- •Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті Жанатаев қ.А.
- •Анатомиялық, гистологиялық терминология бөлiмi
- •Латын алфавитi
- •Дыбыстардың жiктелуi
- •Дауысты дыбыстар мен дауыссыз j (йота)-ның оқылуы /монофтонгтар
- •Дифтонгтар
- •Дауыссыз дыбыстардың оқылуы
- •Қосарланған әрiптердiң оқылуы
- •Диграфтар оқылуы
- •V. Дифтонгтардың оқылуына көңiл бөлiңдер.
- •VII. Диграфтар мен әрiптер қосылыстарының оқылуына көңiл бөлiңдер.
- •IX. Сөздердi латын әрiптерiмен жазыңдер.
- •Жаңа сөздер Зат есiмдер
- •Екпiндi қою ережесi
- •Анатомиялық терминдердiң құрылымы
- •1. Зат есiмнiң сөздiк формасы
- •2. Зат есiмнiң жiктелуiн анықтау
- •I. Сөздердiң жалғауларына қарап қай жiктеу түрiне жататынын анықтаңдер.
- •II. Сөйлемдердi аударып, әр сөздiң сөздiк формасын атаңдер.
- •Зат есiмдердiң сөздiк формасы
- •Сөздiк формасы.
- •Сын есiмдердiң екi тобы
- •Сын есiмдердiң жiктелуi
- •IV. Сөздiк формасын аяқтаңдар.
- •V. Аударып, әр сөздiң сөздiк формасын анықтап, схемасын сызыңдар.
- •VI.Gen.Sing – iлiк септiгiне қойып, сөздердi аударыңдар.
- •VII. Аударып, схемасын сызыңдар.
- •Жаңа сөздер
- •II топтағы сын есiмдер
- •Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
- •Салыстырмалы шырайдың сөздiк формасы
- •Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң жiктелуi
- •Жаңа сөздер
- •Сын есiмдердiң зат есiмдер қатарына көшуi (субстантивация)
- •Жаттығулар
- •1. Сөйлемдердi аударып, схемасын сызыңдар.
- •2. Сөйлемдердi аударып, схемасын сызыңдар.
- •Жаңа сөздер
- •I жiктеудегi зат есiмдер
- •II жiктеудегi зат есiмдер
- •III жiктеудегi зат есiмдер
- •I топ сын есiмдер
- •II топ сын есiмдер
- •6 Сабақ
- •III. Сөздiк формасын аяқтаңдар.
- •Зат есiмнiң 3-жiктеуi
- •III жiктеудегi зат есiмнiң тегiн анықтау туралы жалпы мәлiмет
- •Бұлшық еттердiң қимылына қарай атаулары
- •Қызметiне қарай берiлген мына бұлшық ет атауларын есте сақтаңдар
- •II. Зат есiмдi сын есiмдермен байланыстырыңдар.
- •Ережеге бағынбайтын зат есiмдер:
- •Жаттығулар
- •I. Берiлген терминдердi латын тiлiне аудараңдар:
- •II. Берiлген терминдердi қазақ тiлiне аударыңдар.
- •III. Сөйлемдердi аударып, схемасын сызыңдар.
- •3 Жiктеу n тегiндегi зат есiмдер:
- •Жаттығулар
- •Жаттығулар
- •VI. Берiлген зат есiмнiң атау септiгi көпше түрiн жасаңыз.
- •VII. Берiлген сын есiмнiң атау септiгi көпше түрiн жасаңыз.
- •VIII. Зат есiмдердi сын есiмдермен байланыстырыңыз.
- •IX. Қазақ тiлiне аударыңыз.
- •Зат есiмдер мен сын есiмдер сөздiк формасы
- •Жаттығулар
- •III. Аударыңдар
- •Жаттығулар
- •Жаңа сөздер
- •I. Сөйлемдердi аударыңыз.
- •II. Сөйлемдердi аударыңыз,
- •III. Аударып атау септiгi көпше түрiне қойыңыз
- •IV. Аударып iлiк септiгi көпше түрiне қойыңыз
- •V. Жазбаша аударыңыз,
- •Сөз құрылымына қарай талдау. Сөз тудырушы жәнеқұралған негiз.
