25. Түркі кезеңінің ғалымдары мен ойшылдары. Әбу Насыр әл-Фараби, м.Қашқари, Қожа Ахмет Иассауи, ж.Баласағұни және т.Б.

ӘбуНасырӘл-Фараби (870-950ж.) - әлемгеәйгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика,музыка зерттеушісі. әл-Фараби - Аристотельден кейінгі ойшыл, кемеңгер философ. Ертеде ж/е орта ғасырда философиялық ж/е медициналық білім бірімен-бірі тығыз байланысты болған. Әл-Фарабидің медицина ғылым/ң теориялық мәселе/н терең білгендігі оның еңбек/нен белгілі. Әл-Фараби өмір сүрген заманда жаратылыстану ғылымының дамыған саласының бірі медицина болды. Оны сол кезде «емдеу шеберлігі ғылымы» д.а. Ол «Медицинаның міндеті - тек адам ауру/ң себеп/н анықтап қоймай, адамның денсаулығын сақтау жол/н, ауруды жою жағын да зерттейді» - деп көрсеткен. Әл-Фараби - артына ірілі-ұсақты 150- ге жуық ғылыми еңбек қалдырған данышпан. Жаратылыстануға катысты «Адам ағзасындағы мүше/», «Жануар/ ағзасындағы мүшел/ң кұрылысы мен қызметі» ж/е т. б. еңбек/ жазған.Әбу Наср Әл-Фараби — түркі ойшыл/ң ең атақтысы, ең мәшһүрі, “Әлемнің 2-ұстазы” атанған ғұлама. Махмуд Қашқари ілімінің тарихи маңызы (1030-1090) Махмудтың толық аты-жөні Махмуд абы Хусейн ибн Мухаммед Қашқари. Ол кезде арабша білім алған түрік/ сол кездің салтымен өз фамилиясын туған жерінің атымен атаған. Әкесі Қашқарда туып-өсіп, соның тұрғыны болғанымен, өмірінің көп кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы Баласағұн қаласында туған. Махмуд Қашқаридың атын бізге, біздің заманымызға жеткізген оның ұлы мұрасы ''Диуани лұғат-ат-түрк''. Сондықтан Қашқари жайындағы, оның тарихи ерлігі жайындағы мәселені - сол еңбегі, оның мәні мен маңызы, онда сөз болған шешуін тапқан ғылымдық мәселе/ден бөлектеп қарауға болмайды. Осы екеуін бірлікте алып, жарыстыра әңгімелегенде ғана бұдан тоғыз жүз жылдай бұрын өмір сүрген, еңбек еткен ұлы ғалымның нағыз бейнесін еске аламыз. Қожа Ахмет Йассауи - түркі халық/ң, соның ішінде қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын, пәлсапашы Ахмет Иассауи-түркі тілдес халық/ң орта ғасыр/ғы аса көрнекті ақыны, есімі ислам әлеміне таралған ойшыл қайраткер. Ақын мұсылманшылық қағида/н барлық адам/ға өз өлең/мен түсіндіре жазған танымал философ. Оның «Диуани Хикмет», «Мират ул-Кулуб», «Пақырнама» атты туынды/ы көне түрік тілінде жазылғандықтан, жергілікті халыққа түсініктілігі арқасында талай мәрте қайта көшіріліп, бірнеше рет басылған. Бұл кітап/ терең мұхиттің түбінен нұр шашқан асыл қазына. Сол кітап/нда 7 жасында Арыстанбабты кездестіріп, ол кісі «өзіне Мұхаммед пайғамбардың аманат етіп берген құрмасын тапсырғанын», - жырлаған. Сол себепті 63 жасқа келгенінде Пайғамбарымыздың осы жасында  қайтыс болғанын ойлап жер бетінде өмір сүруді жөн көрмеді. Жер астында бір бөлме жасатып, өмірінің соңына дейін  осы жер асты бөлмесінде шәкірт/не дәріс беріп, ғибадатпен өткізді. 125 жасында қайтыс болған. Кесенесі Әмір темір бұйрығымен Түркістан қаласында тұрғызылған, әлемдегі ең әсем ғимараттың бірі болып саналады. Бертінде Иассауи түрік халық/ының рухани атасына, ал кесенесі түрік дүниесі зиарат ететін кіші меккеге айналды.Жүсіп Баласағұни, Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни - ақын, ойшыл, ғалым, мем-т қайраткері.Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында "Құтадғу білік" дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазірғі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды "хандардың ханы" – Қарахан/ әулеті мем-тінің негізін салушы Сатұқ Боғра ханға тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға "хас хажиб" -деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен 3 нұсқасы бар. 1-шісі Герат қаласындағы 1439ж көне ұйғыр жазуымен жазылған, қазір ол Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы, 2-шісі 14 ғ-дың 1-жартысында Египетте араб әрпімен (Каирдың Кедивен кітапханасы қорында) көшірілген. Ал Наманған қаласынан табылған 3-ші нұсқа 12 ғасырда араб әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі Шығыстану институттының қорында сақтаулы тұр. Ғалым/ осы 3 көшірме нұсканың әрқайсысына тән өзіндік ерекшелік/ді жинақтай отырып, "Құтты білік" дастанының ғылымының негізделген толық мәтінін жасап шықты.

