Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
23
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

ций ва фосфор мивдорининг ортишига олиб келади. П араггормон буйрак каналчаларида калций ^айта сурилишини стим уллайди. Фосфатни ^айта сурилишини эса тормозлайди. Бу холаг эса гиперкалциемияга ва фосфатурияга олиб келади. Ф осф атуриянинг юзага чи^иши, ушбу гормон нинг гиперкалциемик эффектини амалга оширишда катта а^амиятга эга. Калций фосф атлар билан эримайдиган бирикмалар ^осил к^илади, ф осф атлар сийдик билан катта тезликда чи^ади, 5у эса конда эркин калций миадорининг ортишига олиб келади. Паратгормон калцитриол синтезини кучайтиради, бу эса витамин 0 3нинг фаол м етаболи­ та булиб ^исобланади. Витамин Оэ олдинига терида ултрабинафша нурлари таъсирида нофаол ^олатда ^осил булади, сунгра эса паратгормон таъсирида жигар ва буйракда фаоллашади. К ал ­ цитриол ичак деворида калцийни богловчи оксил ^осил були - шини тезлаштиради ва натижада калцийнинг к;айта сурилиш и ­ ни кучайтиради, бу эса гиперкалциемияга олиб келади.

К^алк;онсимон олди безлари ^айвонларда олиб таш ланганда дайвон тетаник титрашлардан улади. Бунга сабаб конда калций мивдорининг камайиб кетиши ва нерв-мускул ^узгалувчашш - гининг кескин ортиб кетишидир. Бу пайтда арзимаган таш ^и таъсир мускуллар адс^аришига олиб келади. Паратгормон ^онга куп ажратилганда, суяк ту^имасида остеопороз кузатилади. Т^онда калций мшуюри кескин ортиб кетади, бунинг натижасида сий ­ дик чи^арув органларида тош хрсил булиш хавфи тутилади.

Гиперкалциемия юрак фаолиятининг тургун ишлашини бузади, Бундан таш^ари, >;азм ^илиш трактида, Са2 ионларини стимулловчи таъсири натижасида ош^озонда гастрин ва хлорид кислота ^осил булиши бузилади, бу ^олат эса ошкозон ярасини вужудга келтиради.

Паратгормон ва тиреокалцигонин секрецияси ^он плазмасидаги калций мивдорига богли^ ^олда манфий кайтар борланиш тарзи буйича идора этилади, яъни конда калций мшуюри кам ай ­ иб кетса, паратгормон секрецияси ортади, тиреокалцитонш ^осил булиши эса тормозланади. ^омиладорлик, лактация па?

ти ва ов^атда калъций ми^дори оз булганда бундай физиолог; долат кузатилади. К^он плазмасида калций концентрацияси с тиб кетса, аксинча паратгормон секрецияси сусаяди ва тир калцитонин хосил булиши эса ортади. Тиреокалцитонинни кс куп булиши, болалар ривожланишида катта а^амиятга эгг баби бу ёшда суяк скелета шаклланади. Бу жараённинг ад< кечишй учун тиреокалцигонин зарур, чунки у кон плазма

калцийни абсорбциялайди ва суяк туцимасининг цосил булиши ва ривожланиши учун сарфланади.

Калцонсимон олди безлари олиб ташлангандан сунг скелетнинг цамма мускуллари тиришиб кисцаради, яъни титрайди (паратиреоприв тетания), бу цолат секин аста кучайиб ва тез-тез такрорланиб туради. Бу безларнинг йуклиги бора-бора улимга олиб келади, бунинг бевосита сабаби шуки, нафас мускулларининг тиришиши натижасида нафас бузилади. К^алцонсимон олди безлари олиб ташлангач титрашга мускулларнинг узгариши эмас, балки марказий нерв тизими цолатининг узгариши сабаб булади. у^аракатлантирувчи нервлар кесилган мускулларнинг титрамаслиги шундан далолат беради. Одамда паратиреоид безлар эндокрин функциясини сусайиши гипопаратиреоз, цаёт давомида вужудга келиши ёки тугма булиши мумкин. Гипопаратиреозда цондаги калций камайганидан марказий нерв тизимининг кузгалувчанлиги ортади, натижада тетаник тиришишлар пайдо булади.