- •Грек - латын терминоэлементтерi
- •Сөз құрау тәсiлдерi
- •Жұрнақтандыру
- •Зат есiмдер және сын есiмдер жұрнақтары
- •Сын есiм жұрнақтары
- •Жаңа сөздер
- •Ерiктi және ерiксiз термино элементтер
- •Сөз құраудың кейбiр ерекшелiктерi
- •Сөз құраушы негiздердiң варианттығы.
- •Клиникалық терминология
- •Дене бөлiктерiн, ағзалардың атауларын бiлдеретiн грек-латын сөздерi
- •Iлiм, ғылым зерттеу диагностикасы тәсiлi, емдеу, ауру атауларын бiлдiретiн грек тэ
- •Ossis, iass, ismus, oma жұрнақтары
- •Ұлпалар мен мүшелердiң патологиялық өзгерiстерiн бiлдiретiн грек терминоэлементтерi
- •Күрделi сөздердi қысқарту
- •Мүшелер мен тiндер атаулары бiлдiретiн грек-латын терминдерi:
- •Грек – латын префикстерi
- •Бiлдiретiн дара терминоэлементтер:
- •I. Терминоэлементтер мағынасын түсiндiрiңіз.
- •II. Аударыңдар.
- •Клиникалық терминдерге арналған жаттығулар
- •II. Терминдер мағынасын түсiндiрiңдер
- •Дәрiлiк заттардың тривиальды атаулары
- •Дәрiлiк заттардың тривиальды (кәдiмгi) атауларының жасалу тәсiлдерi
- •Ж±рнақтану
- •Тривиальды (кәдiмгi ) атаулардағы сөздiк бөлiктер
- •Ќ±рамында дәрiлiк формалар берiлген препараттар атауларының жасалу жолдары
- •III. Дәрiлiк заттардың латыншасын жазыңдар
- •Сөздiк формасы, негiзi. Белгiсiздiк рай. Латын тiлiнде етiстiктер түрге, жаққа, шаққа және райға бөлiнедi. Етiс-
- •Инфинитив (белгiсiздiк) формасы мен етiстiктiң
- •Б±йрық райдың жасалуы
- •Шартты рай (Conjunctivus)
- •Шартты райдың негiзінiң жасалуы
- •Шартты райдыњ 3 жақтағы өзiндiк жалғаулары
- •Активтi және пассивтi түрдегi шартты райдағы
- •Рецепте жиi қолданылатын етiстiктер
- •Рецепте қолданылатын fio, fieri
- •Fio, Fieri – етiстiгiнiң рецепте қолданылуы (жекеше түрде).
- •Шығыс септiгi (Ablativus)
- •Латын тiлiнде кейбiр префикстер табыс және шығыс септiктер
- •Iнде шылау сөздер болып қолданылады.
- •Рецепте жиi қолданылатын табыс және шығыс септiктерiндегi сөздер
- •Рецепт құрылымы
- •Рецептегi қосымша жазулар
- •Рецептегi сөздердiң жазылу тәртiбi
- •Дәрiлiк препараттардың рецепте жазылу тәсiлi
- •Таблеткалар мен балауыздар атауларын рецепте жазған кезде, табыс септiгiнде қолданылуы
- •Дәрiлiк-өсiмдiктер атаулары:
- •Қышқыл атауларының жасалуы
- •Оксид атауларының жасалуы
- •Iі. Берiлген сөздер негiзiнен қышқыл атауларын жасаңдар
- •Iiі.Берiлген элементтермен оксидтер атауларын жасањдар
- •IV. Рецептердi аударыңдар
- •Аниондар атаулары:
- •Тұздар атаулары :
- •Көмiртектiк радикалдар атауларында қолданылатын сөздiк бөлiктер
- •Рецептегi қысқартулар
- •Рецепте қысқартылатын сөздер тiзiмi:
- •Химиялық мағынаны беретiн сөздiк бөлiктер
- •I.Аударып, iлiк септiгiне қойыңыз
- •Сан есiм, үстеу, есiмдiк, шылау, жалғаулық Тақырыптың оқытылу мақсаты:
- •Үстеу – Adverbium
- •Рецепте жиi қолданылатын үстеулер:
- •Студенттердiң өздiк жұмысына арналған жаттығулар Оқылу ерекшiлiктерi. Екпiн.
- •Грек терминоэлементтерi
- •2 Септеу түрi.
