық процестерді, топтық жəне ұжымдық рефлексия, корпоративті идентификацияны бастамашылық етеді. Метахабарламалардың ішіне келесі мəселелер жөнінде тексеруші сұрақтар кіреді: ұйымның корпоративті мəдениеті жайлы, ішкі мəдени коммуникациясы, ұжыммен идентификация, бизнес–процестерді оңтайландыру механизмдері. Пікірлер бойынша сарапшы тренерлердің көбісі жеке бизнесиелеріболыпкеледі(оларжекетəжірибесіменбөліседі).

Мастер–класс тренингтерде басшылық жақтан ақыл кеңес беру бастамашылық етіп, басшылықтың көзқарасынаəсер етіпқалыптасқанжағдайдыреттеугенеөзгертугеқұлшылығыноятады.

Тренингтердегі тағы да бір қарама-қайшылықтардың бірі – бұл оның нəтижесін бағалау болып табылады. Тренинг нəтижесін бағалау оқыту процесінің ажырамас бөлігі болатындығы қуантады. Ол да бірнеше тəсілдерден тұрады. Көпшіліктің ойынша ең тиімді тəсілдердің бірін Д. Киркпатрик ұсынған болатын. Киркпатрикмоделі төртдеңгейдентұрады:

1.Реакция: қатысушыларғаоқытудыңқаншалықтыұнатқаны.

2.Меңгерілуі: оқытылудың нəтижесінде қандай жұмыс техникалары жəне фактілер мен əдістер меңгерілді.

3.Жүріс-тұрыс: оқыту нəтижесініңжұмысжағдайындакөрінісалуы.

4.Нəтижелер: жұмыс барысында қаржы мен уақытты үнемдеу, жұмыстың тез жəне сапалы жүруі сындыкөзгекөрінетіннəтижелер болуы.

Көп жағда бағалау ретінде тренингтен эмоционалды қанағат алу арқылы бағалайды сонымен қатар оныңеңбексыйымдылғыазырақболыпкеліпалынғансəттенақнəтижесінкөреалуғаболады.

Қатысушыларөтеризаболаалады, бірақегержұмыспроцесікезіндешағымдардыңазаюы, қауіпсіздік техникасының сақталуы, клиентпен қарым-қатынаста жылы шырайлықты таныта алу сынды нəтижелерді көрсете алмаса, тренингтің мəні жоққа шығарылады. Мұндағы нəтиженің қарама қайшылықтарының бірі ретінде нəтижеліктің өзі тренинг жұмысынан тыс кезеңде айқындалады. Олардың ішінде: басшылықтың тренинг нəтижесін демеп отыруы, ұжымдық құралдар арқылы тренингте қалыптасқан жағымды өзгерістерді қызметкерлер арасында көтермелеп бекітуге көмектесу болып табылады. Тренингті бағалау бұлжалпыоқытудыңсоңғыкезеңіболыпкеледі, соныменқатартренингтіңнəтижесікомпанияныңжұмыс тиімділігініңартылуыарқылыкөрінісалатынжағдай.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.БыстрицкийД. Рыноктренингов. http://www.sostav.ru/columns/opinion/2004/stat16/

2.Hoffmann T. The meanings of competency// Journal of European Industrial Training. 1999. Vol.23. №6.

3.КларинМ.В. КорпоративныйтренинготАдоЯ. ‒М.: «Дело», 2002. – С. 153.

ƏЙЕЛАДАМДАРДАЛИДЕРЛІК САПАЛАРЫНЫҢ КӨРІНУІНІҢ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ТоқтарбайАрайлым

(4 курс, психологиябөлімі) PhD докторы, доцентм.а. ЖолдасоваМ.К. жетекшілігімен əл-ФарабиатындағыҚазҰУ

Лидер сөзінің табиғаты барынша күрделі жəне оның түптамыры тереңдежатыр. Əсіресе бұл қазіргі кезде ерекше маңызға ие. Лидер сөзінің грек тіліндегі баламасы «hegemon» сөзі, римдіктерде лидер мағынасынберетін«dux» сөзіболыптабылады. Бұлсөздер«жол» немесе«саяхат» дегенмағынаныбереді. Академиялық тұрғыда лидер сөзінің қолданылуы 1300 жылдары басталады. Бұны дəлелдейтін мəлімет, 1933 жылы шыққан «Oxford» ағылшын сөздігінде беріледі. Ал, лидер ұғымына алғашқы анықтаманы Самуель Джонсон 1755 жылы құрастырған ағылшын сөздігінде «капитан», «командир», «алда жүретін адам» тұрғысынан берілген. Лидерлікке деген қызығушылық пен түсінуге деген ұмтылысежелгі дəуірден бастау алады.

Шет ел психологиясында, ХХ ғасыр басында лидерлік теориясы бірнеше бағытта дамыған. Соның нəтижесіндекөптегентеориялықжəнеэмпирикалықматериалдаржинақталған. Ал, лидерліктізерттеу1960 жылынақтықолғаалынды.

К.В. Сельченок бойынша, лидерлік ‒ көп қырлы əлеуметтік құбылыс. Жалпы лидерлікке нақты анықтамаберу күрделіəріқиынболыпкеледі.

131

Е.М. Зайцеваның пікірінше, лидерлік – топтың əр мүшесінің белгілі бір міндеттерді жүзеге асыру барысында, тұтастайтопқабелсендіəсеретуі. РальфСтогдиллөзінің«Лидерлікнұсқаулық» аттыеңбегінде лидерліканықтамаларды11 топқабіріктіреді:

‒топтықпроцестердіңорталығыретіндегікөшбасшылық;

‒қасиеттердің көрінісіретіндегікөшбасшылық;

‒əрекет жəне мінез-құлық ретінде көшбасшылық («əрекет» жəне «мінез-құлық» ұғымдары арқылы көшбасшылықсипаттамасыэмпирикалықзерттеулергеқолайлыболмауымүмкін);

‒мақсатқанемесенəтижегеқолжеткізуқұралыретіндегікөшбасшылық(көшбасшылықəрекеттермен нəтиженіңбірлігін қамтамасызетуүшінбасқатоптықрөлдердібіріктіруқұралыретіндеқажет);

‒өзараəрекеттесу ретіндегікөшбасшылық;

‒сендіруқабілетіретіндегі көшбасшылық;

‒көшбасшылық əсерін енгізу ретінде (анықтамалардың осы тобы ұйымдағы пассивті рөл тағайындалғанізбасарларға көшбасшыныңықпалынкүшейтеді);

‒билікқатынасыретіндегікөшбасшылық(осыанықтамалардағыбиліккөшбасшылыққатынастардың нысаныретіндеқарастырылады);

‒рөлдердіңдифференциациясыретіндегікөшбасшылық;

‒инициация(бастамашы) немесеқұрылымдыенгізуретіндекөшбасшылық(бұланықтамаларадамдар мен олардың қызметі арасындағы қатынастарды құрылымдау үдерісінде көшбасшының маңызды рөліне басаназараударады) (В.В. Кудряшова) [1, 2].

Лидердің гендерлікаспектілерінзерттеу бағыттарынүштопқабөлугеболады:

Біріншіден, гендерлікфакторнегізгіболыпсаналады; екіншісі‒лидерлікқасиеттер; үшіншісінде‒екі жағыдатеңболы есептеледі;

1. «Гендерлік ағым (поток)» концепциясын Барбара Гутек ұсынды. Олар жыныс факторын – басымдыққа ие деп санаған. Осы концепцияға сəйкес, ізбасарлардың лидерді қабылдауы, лидердің жынысынабайланысты.