Одамларда тетаниянинг уткир шакллари цам, латент шакллари цам учрайди. Паратиреоид безлар вазифаси салгина бузилганда латент тетания пайдо булади, бунда юз ва цул мускулларига тола берувчи нерв босилгандагина мазкур мускуллар тириш ади. Тугма гипопаратиреозда болаларда суяк, тиш, соч усиши бузилади, билак, кукрак кафаси, цалцум мускуллари ва бошца мускулларнинг узоц цисцариши кузатилади.

Буйрак усти безларининг ички секрецияси. Буйрак усти безлари пустлок; ва магиз цаватидан иборат, улар тузилиши ва эзифаси жихатидан турлича булган ички секреция безларидир, чардан чицадиган гормонлар уз таъсири жицатдан цам катта

ццилади.

'йрак усти безлари пустлогининг хужайралари гинетик жи-

тэпетелий цужайраларига яцин туради. Улар учта соцани

кцилади: ташци-коптокчали соца, урта -тутамли соха ва

ти соца.

чали сохаларда минералокортикоидлар синтезланади, ■$' ' фаоли алдостерондир. Тутамли соцада эса глюко- е°' т синтезланади. Турли соцада эса оз миадорда жин-

' синтезланади.

нефрон дистал каналчаларида Ыа* реабсорбцияшнг узида калий ионларини сийдик билан куп учайтиради.

Бундай натрий-калий алмашинувининг фаоллашуви тер ва сулак безларида, ^амда ичакларда хам руй беради. Бу цон плазмасининг электролит таркибини узгаришига олиб келади (гипернатриемия ва гипокалиемия). Бундап ташкари,, Иа* ионлари юзага чицарган, суст осмотик градиент буйича цайта суриладиган сувнинг реабсорбцияси >^ам ортади. Бу эса цон-томирларда х.аракатлапувчи коннинг хажмини оширади ва бунинг натижасида артериал босим ортади. Сув цайта сурилишининг кучайиши хисобига диурез камаяди. Алдостероннинг секрецияси ортганда, организмнинг шишишга мойиллиги ортади, бу эса организмда натрий ва сувнинг ушланиб цолинишидан келиб чицади. Алдостерон гормони таъсирида буйрак каналчаларида Н + ионлари секрецияси ?^ам кучаяди, бу эса уларни ^ужайралараро суюцликда концентрациясининг пасайишига олиб келади ва кислота-ишкор ^олати узгаради (алкалоз).

Алдостерон гормони секрециясининг пасайиши организмдан натрий ва сувнинг куплаб чициб кетишига сабаб булади, уз навбатида кон-томирларда харакатланаётган кон >^ажми ва артери­ ал босим пасаяди. Бундай холатларда организмда циркулятор карахтлик юзага келади. Бу вацтда конда калийнинг концентрацияси ортиб кетади, бу эса юрак фаолиятининг тургун ишлашининг бузилишига олиб келади, Бундан ташцари, юрак аритмиялари >^ам кузатилади.

Алдостерон гормон секрециясини идора эгувчи асосий омил бу ренин-ангиотензин-алдостерон тизимининг фаолиятидир. Ар­ териал босимнинг пасайиши, автоном нерв тизими симпатик цисмининг цузгалишига олиб келади, бу эса буйрак цон-томирла- ринингторайиши билан тугайди. Буйракка келувчи цон-томир- ларда цон миадорининг озайиши, юкстагломеруляр аппаратдан ренин ажралиб чик^ши ортади. Ренин плазмадаги а-глобулин ангиотензинга таъсир этиб, уни ангиотензинга I айлантиради. Хосил булган ангиотензин I кейин ангиотензин Нга айланади, бу эса алдостерон секрециясини кучайтиради. Алдостероннинг ^осил булиши цайтар бонланиш механизми буйича ^ам ортиши мумкин. Агар цонда гипонатриемия ва гиперкалциемия кузатилса, сезиларли даражада булмаса ^ам бу гормоннинг секреци­ яси кортикотропин томонидан хам стимулланади.