- •Грек терминоэлементтерi.
- •Грек терминоэлементтерi.
- •Шырайлар
- •Грек терминоэлементтерi
- •Клиникалық терминологияға арналған жаттығулар
- •Фармацевтiк терминологияға арналған жаттығулар
- •Мазмұны:
- •Жанатаев Қазақбай Әбдуәліұлы Латын тілі.
Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті Жанатаев қ.А.
Л а т ы н т і л і
оқу құралы
Түркістан-2014
БКК 812 – 923
Ж 26
Пікір жазғандар:
Филология ғылымының докторы, профессоры Б.Қалиев
Медицина ғылымының кандидаты М. Омаралиев
Жанатаев Қ.А.
Латын тілі. Оқу құралы. Түркістан: 2014 – 194 бет
ISBN 9965-9589-8-X
Бұл оқу құралы жоғары оқу орындарына қойылып жатқан жаңа талап пен жаңа бағдарламаға сәйкес жазылды. Мұнда латын тілінің фонетикасы, лексикасы және грамматикасы түгел қамтылған.
Сонымен қатар оқулықта әр тақырыптан кейін терминдердің латынша-қазақша баламалары және анатомиялық, клиникалық, фармацевтік терминдерге арналған жаттығулар берілген.
Оқулық жоғары оқу орындарының медицина факультеттерінің студенттері мен магистрлеріне арналған.
ББК 81.2-923
Ж
ISBN 9965-9589-8-Х @ Жанатаев Қ. А.
2014ж
К I Р I С П Е
Медициналық оқу орындарында латын тiлiнiң оқытылуы, қарым-қатынас, сөйлесу мақсатын емес, таза қолданбалы мақсатты көздейдi – ол анатомия, фармакология, микробиология, фармакогнозия және клиникалық пәндерде қолданылатын терминдердiң негiзi болып саналады.
Терминдердiң таңдалуы келешек мамандардың бағдарына байланысты.
Латын тiлiнiң грамматикалық құрамына сүйенiп бiз студенттердi медицина әлемiмен таныстырып, олардың медициналық терминдердi ежелгi грек-латын тiлдерiнiң сөздерiнiң байлығы арқылы түсiнiп, игерiп алуына жағдай жасаймыз.
Медицинаға қызығып, оқитындарға бiрден мына сөз айтылу керек.
“Invia est in medicina via sine lingua latina”.
“Латын тiлiнсiз медициналық бiлiм жоқ”.
“Латын тiлi және медициналық терминдер негiздерi” – сiздерге жаңа пән.
Жалпы айтатын болсақ, сiздер шет тiлiн оқымайсыздар, оқитындарыңыз - медициналық терминдiк тiл, оның көлемi мен мазмұны оқыту мақсатына және тәжiрибе жұмысына байланысты түзiлген бағдарламамен негiзделген.
Бiз өзiмiз ең алдымен 2 нәрсенi бiлуiмiз керек:
1) Бұл тiлдiң оқытылу мақсаты
2) Не себептi ол медицинада негiзгi тiл болып келедi
Латын тiлiн оқытудың мақсаты:
Латын тiлiнде дұрыс жазып, оқи алу;
Медициналық терминдердi, рецептердi латын тiлiнен орыс-қазақ тiлiне, орыс-қазақ тiлiнен латын тiлiне аудара алу;
Терминоэлементтерге қарап клиникалық терминдердiң түзiлуiн бiлу;
Медициналық терминдердi, рецептердi дұрыс, қатесiз жазу;
Химиялық номенклатураны латын тiлiнде құрастыру, т.б.
Латын тiлiнiң алфавитiн бiлу арқылы студенттер оқулықтардан, анықтамалықтардан керектi сөздерiн қиналмай-ақ, тез тауып ала-алады.
Болашақ мамандар анатомиялық, фармацевтiк, клиникалық терминдердi жете меңгерiп, оларды өз тәжiрибесiнде, жұмысында қолдана бiлгенi жөн. Ескертетiн нәрсе: студенттер 500-600 терминдердi бiлуi қажет.
Ендi латын тiлiнiң даму тарихына қысқаша тоқтала кетейiк. Латын тiлi Италияда орналасқан Лация облысында тұрақтаған – латиняне деген, осыдан 2500-3000 жыл бұрын өмiр сұрген халықтардан шыққан.