2. «Гендерлікіріктеудіңлидерліктеориясы» (ДжБоумен, ССуттон). Бұлтеориядақарапайымөмірдегі жəне ұйымдағы адамдар лидерлерге түрлі талаптар қояды. Əйелдерге қатысты осы талаптар жоғары болады: лидерлік деңгейге жету үшін əйел адам ер адамдарға қарағанда əлдеқайда құзыреттілікті көрсетуі керек. Бұлқиынболғандықтан, əйеллидерлерініңсаныазболыпкеледі.

3. Токенизм концепциясы (Р.Кантер) ұйымдағы əртүрлі мəдени санаттағы өкілдер топтағы пропорцияғаайтарлықтайəсер етеді(гендерменнəсілдер туралы).

К. Бартол жəне Д. Мартин іскерлік əлемдегі əйелдер ерлер тобындағы төрт бейресми рөлдердің бірін ойнайтынынкөрсетті:

1) «аналар» ‒оларіскерлікбелсенділіктіемес, эмоциялыққолдаудыкүтеді; 2) «еліктірушіəйел» ‒ұйымдатекжоғарыресмимəртебесібарсексуалдықобъектретіндеəрекететеді; 3) «ойыншықтар, талисман» ‒сəттілікəкелетінлидер емесəйел;

4) «темірханым» ‒дегенатқаəйелдергетəнемесқаталдықжатқызылады, оларданқорқадыжəнеалыс жүреді.

Дегенмен, бұлстереотиптербірте-біртешешілудежəнеқазіргізаманғыұйымдардаəйелдердіңжоғары лауазымдарғабарғансайындамуыбайқалады. Дəстүрбойыншаерлерменəйелдердіңлидерлікпотенциалы мен психологиялық бейімділігін талқылау барысында, əртүрлі маман иелері ‒ физиологтар, психологтар жəне əлеуметтанушылар: «əйелдер қауымы ер адамдарға қарағанда лидерлік ұстанымдарын көрсете алмайды», ‒дептұжырымдайды.

Əйелдер көшбасшылығының мəселесін зерттеген ғалымдар: К. Бартоль, Д. Мартин, Дж. Георстад, Е. ГиглижəнеК. Джонсон, Т.В. Бендас, В. ОлирижəнересейлікғалымдарФ.Н. ПортновжəнеЕ.С. Чугунова, А.Л. Журавлев, В.А. Хашченко, Н.Н. Хасенко, В.А. Шахова, И.Ф. Рековская, А.Шестакова, И.Калабихина. Ал, отандықпсихологияда: А.Л. Журавлева, В.А. ХашченкожəнеН.Н. Хашченкозерттеді.

В.А. Шахованың айтуынша, əртүрлі мемлекеттік деңгейдегі басшылар арасында əйелдер үлесі ерлердің үлесінен айтарлықтай төмен. Мемлекеттік басқару органдары мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің басшыларының арасында əйелдер 44%, ал бірінші көшбасшылардың өндірісінде ‒ 24%, дүкендер, секциялар, семинарлар мен кафедралардың басшылары ‒ 23% құрайды. Сонымен қатар, инженер-құрылысшылардыңжалпысанында49% [3].

Əртүрлі эксперименттерде, когнитивтік тапсырмалар орындау барысында, ер адамдар – өздеріне сенімді, талап деңгейлеріжоғарыжəнетабыстыболуыөздерінің жеке қасиеттерімен байланыстыратынын көрсетеді [4]. Ал əйелдер болса, өз кезегінде, күрделі міндеттерді шешуде – кездейсоқтық пен сəттілік арқылытабысқабейімболыпкеледі. Ф. Хоппаныңзерттеулеріндекөрсеткендей: «əйелдерқарапайымжəне оңай қолжетімді мақсаттарды таңдаған сайын, олардың таңдауы неғұрлым тұрақты жəне өз мақсаттарына қол жеткізуде табандылық танытпайды жəне тағы бір ерекшелігі əйелдерге өзінің мүмкіндіктерін бағалау тəн.

132

Лидердің қасиеттеріне ие əйелдер тəуекелге баруға, жеңімпаз болуға ұмтылады. Алайда көптеген əйелдер іскерлік немесе саясатта табысқа жетуден қорқады, өйткені олар жақын адамдар тарапынан теріс бағалайдыдепкүдіктенеді.

Лидер əйелдер ерлерге тəн қасиеттерге ие: күш, бастамашылық, агрессиялық, өзіне сенімділік, айқындықжəнет.б. Басшылықтаоларұйымныңпроблемаларыншешуүшінқызметкерлердітартаотырып, консенсусқа сүйенеді. Əйелдер ерлерге қарағанда үлкен алаңдаушылықты, қайырымдылықты жəне адамдардың назарын өзіне аударады. Бұл қызметкерлерге олардың жеке жəне компанияның мүдделеріне сəйкес келетінін көрсетуге көмектеседі. Əйелдер билікті бөлісуге, тəуелсіздікті қамтамасыз етуге, бағынбайтын адамдардың өзін-өзі бағалау деңгейін арттыруға мүмкіндік береді. Барлық осы қасиеттер заманауиұйымдардатиімдікөшбасшылыққақажет.

Қазіргіуақыттабизнестегіжетекшіорындыиеленетінəйелдердіңсанытұрақтытүрдеөсіпкеледі. 1996 жылы200-денасаірікəсіпорынныңтөрттенбірбөлігіндегіəйелдержетешіпозициялардыиеленді, алқазір Ресейдеорташадеңгейдеəйелдер60-65% құрайды[5].

Ендігі сөз болатын мəселе, əйел адамдардың лидерлік сапаларының көрінуіне этнопсихологиялық ерекшеліктерəсеретедіме?

Жалпылай алғанда, əртүрлі мəдениеттерде лидерліктің мүлдем басқа стильдеріне ие болуы мүмкін. Британдық лингвист Ричард Д. Льюис, осы айырмашылықтарды 1996 жылы «Халықаралық бизнестегі бизнес мəдениеттері» (бастапқыда «Мəдениеттер қақтығыстары кезінде» деп аталатын) атты кітабында сипаттайды. Льюис стереотиптерге байланысты қиындықтар туындағанын мойындайды: «Əрбір қоғам өзінеқажетететінлидерлердітəрбиелейдіжəнеосыкөшбасшықоғамдақабылданғанежелгісалт-дəстүрге сүйенетін болады» ‒ деп, күтеді. Осы орайда əйел адамдардың лидер болып қалыптасуына қандай стереотиптерəсеретеді?

Қазіргізамандақызбалатəрбиесінеерекшемəнберудіқажететеді. Себебі, қызбаланытəрбиелеудеген сөз– ұлттытəрбиелеудегенсөз. Отбасы– қоғамныңбірбөлшегі. Алотбасыныңалтынқазығы– əйеладам.