Глюкокортикоидлар (гидрокортизон, кортикостероп, кор­ тизон). Улар з^амма турдаги моддалар алмашинувига т аъ ­ сир этади.

а) Глюкокортикоидлартаъсирида оксиллар парчаланиши сти­ мулланади. Бу таъсирнинг асосида кон плазмасидан хужайра

ичига аминокислоталар транспортининг кескин секинлашуви ётади, бу эса оцсиллар биосинтези босцичларини гормозлайди. Ок;силларнинг катаболизми мускул массасининг камайишига, остеопарозга ва шунингдек, яраларни битиш тезлигииинг пасайишига олиб келади. О^силларнинг иарчаланиши, ^азм к;илиш тракти шиллиц ^аватининг ^имоя сохасида ок;сил компонентларининг камайишига олиб келади. Бу ^олат хлорид кислота ва пепсиннинг агрессив таъсирини оширади ва натижада пептик яралар >^осил булишига олиб келади.

б) Глюкокортикоидлар ёгни ёг деполаридан мобилизациясини кучайтиради ва »¡он плазмасида ёг кислоталари концентрациясини оширади. Шулар билан бир каторда юз сохасида, кукрак ва гавданинг ёнбош со^аларида ёгнинг тупланишига олиб келади.

в) Организмга глюкокоргикоидларнинг юборилиши цон плаз­ масида глюкоза ми1уюрининг ортишига олиб келади (гипергли­ кемия). Бу эффектнинг асосида эса глюконеогенез жараёнига стимулловчи таъсир ётади. Оксиллар катаболизми натижасида хосил булган куп микдордаги аминокислоталар, жигарда глю­ коза синтези учун ишлатилади. Бундан ташкари,, глюкокорти­ коидлар гексокиназа фермента фаоллигини ингибиторлайди, бу холат глюкозанинг тукималарда сарфланишига тусв^-шлик килади. Маълумки, глюкокортикоидлар ми1уюри куп булганда организмнинг асосий энергия манбаи булиб, ёг кислоталари ^исобланади, бунда глюкозанинг маълум ми^дори энергетик сарфланишдан халос булади ва ^онда глюкоза миадорининг ортишига олиб келади (гипергликемия). Гипергликемик эффект, стресс пайтида глюкокортикоидлар таъсирининг амалга ошишида асо­ сий компонент булиб ^исобланади. Организмда глюкоза куринишида энергетик задира тупланади, глюкозанинг парчаланиши эса экстремал стимуллар таъсирини енгишда организмга ёрдам беради. Глюкокортикоидлар углеводлар алмашинувига узининг таъсир этиш характерига кура инсулиннинг антогонисти булиб ^исобланади. Даволаш мак;садида узо^ ва^т бу гомонларни ^абул цилиш ёки организмда уни >^осил булишининг кес­ кин купайиши стероид диабети деган касалликка олиб келади.

1. Яллигланишга щарши таъсири. Глюкокортикоидлар яллигланиш жараёнининг барча боскичларини тухтади (алтерация, эк­ ссудация ва пролиферация) лизосомалар мембранасини стабиллаб, ферментлар чи^ишининг олди олинади, бу эса яллигланиш жараёнининг ривожланишига тус^инлик килади. Г люкокорти­ коидлар яллигланиш учогида фагоцитоз жараёнини секинлаш-

тиради ёки бутунлай бугади. Бундан гашцари, яллигланиш жараёни билан чамбарчас бовдщ булган лихорадка реакцияси кескинлигини пасайтиради, бу эсалейкоцитлардан интерлейкин- 1 чикишини камайтириш йули билан амалга оширилади. Бу 4 0 лат интер­ лейкин-1 нинг гипоталамусда жойлашган иссиклик хосил булиш марказита стимулловчи таъсирини камайтиради

2.Апергияга царит таъсир. Глюкортикоидлар аллергик реакцияларнинг ривожланишига хам бевосита гаьсир курсатади. Глю­ кортикоидлар куп ишлаб чицарилиши цондаги эозинофиллар сонининг камайишига олиб келади, улар сонининг ортиши эса ал­ лергик реакцияларнинг ривожланишига олиб келади.