Олардың бас қаласы Рим (Roma) аңыздың айтуы бойынша бiздiң эрамызға дейiн VIII ғасырда тұрғызылған. Өзiнiң экономикалық күшiн және жауынгершiлiк жағдайын пайдаланып, Римдiктер бүкiл Италияны жаулап алады. Кейiн келе бүкiл Жер Орта теңiзiнiң жағалауына билiк жүргiзедi.
Сөйтiп, мектепте тарих сабағынан өздерiң оқығандай Рим империясы пайда болады.
Оның құрамына кейiнiрек жауланған батыс Еуропа елдерi де кiредi.
Латындар жаулап алған елдердiң бәрiнде де өз мәдениетiн, салтын енгiзiп, тек латын тiлiнде сөйлеудi, жазуды талап еттi.
Сол кездегi ең құдiреттi де, күштi де – шiркеу, өз жұмысын латын тiлiнде жүргiзген.
Сонымен, латын тiлi батыс Еуропада бiрнеше жүз жылдар бойы мемлекеттiк тiл, әдеби тiл, мәдениет, философия және ғылым тiлi болып келедi.
Латын тiлi көршiлес жатқан елдерге де өзiнiң ықпалын тигiздi. Мәселен, орыс тiлiнде көптеген латын тұбiрiнен шыққан сөздер бар: институт, университет, операция, инъекция, лекция, студент, ассистент, доцент, профессор, радио, авиация, трактор және т.б.
Көптеген ғылымдар өз еңбектерiн латын тiлiнде жазып, ғылыми лауазымдарын латын тiлiнде қорғаған олар: И. Ньютон, Коперник, Галилей, К. Линней, М.В. Ломоносов, Н.И. Пирогов, И. Дядьковски. Ал ботаника пәнi үшiн латын тiлi ресми тiл болып саналады.
Рим империясының күшi жойыла бастағанда ол екiге бөлiнедi:
1. Шығыс Рим империясы (Византий) - грек тiлiнде сөйлеген.
2. Батыс Рим империясы – латын тiлiнде сөйлеген.
Кейiннен бұл империялар да күшiн жояды. Сол кездерде Роман тiлдерi пайда болады. Роман тiлдерi – итальян, француз, испан, румын, молдаван тiлi.
Латын тiлiнiң арқасында медициналық терминдер халықаралық термин болып, бұкiл дүние жүзiнiң медиктерiнiң қарым-қатынасын, байланысын нығайтып, жеңiлдеттi.
Латын тiлi латынданған грек түбiрлерi мен қосымшалары арқылы жаңа медициналық терминдер түзуге көмектеседi.
Олардың сөзi әрi қысқа, әрi оңай еске сақталады. Мысалы: бронхит – жоғарғы тыныс жолдарының шырышты қабығының қабынуы; идиосинкразия – ағзаның дәрiге немесе бағытталған әсерге өте күштi сезiмталдығы, т.б.
Латын тiлi болашақ медиктерге өз мамандықтарын жете, жақсы бiлумен қатар олардың жалпы мәдениетiн, ой-өрiсiн кеңейтедi. Мысалы: validus – денi сау, оған “in” деген префикс қосылса, бұл сөз Invalidus - мүгедек.
Қазiр латын тiлiнде, ешқандай халық сөйлемегендiктен, ол өлi тiл болып саналады. Сонда да бұл тiл медицина тiлi ретiнде өз қасиетiн жойған жоқ.
Латындар Грецияны жаулап алғанда, Грецияда медицина күштi дамығандықтан олар барлық терминдердi өзгертпей-ақ грек тiлiнде қабылдаған.
Рим империясында да, Рим қаласында да дәрiгерлер негiзiнен гректер болған. Сол себептен медициналық терминдерде грек сөздерi көптен кездеседi. Мысалы:
Грек Латын Қазақ
1. osteo os, os,ossis.n. сүйек
2. somato corpus дене
3. cardio cor, cordis жүрек
4. pneumo pulmo, onis өкпе
5. nephro ren, ren, renis бүйрек
6. spleno lien, lien, lienis көк бауыр
7. rhino nasis, i мұрын
8. haemo sanguis, inis .m қан
9. cyto cellula жасуша
10. derma cutis терi
Бiрiншi рет медициналық терминдердi медицина атасы Гиппократ қолданған. Гиппократтан кейiнгi медициналық терминдердi енгiзген - Рим дәрiгерi Гален болды (Жаңа Гален препараттары - Адонизид).