Əрбір ұлттың, мəдениеттің қыз баланы тəрбиелеуде өзіндік ерекшеліктері бар. Еуропа мəдениетінде қызбаланыкішкенекезіненбастапіскерлікке, қаламəдениетіне, өзалдынатабыстабуғажетелейді. Соның арқасында бүгінде билік орындарда, басшылықта əйелдердің үлесі көп. Мысалы қазіргі кезде əлемдегі ең ықпалды əйелдер Германия канцлері Ангела Меркель нəзік жандылар арасындағы көш бастап тұр. Бразилия Президенті Дилма Русеф, ол рейтингте 20-сатыға ие болды. Үндістан ұлттық конгресінің көшбасшысы Соня Ганди Рейтингте 21-орында. ХВҚ директоры Кристин Лагард ‒ Халықаралық валюта қорының тарихындағы алғашқы əйел-басшы 35-орыннан көрінді. Соңғы екі жыл өмірін еуроаймақтағы дағдарыспен күреске арнап келеді. Оңтүстік Корея Президенті Пак Кын Хе 52-орында, ол Оңтүстік Корея тарихындағыалғашқыəйел-президентжəнет.б. [6].

Ал, бізде мүлде басқаша. Қазақ халқының мақсаты – əдет-ғұрып, салт-дəстүрлерін қыз баланың бойына сіңіре отырып, қыз балаға келешекте ана, ақ босағаның аруы, шаңырақтың құт-берекесі екенін ұғындыру, əдептілікке, сыпайылыққа, инабаттылыққа, мейірімділікке, төзімділікке, шыншылдыққа тəрбиелейді. «Қыздықырықүйдентию», «қыздыңжолыжіңішке», «əйеладам‒ерадамнанкейінгіекінші орында», деген стереотиптерді бойын сіңіртіп тəрбиелейді. Ал, бұл лидердік сапаларлың көрінуіне кері əсерін тигізетін əсері мол. Соған қарамастан қарамастан ұлы даламыздың тарихнамасында аты аңызға айналған көшбасшы əйелдер көптеп кездеседі. Ертеден белгілі қазақ даласында дүниеге келген«Дихнат ана», «Ұмайана», «Домалақана», «Матай» сындыаналарымыздатізгінұстап, елдауыншешугеараласқан. ӨззаманыныңеңəйгіліəйелдерініңбіріЖəңгірханныңекіншіəйелі‒Фатимаханша, Əбілқайырдыңəйелі Бопай ханша. Еліміздің батыр қыздары жұбайларымен, əкелері мен ағаларымен бірге жоңғарларға қарсы күрескешыққанАйтолқын‒ Абылайханныңқызы, Есенбике‒Қарасайбатырдыңқызы, Айбике‒атақты Бұланбайбатырдыңқызы. СоныменқатартұңғышқазақұшқышқызыХиуазДоспанова. КеңесОдағының БатырларыатанғанмергенƏлияМолдағұлова, пулеметшіМəншүкМəметоважəнет.б.

Осылайша жоғарыда көрсетіп кеткеніміздей əртүрлі мəдениеттің менталиеті, əдет-ғұрпы, тəрбиесі əйел адамдардың лидер болып қалыптасуына əсер етеді. Ғалымдардың пікірінше, «лидерлік – белгілі деңгейде дарындылық, ол үйренуге жəне дамытуға болатын біліктілік деп те аталады». Барлық біліктіліктерсияқтылидерліктекөптеген қайталауменпрактиканегізіндедамиды.

Пайдаланғанəдебиетертізімі:

1.Клёцина И.С. Гендерная психология и направления ее развития // Практикум по гендерной психологии / Под ред. И.С.

Клёциной. – СПб., 2003. – 471 с.

2.КудряшоваЕ.В. Лидерилидерство: исследованиялидерствавсовременнойзападнойобщественно-политическоймысли. ‒ Архангельск: Изд-воПМПУ, 1996. ‒256с.

3.ИльинЕ.П. Дифференциальнаяпсихофизиологиямужчиныиженщины. СПб.: ПИТЕР, 2003. 567 с.

4.ЕфремоваО.И. Женщинаиуспех. Женщинаэлегантноговозраста. Ростов-на-Дону: Феникс, 1996. С. 195.

5.РевинаМ. А. Гендернаяидентификациявуправленческойдеятельности: автореф. дис. ... канд. психол. наук. М., 2001.

6.inform.kz http://www.inform.kz/ru/alemdegi-en-ykpaldy-ayelder_a2601965

133

ВЗАИМОСВЯЗЬИНДИВИДУАЛЬНЫХОСОБЕННОСТЕЙПАМЯТИИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫХОСОБЕННОСТЕЙЛИЧНОСТИ СТУДЕНТА

ТуленгутоваА.

(4 курс, психология) подруководствомКамзановойА.Т. Казахскийнациональныйуниверситетимениаль-Фараби

Обычно атрибутом успешного человека является хорошая память и высокий интеллект. По крайне мере как считают психологи, память и все интеллектуальные способности являются одними из важных факторов успешной учебной деятельности человека. [1] Память форма сохранения действительности, заключающаясявзакреплении, сохранении ипоследующемвоспроизведениичеловекомсвоегоопыта[2].

Всовременнойобзорнойлитературенаиболеечастоуказываетсянато, чтоинтеллект‒это:

•общаяспособностькобучению;

•системапознавательныхпроцессовифункций; общаяспособностькпознаниюирешениюразличных актуальных дляличностипроблем, котораяобусловливаетуспешностьдеятельности;

•общая умственная способность, обеспечивающая успешность адаптации к окружающей среде и жизнедеятельности[3,4]

Важнейшей особенностью психики человека является сохранение и использование в будущем поведенииотраженных внешнихвоздействий.

Только благодаря накоплению индивидуального опыта у людей усложняется их поведение. У мозга человека есть очень важное свойство. Мозг получает информацию из окружающего его мира, запоминает и приумножает ее. Ежедневно человек познает что-то новое, каждый день накапливаются новые знания. Сохранение материала в памяти непосредственно зависит от участия его в деятельности человека, так как вкаждыймоментчеловекаопределяетсявсего егожизненнымопытом.

Основачеловеческогосознанияипсихическойжизничеловека‒этопамять. Прошлыйопытчеловека ‒этозеркалопамяти, котороепроявляетсявхранении, запоминании идальнейшемвоспроизведениитого,

чем	человек	занимался,	что	воспринимал,	и	о	чем	были	его	мысли.
Человеческая память плотно			связана со	многими психическими			процессами, как		познавательными

(внимание, речь, мышление, воображение), так и эмоционально-волевыми, т.е. с чувствами и волей. Как считал Веккер Л.М. память «это сквозной психический процесс».[5]. Это значит память как бы «пронизывает» все психические процессы, объединяет их в единое целое. Благодаря памяти человек хранит, копит и в дальнейшем использует свой жизненный опыт и определенную часть опыта других людей, которыедаютсячеловеку ввидеумений, навыковизнаний.

Память‒этоосновавсейпсихическойдеятельностичеловека. Толькоблагодаряпамятиможнопонять основы формирования процессов человеческого мышления, подсознания и сознания. Память лежит в основе обучения иразвития человека, она связывает настоящие, будущее с прошлым субъекта, и является самой главной познавательной функцией. Память определяет нашу индивидуальность и заставляет действовать тем или иным способом. Продуктивность памяти во многом зависит и от волевых качеств человека. Человек сознательно регулирует процессы своей памяти иуправляет ими, исходя из тех целей и задач, которыеставитвсвоейдеятельности. Такимобразом, памятьсвязанасособенностямиличности.

Память даёт возможность сохранять постоянными тенденции к целесообразному поведению на длительные интервалы времени и в какой-то мере прогнозировать поведение на будущее. Поэтому для лучшего понимания человека необходимо какможно больше знать о нашей памяти. « Без памяти, ‒ писал С. Л. Рубинштейн, ‒ мы были бы существами мгновения. Наше прошлое было бы мертво для нашего будущего. Настоящее, по мере его протекания, безвозвратно исчезало бы в прошлом»[6] Итак, можно сказать, что в основе всех способностей человека лежит память, которая является условием научения, формирования навыков, приобретения умений и знаний. Без памяти нормальное функционированиениобщества, ниличностипростоневозможно.