3.Иммунитетнинг пасайиши. Глюкокоргикоидларцам хужайра иммунитетини, цам гуморал иммунитетинн бугади, бу цолат антителаларнинг хосил булиши ва фагощггоз жараёнининг иасайиши билан боглицдир. Организм узоц мудцат глкжокоршкоилларни цабул килса, тимус ва лимфоид тукимаси инволюцияга учрайди, бунинг натгокасида цонда лимфоцитлар сони камайиб кетади. Узок вацт глюкокортикоидларнинг цабул цилиниши жиддий ^олатларни юзага чикаради, организмга иккиламчи инфекциялар 1ушиш хавфини кескин оширади.

4.Артериал босимнимеъёрдаушлашдаги иштироки.

Глюкортикоидлар кон-томирларни катехоламинлар таъсирига

сезувчанлигини оширади, бу эса гипертензияга олиб келади. Аргериал босимнинг ортишига маълум даражада минералокоргикоидларнинг хам ацамияти (организмда сув ва натрий нинг ушланиши) бор. Гипертензив эффект карахтликка царши таъсирни асосий компоненти булиб цисобланади (карахтлик доим артериал босимнинг кескин тушиб кетишидан юзага келади). Бу гомонларни карахт­ ликка царши фаоллиги гипергликемия хола ги билан боЕгшцдир. Глюкокортикоидларнинг организмда цосил булиши суткалик ритмга эта. Бу гормонлар асосий цисмининг цосил булиши эрталабки соатларга тугри келади. Буни билиш, узок вацг глюкокортикоидлар билан даволащда суткалик дозани тугри таксимлаш учун зарур.

Г'люкокоргикоидлар секрецияси кортикотропин гормони томонидан бошцарилади. Турли стресс стимуллари организмга таъсир этилганда цам уларнинг секрецияси кучаяди, бу эса мослашиш (адап­ тация) синдромининг ривожланишига тур^ки беради.

Жинсий гормонлар. Буйрак усти безининг тур сохаси жинсий гормонларни хаддан куп ажратиб чикарса. адреногенитал синдро­ мининг икки типи вужудга келади: гетеросексуал ва изосексуал. Гетеросексуал синдроми карама-карши жинс гормонларини куп

51-расм. Буйрак усти бези магиз цисми гормонлари ва уларнинг вазифалари.

ишлаб чщаришдан юзага келади ва карама-^арши жинсга хос булган иккиламчи жинсий белгилар ривожланади. Изосексуал синдроми уз жинсига мансуб гормонларни куп ишлаб чикаришидан юзага келади ва жинсий балогатга етиш тезлиги ортиб кетади.

Буйрак усти безлари пустлогипипг гипова гипсрфункциясида органит даруй берадиганузгаришлар. Хайвонларда буйрак усти безлари пустлоги олиб ташланса, улар тезда улиб цолади. Бунинг асосий сабаби - сийдик билан куп мшуюрда натрий йуцолиши ва бунинг натижасида цон ва тукималардаг и натрийнинг кес-

кин камайишидандир. Организмга куп миедорда натрий юбориб, бу ^айвонлар умрини бир неча ва^гга чузса булади.

Одамда бронза касаллиги ёки Аддисон касаллиги номли ожр касалликда буйрак усти безларининг пустлоридан гормонлар чи- 1^иши кескин камаяди. Дастлабки белгилар: тери, айни^са ^ул, буйин, юз териси бронза тусига киради (номи ^ам шундан келиб чидан), юрак мускули заифлашади, жисмоний ме^нат пайтида, шунингдек, а1ушй иш бажарган пайтида з^ам бемор тез чарчайди (астения). Ишта^аси йу^олади, кунгли айнийди, 1^усади, ичи кетади. Бемор совуеда, орритувчи таъсирларга сезувчан ва юк^умли касалликларга купрок мойилро^ булиб цолади. Жуда озиб кетади ва аста-секин бутунлай ^олдан тояди. Купинча улим билан тугайди. Буйрак усти безлари пустлорининг препаратлари Аддисон ка­ саллиги билан орриган беморлар хаётини цисман енгиллаштиради ва уларнинг мехнат крбилиятини бир цадар сацлаб туради.