Термин дегенiмiз (terminus – предел, граница – шегi, шекара) - ғылыми ұғымның атауы. Ол бiр мағыналы болады.
Термин бiр сөзден де тұруы мүмкiн: corpus- дене, costa – қабырға, және сөз тіркестерінен де құралуы мүмкiн: vertebra thoracica – төс омыртқа, caput costae – қабырғаның басы.
Медициналық терминдер III топқа бөлiнедi:
I –шi – анатомиялық терминдер.
II –шi – фармацевтiк терминдер.
III –шi – клиникалық терминдер.
Анатомиялық терминнен фармацевтiк терминге, фармацевтiк терминнен клиникалық терминге өтуге болады. Мысалы:
1. cor. cordis, n – жүрек – анатомиялық
2. corvalolum – корвалол – фармацевтiк
3. corgliconum –коргликон - фармацевтiк
4. cordiaminum – кордиамин - фармацевтiк
5. epicardium - жүрек сөмкесiнiң висцералды жапырағы - клиникалық
6. endocardiom - жүрек iшкi қабығы – клиникалық
Жоғарыда айтқанымыздай терминдердi еске сақтау үшiн, оларды бiзде айтылып жүрген орыс сөздерiмен салыстырып көрейiк. Мәселен, Латын түбiрi “Radix”- ке ұқсас сөздердi алайық. Осы сөзге жақын, туысқан қандай сөздердi бiлемiзғ Радикал, -радикальный “aqua” - аквариум, акваланг, акватория; “aer” - аэропорт, аэроплан, аэрофлот, т.б.
Мұндай сөздiк жұмыстарының терминдердi тез еске сақтау үшiн және сөздiк қорды көбейтiп, таза сөйлеу үшiн, көмегi көп.
Әрбiр анатомиялық терминдер бiр сөзден тұрады. Мысалы:
- thorax –көкiрек қаңқасы
- atlas –I-шi мойын омыртқа; немесе бiрнеше сөздерден тұрады: - зат есiм мен сын есiм қосындысынан құралады. Мысалы:
vertebra cervicalis –мойын омыртқа
vertebra thoracica –төс омыртқа
vertebra lumibalis –бел омыртқа
Егер анықтауыш бүкiл сөз тiркесiне тиiстi болса, ол олардың алдында тұрады:
medulla ossium rubra – қызыл сүйек миы
medulla ossium flavum –сары сүйек миы
Оқу құралы үш бөлiмнен тұрады:
I. Анатомиялық терминдерге анатомиялық және гистологиялық номенклатуралар негiздерiн шыққан сөздер жатады: сүйек, б±лшыќ ет, iшкi,сыртқы ағзалар, тамыр аттары.
II. Клиникалық терминдерге әртүрлi медициналық мамандықтардың терминi жатады: терапия, хирургия, акушерлік гинекология, неврология, психиатрия, офтальмология және педиатрия. Бұлардың бәрi де патологиялық анатомия және патологиялық физиология арқылы түзiледi. Бұл терминдер: аурудың аты, аурудың жағдайы; операциялық әдiстер, емдеу жолдары; әртүрлi приборлардың аты, қолданылатын ќ±ралдар атауы.
III. Фармацевтiк терминге: дәрiлік формалар атауы, дәрiлердiң атаулары, дәрiлiк өсiмдiктер атаулары және олардың бөлшектерi, химиялық номенклатуралары жатады.
Бұл терминдердi түсiнiктi және қатесiз қолдану үшiн, бiзге, студенттерге, латын әрiптерi мен сөздерiн анық, нақты, қатесiз оқып, түсiнiп, оны орыс-қазақ тiлiне аудара бiлуiмiз керек және қазақ-орыс тiлiнен латын тiлiне аудара алуымыз қажет.
Optimum medicamentum quies est – дәрiнiң ең тиiмдiсi – тыныштық. (Павлов)
Natura sanat, medicus curat morbos – табиғат ауруды жазады, дәрiгер аурудың жазылуына көмектеседi. (Гиппократ)