Именноблагодаряпамятивыделилсячеловекизживотногоцарстваидостигвысот, накоторыхсейчас он находится. Дальнейший прогресс человека этой функции без постоянного улучшения просто немыслим.Память есть у всех живых существ, но самого высокого уровня своего развития достигла у человека. Ни одно живое существо в мире, а только человек обладает мнемическими способностями и возможностями. Более точно человеческую память можно определить, как культурные и психофизиологические процессы, которые выполняют свою функцию сохранения, запоминания и воспроизведения информации, являющиеся основными для памяти. Эти функции отличны не только по структуре, исходным результатам и данным, но и по тому, что у разных людей развиты неодинаково. Например, есть люди, которые, с трудом запоминают, но зато хорошо воспроизводят и достаточно долго хранят в памяти информацию которую запомнили. Это индивиды с развитой долговременной памятью.

134

Есть такие люди, которые наоборот, быстро запоминают, но зато так же быстро забывают, то, что когда ‒ то запомнили. У нихбольшеразвитаоперативнаяикратковременнаявидыпамяти.

Впсихологии память считается как компонент специальных и общих способностей. При факторном анализемногих познавательных функцийонавыделяется, какпервичнаяумственнаяспособность. Память включена в структуру интеллекта. Память входит и в общую способность к обучаемости и учению, является непременным условием накопления запас знаний и «интеллектуальных умений». Индивидуальныеразличиявсегдамногофункциональные. Вживотноммиреонимогутзакрыватьвидовые различия, а у людей эти различия настолько огромны, что от них нельзя отвлекаться, так как конкретное проявление любого общего закона всегда включает в себя «фактор индивидуальности» и «фактор личности». Так выделяя актуальностьразработки данного направления. Поскольку памятьявляется самой важной определяющей характеристикой психической жизни личности. Функция памяти не может быть сведена к запечатлению того, что «осталось в прошлом». Никакое актуальное действие невозможно вне процессов памяти, так как протекание любого, пусть даже самого простого психологического акта обязательно предполагает удержания каждого данного его элемента для связи с последующим. Без возможности к такой связи невозможно развитие: «человек остался бы вечно в положении новорожденного» [7]. Будучи самой важной характеристикой всех психологических процессов, память обеспечиваетцелостностьиединство человеческойличности.

Анализируя литературу по проблемам памяти и интеллектуальных особенностей личности, мы пришли к вопросу если действительно память входит в структуру интеллекта, то каков характер взаимосвязииндивидуальныхособенностейпамятииинтеллекта. Существуютфакты, свидетельствующие

отом, что хорошая память не всегда является показателем хорошего интеллекта. Но при этом хороший интеллектопираетсянахорошуюпамять. Однако, далеконевсегдахорошаяпамятьобеспечиваетчеловеку хороший интеллект, то есть память и интеллект иногда идут не параллельно. Очень часто встречаются индивидуальные особенности памяти, но как они связаны с интеллектуальными способностями человека и всегда ли высокий уровень интеллектуальных способностей, и хорошая память идут параллельно. Как оказалось, исследований о характере взаимосвязи памяти и интеллекта не очень много. Хотя отдельно памятьиинтеллектявляютсяоднимиизнаиболееразработанныхиизученныхразделовпсихологии.

Чтокасаетсяименнопроблемыиндивидуальныхразличийпамяти, тобольшоевниманиеейуделялось как советскими, так и зарубежными исследователями, такими как А.Н Леонтьев (1931 г.), П.И. Зинченко (1961г.), А.А. Смирнов (1948г.) и А.Р. Лурия (1930г.). Проблему интеллекта также изучали известные зарубежные и советские психологи. В зарубежной психологии проблемой интеллекта занимались такие крупныепсихологикакГальтон, Гилфорд, Торндайк, Кеттел, Айзенк, Векслер, Терстоунимногиедругие. В советской психологии свои концепции интеллекта предлагали такие ученые как М.А. Холодная, В.Н. Дружинин, Д.Б. Богоявленскаяидругие.

ВотечественнойказахстанскойпсихологииосновыизученияинтеллектазаложилещеМ.М. Муканов. В современной казахстанской психологии можно выделить таких ученых, внесших серьезный вклад в развитиепроблемыинтеллектакакДжакуповС.М., КимА.М.

Интересна теория совместной диалогической познавательной деятельности С.М. Джакупова. В этой теории было экспериментально изучено влияние совместной диалоговой познавательной деятельности на интеллект. Как доказал автор, совместная диалоговая познавательная деятельность повышает уровень интеллекта. [8]

Ким А.М. являясь основателем современной психологии понимания в Казахстане, выявила как интеллект влияет на понимание человека. Она определила, что два психических процесса мышление и памятьявляютсяосновнымиреализующимипониманиечеловекамеханизмами[9,10]

Среди современных исследований именно проблемы взаимосвязи интеллекта и памяти у студентов можноотметитьисследованияГородецкойИ. В., ЯскоТ, ПереверзевойН.Ю. [11,12]

Цель нашего исследования – выявить взаимосвязи индивидуальных особенностей памяти и интеллектуальныхособенностейличностистудента

Гипотеза исследования: между индивидуальными особенностями памяти и интеллектуальными особенностямиличностистудентасуществуютвзаимосвязи.

Методы исследования: теоретический анализ; наблюдение, беседа, тестирование, метод констатирующего эксперимента, метод количественного и качественного анализа с применением следующихметодик:1.ТестВекслера, 2. Методика«Смысловаяпамять»,3. Методика«Памятьначисла»,4. Тест зрительной ретенции Бентона, 6. Метод математической статистики – метод ранговой корреляции Спирмена.

Выводы

Вцеломпо всейвыборкевыявленсреднийуровеньобщего интеллекта. Длявыборкихарактернахорошаянормавербальногоинтеллекта.

135

Длявыборкихарактеренсреднийуровеньневербальногоинтеллекта. Такимобразом, повсейвыборке показательвербальногоинтеллектавышепоказателя невербальногоинтеллекта.

Значимых различий в показателях общего интеллекта между девушками и юношами не обнаружено. При этом, у девушек выше вербальный интеллект (хорошая норма интеллекта), и немного ниже невербальный интеллект (средняя норма). У юношей наоборот выше невербальный интеллект (хорошая норма) и немного ниже вербальный интеллект (средняя норма). Таким образом, вербальный интеллект у девушеквышевербальногоинтеллектаюношей, ауюношейвышеневербальныйинтеллектчемудевушек.

По отдельным шкалам интеллекта высокие показатели выявлены по шкалам осведомлённость и словарный. Поскольку оба этих субтеста отражают уровень образованности, знаний и культуры, можно сказать, что у наших испытуемых высокий уровень образованности, знаний и культуры. Ниже оказались показатели по невербальному интеллекту. Самые низкие баллы по субтестам кубики Коса и складывание фигур. Этоговоритотом, чтоунашихиспытуемыхплохоразвитопространственноевоображение, умение соотноситьчастиицелое. Однаковыявляетсяхорошийуровеньзрительно-моторнойреакции.

