соньмссн бәәдлтәһәр, ик гидг болһамҗтаһар, арһул дәкндавтж дотран умшв. Эн саамдан Барла Цеценовна машинкд тодрхаһар барлсн цаасна учр-утх медхәр биш, негл электронн техникин икл гидг нәрн эсв ке жәх мет, улм арһул, улм оньгтаһар, ик гидгәр болһаж умшв. Минь эн агчмла терүг түрүн болж невчк айтаһар зурсн зурган экдән үзүлхәр белдәд хәләжәсн бичкн күүкдлә дүнцүлж болхмн.

Барла Цеценовнаг эн агчмла юуна тускар ухалҗахинь терүнә нү- дәрнь чигн медж болхмн гисн кевтә, багшнр терүнүр цуһар ширтж хәләлдв.

Бичгин сүл мөрт күрчкәд. Барла Цеценовна, толһаһан өндәлһс ги- һәд, подполковникүр хәләв. Дарунь терүнә хәләц багшнрин хәләцлә зөрлцв. Ода Барла Цеценовна хойр халхин герл оошгтрж улаһад, зее- гтә хар нүднь улм икдсн дүр һарад, чирә-зүснь улм сәәхрәд одҗ. Чирә- һәрнь шинҗлхлә, үүмсн бәәдлтә болв чигн, байрин темдг үзүлҗәхнь бас ил.

Багшнр, ик холас ирсн тоомсрта гиичнр минь ода эн өрәһүр орж аашх мет, бас үүмсн дүртә куләлдҗәнә.

Баахн зуур нег чигн күн үг келҗәхш.

— Тана умшлһар болхла, эн бичг таниг соньмсулх бит, нам иткү- лв гиж келҗ болм бәәдлтә,— гиж цергә хувита күн, аш сүүлднь, ар- һул келв.— Мини келхәр седҗәхм:—негдвәр болхла, бичгиг та хойр дә- кж умшвт. Терүгитн эн бичгэр соньмссн темдг гиж тоолх кергтэ. Хойр- двар болхла,— юнгад тиигжэхинь эврэн чигн сээнэр медэд угав,— болв... нанд сэн аш кех тоолвр орна...

— Та мел чик үг келвт, үр подполковник.— Бичг намаг лавта сонь- мсулв. Эн бичгэр болхла...— Барла Цеценовна баахн зуур тагчг болч- кад, цааранднь келв: —Эн бичгэр болхла, тер күүкд күн-мини эк. Зуг... Цагнь...

— Барла Цеценовна! Чи... та мел өнгәр иткл уга бээнэт!—гиж Вера Ивановна адһв.— Ташр деернь, экән яһсинь та эврэн бийтн чигн сээнэр медхшлмт. Та иткхнтн!

— Нә, маңһдур амрдг өдр. Маңһдур негнь лавта сээнэр медх- вдн,— гиҗ подполковник, күүндвр төгсв гисн бәәдлтәһәр, товчлҗ келв.

— Өрүндән бидн цуһар йовнавдн,—гиж багшнр нег дууһар келц- хэв.

— Тегәд, йовхар шииджэнэвдн... Машина тускар би ухалсв,—гиж подполковник болһамжтаһар келв.— Мана хаалһ өлзэтә болтха гиж би өмн өдрәснь чигн йөрәҗәнәв.

— Бидн-бас,— гиҗ багшнр сергмҗтәһәр, маасхлзж инэлдв.

8. Теегин өрүн

...Районас һарсн «Волга» элвг дөчн минут гүүчкв. Терүнә ноһан өн- гтә тошвксн шир хаврин нарна мандлсн герллә гилвкәд наадж йовна. Эн өрүн аһар улм цеврдәд, теңгр сәәхн гидгәр цеңкртҗ.

Тег болхла! Теңгрин дүрлә дөрлдсн кевтә, тег солңгтрж уняртад, нүднә харан күрх һазрт негт көкрәд, негт улавтрж-оошкрад, негт ноһан өңгәр халяд, агчм ирвәс халһрад, улм сәәхрсн, улм сәәхн дүр һарч. Өрүни чиигин дусалмудар кеерсн нилх шалу мицһн-түмн сувсн нүдәр

। сиилвгдж! Балм улан өңгтә бамб цецгүд толһаһарн геклдж мендллдв. Тег өргн, тегш, сәәхн!

Хаалһас барун бийднь ик гидг хош хөн үзгднә. Хол биш сүрг адун идшлҗәнә. Өрүни теегин сержнсн салькнд болн цевр аһарт бичкн унһд өөһәд нааджана. Өөһәд экәсн зөвәр, уухн һарчкад, тедн сүүлән өргәд, экүрн хәрү тарвалдж гүүлднә. Сәәхн үзл!.. Чееж мел заядар өвклзнэ.

5 Альманах № 4 6$

Болв, йиртмҗин дүрәр Барла Цеценовна эн өрүн соньмссн уга. Те- рүнә чееҗиг нег тоолвр дүүрглә: «Мен болхви? ...Кемр экм болхла!..» чееж негт бүтәд, негт дәкн байрар дүүрәд йовна.