Буйрак усти безлари пустлорининг гиперфункцияси камрок учрайди; буйрак усти безиниш' - гипернефромасида кузатилади. Айни ва^да безнинг пустлоридан чщадиган гормонларнинг мицдори ортибгина цолмай, балки уларнинг сифати ^ам бузилади: асосан иккита жинсий гормонлар ишлаб чщаради, нормада эса буйрак усти без­ лари бу гормонларни жуда кам ишлаб чщаради. 3-4 яшар болаларда гипернефрома учраса, улар эрта балогатга етиб, соколи усгани ва ков со^асида жун босгани кузатилган. Гипернефрома аёлларда уч­ раса, >^айз курмай цолади, соцол чицади ва овози худци эркакларникига ухшаб дагаллашиб колади.

Буйракусти безларининг магиз цавати. Буйрак усти безлари­ нинг магиз цавати хромаффин ^ужайралардан тузилган, улар эмб­ риогенез жихатдан симпатик нерв тизимининг ^ужайраларига якин туради. Улар калий бихромат билан буялганда сарриш жигарранг тусга киради. Бундай ^ужайра факаг буйрак усти безларининг магиз цисмидагина эмас, бундан таш^ари аортада, уйцу артериясининг булинган жойида кичик чаноц симпатик тугунларининг ^ужайралари орасида ва баъзи симпатик занжирининг айрим тугунлари орасида булади.

Буйрак усти безларининг магиз цавати адреналин ва норадреналин гормонларини синтезлайди. Гормонал секрецияни 80 %и адреналин ^иссасига турри келса, 2 0 %и норадреналин улушига турри келади. Адреналин тиромин ^осиласидир, тиромин эса буйракларда тирозиннинг декарбоксилланишидан ^осил булади. Адреналин буйрак усти безларида бевосита норадреналиндан синтезланади, норадреналин эса диметилланган адрена­

лин булиб, унга ухшаш таъсир этади. Адреналин ва норадреналин катехоламинлар деган ном билан бирлаштирилади, чунки улар катехол хосилаларидир.

Бу гормонларнинг секрецияси автоном нерв тизимининг симпатик кисми цузгалганда кескин ошади. Бу гормонлар симпа­ тии нервларга ухшаш таъсир курсатади, фарки шундаки, гормь • нал эффект узоцроц давом этади ва шундан булса керак бу гор­ монларни яна симпатомиметик аминлар деб ^ам атайдилар. Симпатомиметик аминларни цон ва туцималарда аминоксидаза фер­ мента парчалайди.

Буйрак усти

А д а п т а ц и я н и н г

бези

фаоллашуви

Глюкозанинг

туцималар

томонидан

у т ш ж з а ц и я с и

52-расм. Буйрак усти бези пустло^ кисми гормонлари ва уларнинг вазифалари.

Катехоламинларнинг энг му.ким эффектларидан бири юрак фаолиятини стимуллашидир. Бундан ташцари, ичак перисталтика ва секрециясини тормозлайди, цорачикни кенгайтиради, терлашни камайтиради, энергия ^осил булишини ва катаболизм жараёнларини тезлаштиради. Адреналин миокардда жойлашган в-адре- норецепторларга таъсир этиб, бунинг натижасида юракда мусбат инотроп ва хронотроп эффектларни чакиради. Норадреналин эса кон-томирлардаги б-адренорецепторларга таъсир этади.

Шунинг учун, цон-томирларнинг торайиши ва цон томир периферик царшилигининг ортиши, асосан норадреналин таъсиридан юзага келади.

Адреналин моддалар алмашинуви интенсивлигига цам таъ­ сир этади, масалан, гликогеннинг парчаланишини тезлатиб, мускуллар ва жигарда гликоген зацирасини камайтиради, у инсулинга царама-карши таъсир этади. Адреналин таъсирида мускулларда гликогенолиз кучаяди, айни вацтда гликолиз руй беради, пироузум ва сут кислоталари оксидланади. Жигарда эса гликогендан глюкоза цосил булиб, цонга утади, натижада цонда глюкоза купайиб кетади (адреналин гипергликемияси). Адре­ налин организмга юборилганда скелет мускулларининг иш поби­ лияти ортади, адреналин таъсирида рецепторларнинг, жумладан куз тур пардаси, эшитиш ва вестибуляр аппаратининг цузгалувчанлиги ортади. Шу туфайли организм ташки таъсирларни яхшироц сезади.