Уюношей выше показатель по шкале «Арифметический», чем у девушек, что свидетельствует о том,

уюношей выше концентрация произвольного внимания, они лучше оперируют числовыми материалами. Также у юношей выше значения по шкале «Кубики Коса» и «Складывание фигур» чем у девушек. Это значит, что у юношей выше аналитико-синтетические способности, лучше развито пространственное мышление, онилучше, чемдевушкимогутсоотноситьчастиицелое.

Удевушек выше показатель по шкале «словарный» чем у юношей, что свидетельствует о том, что у девушек выше вербальный интеллект, у них больше словарный запас, они лучше оперируют словами, лучшепонимаютсмысловоесодержаниеслов. Различииподругимшкаламмеждуданнымивыборкамине являютсястатистическизначимыми.

В распределении частоты встречаемости разных уровней интеллекта в группе девушек и юношей можно увидеть следующую закономерность: в группе девушек чаще встречаются средние и хорошие показатели интеллекта и практически не встречаются крайне показатели (очень высокие и очень низкие). В группе юношей также чаще встречаются средние и хорошие показатели интеллекта, однако в группе юношей встречаются случаи очень высоких и очень низких уровней интеллекта. Число мужчин на обоих концах кривой эмпирического распределения, построенной по результатам измерения IQ, заметно превосходит число женщин. Иначе говоря, среди мужчин больше как тех, кто имеет высокий интеллект, такитех, показательIQ которыхприближаетсякумственнойотсталости.

По всей выборке выявляется преобладание показателей высокой смысловой памяти и средней механической памяти. Таким, образом, можем сделать вывод, что студенты для запоминания нового материалаиспользуют способустановлениясмысловых, логическихвзаимосвязей.

Уюношей вышеуровеньмеханическойпамятичему девушек

Удевушеквышеуровеньсмысловойпамятичемуюношей

Вцеломповыборкечащевсегообнаруживаетсясреднийуровенькратковременнойзрительнойпамяти начисла. (у66%). У30%-высокийуровень, иу 4%-низкий

Статистически значимых различий в уровне кратковременной зрительной памяти на числа между юношамиидевушкаминеобнаружилось.

Убольшинства испытуемых в целом по выборке выявлен средний (нормативный) уровень по результатамтестазрительнойретенцииБентона.

Уюношейоказалсявышеуровеньзрительнойпамятипо тестуБентоначему девушек.

Выявлены статистически значимые корреляции между индивидуальными особенностями памяти и индивидуальными особенностями интеллекта. Выявлена положительная взаимосвязь между смысловой памятью и вербальным интеллектом и общим интеллектом. Чем выше смысловая память, тем выше вербальный и общий интеллект. Выявлена отрицательная взаимосвязь между механической памятью и вербальным интеллектом. Выявлена положительная связь механической памяти с невербальным интеллектом. Чемвышемеханическаяпамять, темнижевербальныйинтеллекти, темвышеневербальный интеллект.

Выявлена положительная взаимосвязь между показателем зрительной памяти по Бентону и невербальным интеллектом и общим интеллектом. Чем выше зрительная память по Бентону, тем выше невербальныйиобщийинтеллект.

Зрительная память на числа оказалась взаимосвязана с субтестами арифметический и субтетом Повторение цифровых рядов. Данная связь может быть обусловлена тем, что в этих субтестах также предполагается работа с числовыми материалами, поэтому математическое оперирование с числами требуют хорошей памяти на числа. Таким образом, мы обнаружили важные взаимосвязи между индивидуальными особенностями памяти и интеллектом, и подтвердили выдвинутые в начале исследования гипотезу. Обобщая свое исследование можно сказать, успеваемость в школах или институтах, несомненно, зависитотособенностейпамятиивцеломинтеллекта. Хорошаяпамятьивысокий

136

интеллект во многом облегчают обучение. Хорошая память сама по себе является интеллектуальной способностью человекато памятьиинтеллектидутпараллельно т.к., например, словарныйзапасчеловека является хорошим показателем высокого интеллекта, поэтому память всё же неотрывна от психических процессовивтомчислеотмышления.

Списоклитературы:

1.ИльинЕ.П. ПсихологияиндивидуальныхразличийСПб.:2004.-701с

2.НемовР.С. Психология: Учебник. ‒М.: Высшееобразование, 2007. – 639

3.АллахвердовВ.М., БогдановаС.И. Психология: учебник. ‒2-еизд., перераб. идоп. ‒М.: ТКВелби, Изд-воПроспект, 2007.

‒752 с.

4.Козубовский, В. М. К Общая психология: познавательные процессы: учеб‒ ное пособие / В.М. Козубовский. ‒ 3-е изд. ‒ Минск: Амал‒фея, 2010. ‒368 с. Глава5

5.Веккер Л.М. Психика и реальность: единая теория психических процессов. ‒ Онлайн Библиотека httр://www.кооb.ru или httр://sосd.univ.кiеv.uа/LIB/РUB/V/VЕККЕR/vеккеr.рdf

6.С.Л.РубинштейнОсновыобщейпсихологииСПб: Издательство"Питер", 2012 Глава8. Память

7.СеченовИ. М. Элементымысли. ‒Избранныефилософскиеипсихологическиепроизведения. М., Госполитизад, 1947, с.

449

8.ДжакуповС.М. Общаяпсихология: введение. Учебноепособие. Алматы: «Қазақуниверситеті», 2014. ‒162 с

9.КимА.М. Современнаяпсихологияпонимания. Алматы: Казакунииверситетi, 2012.-320 с.

10.КимА.М. Психологияпонимания. Учебноепособие. Изд-воКазНУ, 2015

11.Городецкая И. В., Яско Т. М. Виды памяти и методы запоминания при изучении нового материала студентами УО «ВГМУ» // ВестникВГМУ. 2013. №2.

ЖАҢАƏЛЕУМЕТТІКОРТАҒАБЕЙІМДЕЛУДЕ ЭТНИКАЛЫҚCТЕРИОТИПТЕРДІҢƏCЕРІНТЕОРИЯЛЫҚЗЕРТТЕУ

ХамзаН.Н.

(4 курс, психологиябөлімі) психол. ғыл.докторы, профессорм.а.ТоқсанбаеваН.Қ. жетекшілігімен əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверcитеті

Қазіргі таңда Қазақстан республикасындағы оралман студенттерінің мəселелері жайындағы тақырып төңірегіөзектіболыптабылады. Бірмилионнанастамотанғаоралғанқандастарымыздыңбасымкөпбөлігін (60-70)% жастарқұрайды. ОлардыңбастымақсатыөздерініңтарихиотанынаоралуменбіргеҚазақстанның демография, экономика, білім, ғылым, техника т.б. сараларына өзіндік елеулі үлестерін қосу, сондай-ақ ұлттыққұндылықтардысақтау. Оралманстудентерүшінмемлекетсаясаты, менталитет, геграфиялықорта, білімжүйесі, қарым-қатынасқатүсушілердіңқасиетіментəрбиесі, құндылықтарындаорасанзорөзгерістер туылады. Олардыжаңаəлеуметтікортағабейімдеукүрделіпроцесяғнибұндағыбейімделу, биофизикалық бейімделу (температураға, атмосфераның қысымына бейімделу) мен психикалық бейімделуді (Бұлтұлғарың ішкі жан дүниесінің əлеуметтік ортаға психикалық жағынан жақындасуы) қамтиды. Ал əлеуметтік ортаны психологиялық жағынан қарастырғанда сыртқы табиғи орта өзгеруі əсеріндегі ішкі құрлымға, жан дүниеге, көңіл-күйге болған əсерін қарастырады. Əлеуметтік ортаның өзгеруіне Қытайдан келген оралман студенттерінің тұлғалық қалыптасуындағы өзіндік бағалауы, дүние танымы, өзіндік санасезім құндылықтары қаншалық дəрежеде икемделген? деген сұрақ туары сөзсіз. Олар өз құндылықтарын жоймау этникалық стереотип астында басқа құндылықтарды қабылдауы, əлеуметтік ортаны қалай қабылдау ментануынатікелейбайланысты.