Ода баахн наста күүкнә тоолвр, өңгрсн җилмүдин мер мөрдж, хо­ру гүүв. Терүнә чеежд тодлгджах цаг-1941 җил. Тер һашута дәәнә урш- гар күүкн өнчрҗ үлдсмн, гүрмтә йовдл ода күүкнд ухалгдв. Ода тер бүкл хөрн жил хооран болен һашута тодлврмуд сергәж, чееҗләрн ноо- лдж йовна. Зуг тср учрар чигн хальмг теегин хаврин өрүнә эн сәәхн дүриг тер һәәхҗ чадсн уга.

Цаг гисн — өршәңһү уга юмн. Тер оньдин эврәнни, йиртмҗин зо- калар уралан йовна. Сән болну-му болну, дәәлдв чигн — төвкнүн бәәв чигн, байр чигн болг-зовлңг чигн үзгддг-цаг эврәһәрн бәәнә, кенлә чи­гн, юунла чигн тооцлдхш. Барлан тодлврмудиг биллснь-бас цаг. Баһ цаг биш. Хөрн җил!

Болв, тавн наста күүкнә дотр цагт диилгдәд уга тодлврмуд бас бәәлә... Экин туск том-том тодлврмуд бүкл хөрн жил чигн биллж ча­дсн уга. Ода Барла Цеценовна дотркиг дүүргжәхнь-зуг эк.

«...Нег дәкҗ мана Баав нанд шин бишмүд уйж еглэ. Ямаран эд эр уйла?.. мартчкв... Баав нег дәкж кедлмшэен ирл уга бээв. Ора болж одв. Күләнәв-күләнәв-уга. Гертән би һанцарн бәәләв. Тиигхд уульсан би ода мартад угав,— Барла Цеценовна гүүнәр татж саналдв.

...Намаг ууляд суутл, нег кегшэ орж ирлэ. Нернь кен било?..,— гиж Барла Цеценовна тодлвртаи улм шунлтв — «Барла бича ууль, кукн. Баавчнь өрүндән ирх. Эндр манад унт» гиж тер кегшэ намаг арһдҗ келлэ...

Болв, мана баав мацдуртнь чигн, нөкәдүрнь чигн ирсн уга било. Би ууляд, күләһәд суудг билэв...»

Тер цаг минь эндр өрүн болен мет, Барла Цеценовна зовад, чирэнь бирчиһәд, хойр нүднь шилвкэд, хоолднь юмн зәңгдрәд, дотр бийнь бү- тэд одв. Болв, үүмсән тер күүнд медүлсн уга.

...Тер көгшәд бичкн ач күүкн бәәлә. Терүнә нернь кен било?.. Б... Б... Беевя?.. Белг... биш... Бола?.. Болха... Боова... Бишто... Буля::: Булһн::: Булда... Бушта!.. Уга, бас биши... Мартчкв...»

Болв, чееж дотр кезэ чигн цагт билршго тодлврмуд бас бәәлә... «Ба­ав орн деер дуд цаһан кенчрор хучсн кевтло,— гиж Барла Цеценовна ода бийнь чееҗләһән күүндә йовна. Санхд, больниц. Мана эк тииг­хд ямаран шалтгта бәәсн болхв?... Хәәмнь-хәәмнь, мана баава яһж уульлла тиигхд. Коерк-кеерк... Баав тиигхд ик гидг зовлңгта бәәж кев- тэл...

Херн жил хооран экин нүднәс һарсн нульмсн терүнд ода дәкәд нег үзгдв. Барла Цеценовна, хоолнь зәңгдрәд, чееҗнь шахгдад, цогц-мах- муднь цугтан сулдсн болад, арһнь алдрад одв.

— Минь тер өдрәс нааран экэн би ода күртл үзәд угав,— гиҗ сап- чкад, күүкн гүүнәр татж дотран саналдв.—Ода эн соньн жигтә! зэцг... бичг... Кемр мини эк болхла... Зуг экм болтхал!..

— Үзжәнт Вера Ивановна?! — гиж чаңһар келн, подполковник ка- бинэ терзэр заав.— Негдгч фермтн ики тер «теңгрт өөмҗ» йовна.

— Үзжәнәв, үзҗәнәв! Эн ферминтн улс цуһар космонавтнр болж одсн биш биз? — гиҗ-буурл үстә күүкд күн хәрү шоглв.

— Машин дотр йовсн улс цуһар өкәлдәд терзәр хәләлдв. Хаалһас барун бийгшән, дүңнхд, тәв шаху гермүд үзгдв.

— Эн гермүдтн өөмхләрн, нам нааран, мадниг тосад өөмҗ аашх бәәдлтә,— гиҗ Валентина Эренценовн^ мусхлзҗ инәһәд, бас шоглв.