Организмга норадреналиннинг таъсири адреналин таъсирига ухшайди, лекин у билан батамом бир хил эмас. Адреналин ва норадреналин баъзи вазифаларга царама-царши таъсир этиши мумкин. Масалан, адреналин одамда юрак уришини тезлашти­ ради ва цомилали бачадонни бушаштиради, норадреналин эса юрак уришини секинлаштиради ва цомилали бачадоннинг цисцаришини кучайтиради.

Ошцозоп ости бези. Онщозон ости бези эндокрин фаоллигини Лангерганс оролчалари таъминлайди. Бу оролчада бир неча хил цужайралар бор.

1) б-цужайралар глюкагон синтез цилади.

2 ) в-цужайралар инсулин ишлаб чикаради.

3)г-цужайралар, соматостатинни синтезлайди, у инсулин ва глюкагон гормонлари секрециясини бугади.

4)G-^ужайралар, гастрин цосил цилади.

5) РР-^ужайралар панкреатин полипептид ишлаб чицаради, бу гормон уз навбатида холецистотокининни антогонисти булиб ^исобланади.

в-^ужайралар ошцозон ости бези Лангерганс оролчасининг 60

%ини ташкил цилади. Улар инсулин ишлаб чицаради, у ^амма турдаги моддалар алмашинувига таъсир этади, лекин ^аммадан ^ам цон плазмасидаги глюкоза мицдорини пасайтиради. Инсулин (полипептид) кимёвий йул билан синтез цилинган. Бу организмдан ташцарида синтетик йул билан олинган оцсилдир. Турли ^айвонларни оцщозон ости безидан олинган инсулилларнинг тузилиши, молекуласида аминокислоталарнинг жойлашишига цараб бир-биридан фарц цилади. Инсулин молекуласи ру^ ушламайди, лекин у ру^ни бириктира олади, айни вацтда инсулин таъсири узаяди ва кучаяди.

Инсулин таъсирида ^ужайра мембранасининг глюкоза ва ами-

нокислоталарга нисбатан утказувчанлиги кескин ортади (2 0 маротаба), бу эса оцсиллар биосинтези ва биоэнергетик жараёнларнинг кучайишига олиб келади. Бундан ташцари, глюконеогенезни таъминловчи ферментлар фаоллиги пасайгандан сунг, аминокислоталардан глюкоза хосил булиши тормозланади, аминокислоталар эса оцсиллар биосинтези учун ишлатилади.

Инсулин таъсирида оцсиллар катаболизми секинлашади, шу сабабли оцсилларнинг ^осил булиш жараёнлари уларнинг парчаланишидан устун булиб цолади, бу ^ол анаболик эффектни таъминлайди. Инсулиннинг оцсил алмашинувига таъсири буйича соматотроп гормоннинг синергисти булиб ^исобланади. Маълум булишича, соматотроп гормоннинг организм усиши ва ривожланиш ига таъсири, цондаги инсулин концентрацияси етарли булгандагина уз эффектини беради. Инсулиннинг ёглар алмаши­ нувига таъсири липогенез жараёнларининг тезлашуви ва ёгни деполарда тупланиши орцали намоён булади.

Инсулин таъсирида глюкозанинг туцималар томонидан утилизацияси ва энергетик мацсадларда фойдаланиши кучаяди, бу вацгда эса ёг кислоталарининг маълум цисми энергетик максадларда фойдаланишдан озод булади, келгусида бу ёглар липогенез учун фойдаланилади. Яна куш имча миадордаги ёг кислоталари глюкозадан жигарда синтезланади. Ёг деполарида эса инсулин липаза фаоллигини бугади ва триглицеридлар хосил булишини стимуллайди.

Инсулин секрецияси етарлича булмаганда кандли диабетга олиб келади. Бунда цон плазмасида кескин глюкоза микаори ор-