Этнос – бұл адамдардың ұрпақтардан, халықтардан, ұлттардан құралған тұрақты тарихи туындаған əлеуметтік қауымдастық. Этнос өзіндік сананың бірлігінің құрамында туындайды, өз қауымдастығының мүшелерімен ұқсастығын жəне басқа ұйымдардың өзгешелігін, сонымен қатар, территория, тіл жəне мəдениет бірлігін мойындайды. Қазіргі таңда мемлекет құраушы қазақ ұлтының менталитетінде терең тамыржайғантолеранттылыққасиетіҚазақстандаұлтаралықбейбітшіліктіқамтамасызетудіңнегізіболып табылады. Бұлқасиетбіркүндеқалыптасқанжоқ. Ұлтмінезін, дүниегекөзқарасын, руханиұстанымдарын сипаттайтын белгілер ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар бойы орнығу үдерісінен өтеді. Сонымен қатар этникалықстереотипмəселесідамуынатікелейбайланысты.

Этникалықстереотип‒адамдардыңарақатынастарынжəнеқатынастарынбіріктіретінəлеуметтікжəне психологиялық тəжірибе. Соның нəтижесінде жаратылысы бойынша тұрақты, эмоциялық, психикалыққұрылымдықтар əлеуметтік бейнелерді сезім деңгейіне жеткізеді. Этникалық өзін идентификациялау (теңестіру) ‒ тұлғаның өзін басқа этникалық топпен теңестіруі Қазіргі таңда мемлекет құраушы қазақ ұлтының менталитетінде терең тамыр жайған толеранттылық қасиеті Қазақстанда ұлтаралықбейбітшіліктіқамтамасызетудіңнегізіболыптабылады. Бұлқасиетбіркүндеқалыптасқанжоқ.

137

Ұлт мінезін, дүниеге көзқарасын, рухани ұстанымдарын сипаттайтын белгілер ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар бойыорнығу үдерісіненөтеді.

Жаңа əлеуметтік ортаға бейімделуде этникалық cтериотиптердің ерекшеліктері қазіргі Қазақстан жағдайында этносаралық қатынастарды үйлесімді мағынада өрбіту қажеттілігі бар екені даусыз. Тек оны басқа этникалық мəдениетүлгілерінен Қазақстанның негізгі ұлты – қазақтардың құндылықтар əлемін оқшаулау арқылы емес, қайта басқа этнос қауымдастықтарының мəдени кеңістігіне жақындату арқылы жүргізу керек екені байқалады. Қазақ халқының мəдени құндылықтары жалпы адамзаттық құндылықтар сипатына барынша сəйкес келген жағдайда ғана жалпы еліміздің мəдени кеңістігінде этносаралық мəдени синтезге, сиысушылыққа, өзара ықпалдасуға негіз болатынын кейбір зерттеулерде атап өтіледі. Жалпы Қазақстан халқының дініне, діліне, тіліне қарамай іштей біртұтас қоғамдық құрылым болуға топтасуы (консолидация) үрдісінің табысты болуы, оның болашағы – дүниетанымдағы құндылықтар векторының жəне оның бағдарының ұтымды таңдалуына, өрбуіне байланысты екені айтылады. Қазіргі заманғы дамыған ұлтаралық қатынастар шеңберінде мынадай мəндірек үдерістерді атап көрсетуге болады: ‒ этникалық cтериотиптердің, яғни олардың саяси, экономикалық, тілдік, мəдени дербестігінің дамуы, ұлттық-мемлекеттік тұтастығының нығаюы; ‒ халықтардың өз қажеттерін барынша қанағаттандыру мақсатында өмірдің барлық салаларында қатынасты кеңейту мен тереңдете түсуге бағытталған этникааралық жақындасу; ‒ сан жағынан көп емес халықтың өз тілін, этникалық мəдениетін жоғалтып дамығанекінші бірхалықтыңтілін, салт-дəстүрін қабылдауы, яғни олхалықтың жұтылуы, ассимиляцияға ұшырауы.

Ұлтаралық қатынас мəселесін зерттегенде Арутюнов С.А., Баграмов Э.А., Бромлей Ю.В., Гумилев Л.Н. этнологиялық теориялары; Маликова Н.Р., Сусоколов А.А. этноəлеуметтік зерттеулер саласындағы ғылымиеңбектері, солсияқтыəлеуметтікжəнеэтникалықпсихологиябойыншаЖарықбаевҚ.Б., Жақыпов С. М., Тоқсанбаева Н.Қ., Агеев В.С., Аймагамбетова А.Х., Əмірова Б.Ə., Кукубаева А.Қ., Сейтнур Ж.С. жəне т.б. көптеген қазақстандық зерттеушілердің ұлтаралық қатынас мəнін терең ұғыну мен аталған үдерістің ерекшелігін анықтауға мүмкіндік беретін еңбектері ерекше орын алады. Жаңа əлеуметтік ортаға бейімделу негізінде қарым-қатынас қандай формасы іске асып, оның мақсаты – бұл этникалық cтериотиптердің анықталуы негізінде əр адам адамдарға қатысты іс-əрекетке жəне мінез-құлыққа тəуелді өзгеруімүмкін.

Қазақcтан Реcпубликаcының нарықтық заман талаптарының қазіргі жағдайында түрліэкономикалық жүйелерде қарым-қатынаcты тиімді жүзеге аcыру үшін топ немеcе жеке қызметтер іc‒ əрекетінің тиімділігіндамытуүшінжекетұлғажəнежалпыcоциумдамуыныңпcихологиялықмеханизмдерінбілуөте қажеттішарттардыңбіріболыпотыр.

Халықтық тəрбие адам балаcының дүниеге келген күнінен баcтап бірге жаcаcып келеді. Оның қағазға жазылыптүcпеген, бірақхалықжадындамəңгіcақталып, ұрпақтанұрпаққағаcырларбойыауызшанақылақыл, өcиет-өнеге, қағида болып келген білім-білік, тəлім-тəрбие беру тағылымдары бар. Этнопcихология іліміндегі этникалық cтереотиптер адам мінез ‒ құлқының көптеген жақтарын қамтып, белгілі этноcтық өзінетəнпcихикаcыжөніндебіршамамəндімағлұматтарберетінілім-білімдердіңжүйеcі[1,5 б.].