Минь эн цагла гермүд то-томж уга/солңһтрсн өңгтә ноһан торһн кү- смсәр сиилгдәд одсн, негт һалв салькнд аздлжах теңгсин дольгана чи­гн дүртә, негт йоста гидгәр күчән авад орксн түүмрин чигн дүртә, та- слвр угаһар чичрңнсн теегин жирлһнд булхад, негт дәкн чичрңнҗ һарч 66

ирәд одна. Негт төрүц билрәд чигн одна. Болв, мел тер дарунь дәкн залһлдад, улм үрглжләд, теегин аһуһар көөлдж наадна.

— Үүрмүд, манд батлад күүндж авх нег төр бәәнә,— гиж Вера Ивановна болһамҗтаһар келв.-— Альд зогсхан, ю кехән, кенлә, яһж күүндхән урдаснь белдәд авчкх кергтә. Эс гиж генткн ним дала улс күрч ирхлә... Ташр деернь...

— Э, тертн мел чик тоолвр, Вера Ивановна —гиж Барла Цеценовна келв,— энүнә тускар би чигн ухалж йовлав.

— Зогсх бәәрн олдх. Конторин өөр чигн зогсий. Цааранднь яах- мб? — гиж цергә хувцта күн багшнрур хәләв.

— Тендәс, эврәннь элчән эс гиж элчнрән илгәһәд оркж болжана,— гиж Валентина Эренценовна маасхлзж инәв.

— Тертн мел чик боллта, Валентина Эренценовна, — гиж подполков­ник дәкн болһамжтаһар келв.—Ода энтн дәкәд нег төр хаһлх кергтә болж одв: кениг илгәй?

— Миниһәр болхла, Вера Ивановна, Барла Цеценовна хойриг ил- гэхмн. Мини каидидатнр эдн —гиҗ Занда Санджиевна сергмжтәһәр келв.

— Тегәд шиидвр нег дууһар батлгдж одв гиж тоолх кергто. Кергто болхла, бидн эн машин дотр, нам, багшнрин совет чигн хураһад оркх чидлтә бәәдлтәвдн,— гиж подполковник инэв.

— Э, шиидвр нег дууһар батлгдҗах бәәдлтә. Ода зуг тогтавртан биччкх кергтә; эльчнрин ханьд медәтә болн баһ наста хойр күүкд күн орлцжана,—гиж шоглж келчкэд—Вера Ивановна дәкн терзәр шаһав...

Захан гермүд эклчкв. Удл уга «Волга» конторин һаза зогсв. Ода машинүр зөвәр олн бичкдүд гүүлдҗ ирцхәв.

— Нә, нәәж, манд Көгшә Девән гер зааҗ өглч,—гиж подполковник тав-зурһа күрсн бичкн көвүнәс сурв.

— Меднәв, меднәв,— гиж көвүн адһв.— Не йовтн? Би тадниг күр- гчкнәв...

— Би чигн меднәв. Би сәәнәр меднәв. Би чигн зааж өгнәв,— гиж бас негнь адһж келв.

— Бәәсжәлт, бәәсжәлт. Түрд гижәлт,— гиж уха туңһасн бәәдлтә подполковник келв.— Л..альк герв?

— Те-ер өндр турвата гер,—гиж түрүнк көвүн дәкн адһв.

— Альк гер заажахмбч? Теднә турва өндрий? — гиж һорзһр өндр нурһта, шар чирәтә бичкн көвүн үүрдән шүрүлкх бәәдл һарв.

— Өндр боллго ямаран? Үзҗәхшийчи?

— Өндр, өндр...

— Өндр...

— Түрд гижәлт. Нег төрән хаһлчквдн: герин турва өндр. Болв, өн- др турвас тенд дала үзгджәнә...— гиж Вера Ивановна күүндврт орлцв.

— Ики тер хойр утан һарчану? Үзжәнт? Наадк гернь,—гиж күкли- нни узүрт цаһан күсм боосн бичкн хар күүкн болһамҗтаһар келв.

— Э-э... наадк утань. Наадк гернь.

— Би бас тиигж келхәр биләв. Би бас зааж өгнәв.

— Би зааж өгч чадх уга билү? Би бас зааж өгнәв.

— Нә, йовцхай. Зааж өгнәвдн,— гиж зөвәр олн бичкдүд ода мел нег дууһар гилтә келцхәв.

— Би ода гүүж одад келхви? Машитә улс аашна гиһәд көгшәд зәң- глнәв,—гиж одак һорзһр өндр нурһта көвүн һундрхсн дүртә келв.

— Би зәңглҗ чадх угай? — гнж киилгән ээмдән үүрсн бичкн көвүн бас гүүхәр белдв.

— Уй, тадн тиим юм бичә һарһтн... Тадн келәд орклт... маднд одх цаг эс күртхий. <Көгшә күләһәд суух... Тер цагт яахмб? Тадн худлч болжһа- рхмбт? Аль бидн худлч болхмб? Тиигж болшго, — гиж подполковник инәв.— Геринь зааж өгвт-ханжанавдн.

5*

67