Ұлттық таптаурындарды зерттеудің ұзақ тарихы бар, ең алғашқы жұмыстардың бірі, американдық тарихшы жəне социолог В.Дю Буаның жұмыстары (1899). Батыста этностық таптаурындар көп зерттелді Əлеуметтік таптаурындар ұлттық таптаурындар негізінде зерттелді. Ең негізгісі – «стереотип» пен «нанымдар» түсініктерінің арақатынасы. Этностық нанымдарды психологиялық түсіндіру 20-ғ «фрустарция – агрессия» (Д.Доллард), авторитарлы тұлға (Т.Адорно) теориясымен байланысты. Ұлттық таптаурындар ұлттық салт-дəстүрлерде жасалады. Əлеуметтік тəжірибелерді беру формасын этностық таптаурындейміз. Таптаурындардаадамныңэтносжайлытеориялықжəнепрактикалықбілімдеріболады. Этнотаптаурындарды ұлттық дəстүрлермен, мифтермен, ритуалдармен, салттармен жиі ұқсастырса да, олардың психологиялық негіздерінде айырмашылық болады. Этностық сана басқа этностық топты тек тіркеп қана қоймайды, оларға эмоциялық – аффективті қатынасты көздейді. Өзінің этностық тобын қалау мəселесінде этноцентризм мəнді рөл атқарады. Бұр терминді алғаш У.Самнер кіргізген (1906). Оның пікірінше, этноцентризм интоптардың позитивті этномəдени сипаттамаларының гипертрофиясымен байланысты.

Психологиялық тұрғыдан этноцентризм топтық сана, этностық топтың тікелей тəжірибесі негізінде қалыптасады жəне қоғамдық болмысты бейнелейді. Интопқа (автостереотип) жəне ауттопқа (гетеростереотип) деген қатынасты абстракциялы түрде бөлек қараймыз, ал шынайы жағдайда олар бірбірінен бөлінбейтін тұтастық құрайды. Ұлттық ерекшеліктерге этностық сипат, этностық сана-сезімдер, əдеттер, салт-дəстүрлер, мəдениетжəнеэтностықстереотиптер жатады.

Стереотипті сипаттамалар адамның ойлауындағы тенденцияларды көрсетеді. Адам алдымен анықтайды, содансоңкөредінемесекерісінше.

138

Этностық таптаурындар ‒ əлеуметтік таптаурынның бір түрі, бағыты – поляризациялы, этносаралық өзара əрекетпен детерминацияланады, болмыспен байланысты, орнықты, алайда əлеуметтік жəне психологиялық факторлардың əсерінен өзгереді. Этностық таптаурындар этномəдени əлеуметтену процесінің нəтижесі. Этностық əлеуметтенуде индивидте этностық топқа тəн мінез-құлық, аттитюдтар, қабылдау, құндылықтарқалыптасады, олөзінежəнебасқаларғасолтоптыңмүшесіретіндеқарайды[2,32 б.].

Алайда, этнотаптаурындарға жеке бір индивидтердің өзгерген пікірлері жайлы зерттеулер өте жеткіліксіз. Этностық таптаурындардың қалыптасуына əр түрлі этностықтан тыс факторлар, ең алдымен этностың əлеуметтік құрылымы əсер етеді. Этностық таптаурындар ұрпақтан-ұрпаққа ауысуда тұрақты болғанымен, əр түрлі ситуациялардың əсерінен өзгере береді. Этностық таптаурындардың жұмыс жасау механизмдерін білу этносаралық қатынастардағы мəселелерді реттеуде өзіндік рөл атқарады. Онтенезде этностық сана-сезімдерді жəне оның компоненті – этностық таптаурындарды қалыптастыру əлеуметтенумен, аккультурациямен байланысты.

Этностықстереотиптіңкогнитивті(мазмұны) жəнеаффективті(нанымдар) депаталатынекіжағыбар. Ішкі бағдарлану стереотиптің когнитивті элементіне мазмұн береді, бағыттылық оның интенсивтілігін анықтайды. Адамда алдымен ішкі бағдарлану қалыптасады, содан кейін ол ішкі бағдарлануға сəйкес мазмұндастереотиптіңтолықтырылатыныжайлыпікірлерэксперименттікзерттеулердедəлелденді.

Этностық сана – сезімдердегі этномəдени феномендердің репрезентациясы, əлеуметтік – психологиялық құрылуларда ішкі орнықтылықты қамтамасыз ете отырып, этностық бірліктің, əлеуметтік мінезқұлықтыңреттеушінегізгімеханизмдерінеайналады. Этносаралықөзараəрекеттеэтностықтаптаурынның когнитивті мазмұны дамиды, эмоциялық компоненті өзгереді, этностық топ позитивті өркендейді. Этностық түсініктер адамды этностық топтың мұшесі деп қана қабылдамайды, əрі этностың қоғамдық санасында қалыптасқан тұрмысын, мəдениетін, салт-дəстүрлерін де қабылдайды. Этностық тұсініктердің негізінде, этносаралық қатынастардың тарихи практикасында қалыптасқан орнықтылық, этнос топ мүшелерініңқабылдауыменмінез-құлқынреттейтінэтностықтаптаурындар қалыптасады[2,132 б.].

Этностықстереотипқандай-дабірадамныңтұлғатуралыкөзқарасыныңқалыптасукезіндетуады. Кез келген адамның қатынас тəжірибесі этносымен, қоғамдағы қай топқа жататындығымен, жынысымен, жас ерекшелігімен, кəсібіментүсіндіріледі.

Қазіргі этностың дəстүрлі мəдениетін зерттеу – маңызды сұрақтардың бірі. Басқа елден алғашқы келген зерттеушілер экзотикалық мəдениет деп суреттеме қалдырған. Еуропалық білім алған алғашқы қазақтардың жұмыстарында өзінің туған мəдениетіне деген «іштей көзқарас» тұрғысындағы мəнді мəліметтерді көреміз (Ш.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин, Х.Қостанаев, И.Ибраимова жəне т.б). қазақтардың дəстүрлі өмірі, тұрмысы, мəдениеті жайлы құнды пікірлерді неміс этнографы Рихард Карутц, француз этнографы Жозеф Кастанье жұмыстарынан табамыз, олар қазақтардың мəдениетіне, əсіресе шамандыққа қатты назар аударған. Көшпенді өмірлік салт тəн қазақ этносы күрделі дамыған ішкі этностық құрылымға ие. Əр халықтың өзіне тəн этномəдени ерекшеліктері, мазмұнды халық творчествасы, дəстүрлерді сақтау тенденциясыболады.

Шетелдік əдебиеттерде «этностық сəйкестік» ұғымы индивидуалды жəне топтық құбылыстармен ара қатысты қолданылады. Ағылшын тілді əдебиеттерде «этностық сəйкестік» топтық сананы (нəсілдік, діни, ұлттық) белгілейтін«этностықсана-сезімдер» түсінігінығыстырады.

Қазіргі жұмыстарда «этностық сана-сезімдер» ұғымы этностық топпен сəйкестік жəне топтың басқа этностық бірлестіктермен өзара əрекеті деп түсіндіріледі. Этноқұрушы факторлардың біртіндеп, күрделі өтіп жатқын трансформациясына қарамастан, дəстүрлі мəдениет ұлттық салт-дəстүрлерде, мейрамдарда жүзегеасып, сақталыпкележатыр[4,12 б.].

Этностық сəйкетік статисттикалық құрылу емес, ол əр түрлі факторлардың əсерінен трансформацияланады. Этностық стереотиптердің ерекшеліктері этностық сəйкестіктің ерекшелігімен, оның қалыптасу дəрежесінің өзгерістерімен шарттанады. Тұлғаның ішкі құрлымын құрайтын компаненттердің бірі – этностық сана-сезімдер. Этностық сана-сезімдер өзінің психологиялық құрлымына ие, психологияның, этнопсихологияның, этнологияның, философияның, социологияның зерттеу пəні (А.Х. Гаджиев, А.Ф. Дашдамиров, Г.В. Старовойтова жəне басқалар). Н.М.Лебедева бұрынғы кеңестік кеңістіктегі əлеуметтік жəне этностық сəйкестіктің трансформацияларын этнопсихологиялық қарастырған зерттеу нəтижелерінталдады[5,9 б.].

Жалпызерттеулергесүйенеотырып, мынандайтүйінжасағанжөн: этникалықстереотиптерəлеуметтік стереотиптердің ең жиі кездесетін түріне жатады, олар əлдебір этникалық топтар бейнесінің қалыптасу үрдісіне де ықпал етеді. Сондай-ақ, этностереотиптер кез келген адамның əлденені ұғынуына да керемет ықпалы болады. Өзге қоғамның бейнесін анықтайтын детерминант: объектілердің ұлттық ерекшеліктерінен бастап, топаралық өзара əрекетке дейін, бүгінгі күннің себебінен бастап, мəдени-тарихи тəртіптің латенттік факторларына дейін, жеке тəжірибеден бастап, көпшілік сананың көзқарасына дейін болады.

139

Қолданылғанəдебиеттер:

1.Хотинец В.Ю. Формирование этнического самосознания студентов в процессе обучения в ВУЗе. // Вопросы психологии. 2001. №3. с. 31-43.

2.АйталыА. Ұлттану(Оқуқұралы). –Алматы: «Арыс» баспасы, 2000. -226.

3.Лронсон Э., Уилсон Т., Эйкергп Р. Социальная психология. Психологические законы поведения человека в социуме. СПб.: Прайм-Еврознак, 2004. 71-72б.

4.Луръе С. В. Психологическая антропология: История, современное состояние, перспективы. М.; Екатеринбург: Академическийпроект, 2003. 253-254б.

5.Əмірова Б.Ə. Тұлғаның əлеуметтену процесіндегі этностық жаңсақ нанымдардың генезисі мен динамикасы. Диссертация. Қарағанды2007 23б.

6.ТриандисГ. Культураисоциальноеповедение. М.: Форум, 2007. 23,46 б.

ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯХАРАКТЕРИСТИКАУДОВЛЕТВОРЕННОСТИ СЕМЕЙНО-БРАЧНЫХОТНОШЕНИЙ

ЧикаевА.Ш.

(2 курс, психология) подруководствомМахмутоваА.Э. Казахскийнациональныйуниверситетимениаль-Фараби e-mail: с[e-mail]

Одной из важнейших проблем семейных отношений является вопрос об определении успешности бракаифакторов, нанеевлияющих. Безучетаэтогопараметраневозможнопроведениениодногоскольконибудь серьезного исследования в области психологии семьи. Не делая этого, трудно определить, как супруги оценивают свой брак, и эффективно диагностировать супружеские отношения в семейном консультировании.

Так, характеренинтерескпроблемесходства‒различиясупруговвпланеличностныххарактеристик, а также ролевых и ценностных ориентаций (А.Н. Волкова, А.К. Дмитренко, Т.В. Галкина, Д.В. Ольшанский, А.П. Ощепкова, Б.М. Петухов, К. Витек, Д. Майерс и др.), т.е., изучались факторысупружеской совместимости и их влияние на стабильностьбрака. Большой блок работ посвящен проблеме ориентаций супругов в сфере семейных ролей (Н.Н. Обозов, Н.Ф. Федотова, В.В. Матина, Е.В. Антонюк и др.). На необходимостьучета в исследованиях изменений, происходящихв семье на разных стадиях ее жизни, указывают Ю.Е. Алешина, А.Н. Волкова, Т.М. Мишина, Т.А. Гурко и др. Все эти исследования объединены общей метацелью ‒ изучить факторы, влияющие на супружескую удовлетворенностьбраком.

Ocнoвoй coхpaнeния ceмьи являeтcя удoвлeтвopeннocть cупpугoв взaимooтнoшeниями и бpaкoм в цeлoм. Удoвлeтвopeннocть бpaкoм либo paccмaтpивaeтcя кaк cooтвeтcтвиe мeжду нaличным и жeлaeмым, либo oтoждecтвляeтcяc cубъeктивнo пepeживaeмымoщущeниeмудoвoльcтвия-нeудoвoльcтвияпpиoцeнкe cупpугaми вceх acпeктoв бpaкa. Удoвлeтвopeннocтьбpaкoмнe являeтcя чeм-тo нeизмeнным, дaннымpaз и нaвceгдa ивo мнoгoмзaвиcитoтoтнoшeнийcупpугoв. Coвpeмeнныйбpaкocнoвывaeтcянa coвмecтимocти coвpeмeнных людeй кaк личнocтeй. Coвмecтнaя жизнь тpeбуeт oт cупpугoв гoтoвнocти к кoмпpoмиccу, умeния cчитaтьcя c пoтpeбнocтями пapтнepa, уcтупaть дpуг дpугу, paзвивaть в ceбe тaкиe кaчecтвa, кaк взaимнoe увaжeниe, дoвepиe, взaимoпoнимaниe. Пpoблeмa взaимocвязи пcихoлoгичecких фaктopoв и удoвлeтвopeннocтибpaкoмcтaлa aктуaльнoйвcoвpeмeннoмoбщecтвe.

Впcихoлoгичecкoй литepaтуpe выдeляютcя тaк нaзывaeмaя oбщaя удoвлeтвopeннocть бpaкoм и удoвлeтвopeннocть oтдeльными acпeктaми cупpужecтвa, кoтopaя cклaдывaeтcя из pядa oцeнoк eгo paзличных cтopoнв зaвиcимocтиoттpeбoвaний, пpeдъявляeмых к личнocти пapтнepa икoбcтoятeльcтвaм ceмeйнoй жизни. Cлeдoвaтeльнo, нeoбхoдимo учитывaть и вcecтopoннe изучaть coциaльнoпcихoлoгичecкиe фaктopы, влияющиe нa удoвлeтвopeннocтьcупpугoвбpaкoм.

Иccлeдoвaния пoкaзывaют, чтo для гapмoничнoгo функциoниpoвaния ceмьи нeдocтaтoчнo мaтepиaльнoгo блaгoпoлучия и cooтвeтcтвующeгo уpoвня oбpaзoвaния. Пcихoлoгичecкиe ocoбeннocти cупpугoв, a имeннo их личнocтныe ocoбeннocти, a тaкжe coглacoвaннocть или coвпaдeниe цeннocтeй, poлeвых oжидaний и пpитязaний являютcя вaжнeйшими фaктopaми удoвлeтвopeннocти бpaкoм, a знaчит уcтoйчивocтиcупpужecкихoтнoшeний.

Впcихoлoгии досаточно много иccлeдoвaний cвязи удoвлeтвopeннocти бpaкoм и poлeвых oжидaний,

ипpитязaний cупpугoв. Тaк в иccлeдoвaнии Мocинoй Ю.A. Мocинa A.В. дoкaзaнo, чтo coглacoвaннocть ceмeйных цeннocтeй пoлoжитeльнo влияeт удoвлeтвopeннocть бpaкoм [1]. Пoдoбныe peзультaты были пoлучeны и дpугими aвтopaми: c удoвлeтвopeннocтью бpaкoм тecнo кoppeлиpуют тaкиe пoкaзaтeли кaк cхoдcтвo poлeвых oжидaний мужa и жeны, poлeвoe cooтвeтcтвиe мужa и жeны, пoнимaниe poлeвых oжидaний дpугoгo кaждым из cупpугoв (Кaлугинa ,2011; Aлeшинa, 2000; Oбoзoв, 1990; Cкиннep, 1995;

140