26. Қазақстан тарихының моңғол дәуіріне қатысты деректері мен тарихнамасы. Моңғол дәуірі (ХІІІ басы – ХV ортасы) І Моңғол мем-ті мен империя-ң құрылуы.1206 ж. – моңғол ақсүйек-ң құрылтайында Тимучинді жақтайтын шонжар-р моңғол тайпа-н біріктіріп, мем-кет құрды. Шыңғысхан деген атпен «Боржігін» тайпа-ң нояны Йесукейдің ұлы Тимучин таққа отырды. (1155 – 1227)Аз уақытта көрші тайпа-ды жаулап алып, Моңғолия империяға айналды. Оның басты заңы – «Жасақ». өкімет билігінің жоғ. органы – құрылтай (жаз айында 1 рет шақырылды) Империя 95 түмен әкімшілікке бөлінді, әр түменде – 10000 адам. Түмен-р аймаққа бөлінді. әскер 3 қанатқа бөлінді (оң қанат- Барунгар; сол қанат-Жоңғар; ортасы –Кул).Шыңғысханды қорғайтын жеке гвардиясы – «кешіктен» ІІ. Жаулап алу жор-ры.1202 ж. – Керей-ді. 1204 ж. – Найман-ды. 1207 ж. – 1208 ж. Жошы (үлкен ұлы) Енесей қырғыз-ын, Сібір халық-ын басып алды.1207ж. – 1209 ж. – Таңғұт-ды, тұрпан, ұйғыр-ды.1211 – 1215 ж. – Қытайға жорық жасады. Тас, от ататын, қабырға құлататын соғ. техника-ын алып қайтты.1217 ж. – Жебе ноянды Жетісудағы Күшілік-ң иелік-ін басып алуға аттандырды. Моңғолдар-ң дінге қысым жасамау ұраны жергілікті халыққа ұнады. күшілік ислам дініндегі-ге қысым жасап отырған болатын.1218 ж.- Жетісу қарсылықсыз Шыңғысханға берілді. Шыңғысхан-ң 450 адамы бар 500 түйелік сауда керуенін Хорезм шахы Мұхамед-ң келісімімен Отырар билеушісі Қайрхан жойып жіберді.(тыңшылықпен айналысқаны үшін) «Отырар опаты» д.а. осы оқиға Шыңғысхан-ң Орта Азияны жаулап алуына сылтау болды.1219 ж.- 150 мың моңғол әскері Оңт.Қаз-ға басып кірді. Олар 3 бағ-қа бөлінді: 1.Шағатай мен Үгедей-Отырарды қоршады. 5-6 ай қорғанған Отырар қарашада Қажып-ң сатқындығынан құлады. Сығанақ-3 ай, Ашынас-15 үн қорғанды. 2.Жошы - Сырдария-ң төм. ағ-ғы қала-рды қоршады.3. Төле – Бұхара қаласына аттанды.1219-1220ж – Сыр бой-ғы қала-р толығымен моңғол-ң иелегіне көшті.Шапқыншылық-ң зардаптары:1.Отырықшы ж/е қала мәдениеті тоқырады.2.Егін ш-ғы жүйесі бұзылды.3. Елдер ар-да қар-қатынас мүлде тоқтады. Жібек жолы-ң қызметі бұзылды.4. Қазақ халқы-ң қалыптасуы 200 ж-ға кешеуілдеді.Моңғол д-де құрылған, Қ-тан тарихына қатынасы бар орта ғасырлық феодалдық мем-тер: Алтын Орда, Ақ Орда, Әбілқайыр х-ғы, Ноғай Ордасы, Моғолстан Сібір х-ғы

27. Монғол жаулауы қарсаңындағы Жетісудың, Орта Азияның және Дешті Қыпшақтың саяси жағдайы. ХШғ бас кезінде Моңғол империясының құрылуы Орталық және Орта Азия, Қ-н мен Шығ. Еуропа халық\ы мен мем.\інің тарихи тағдырына орасан зор ықпал жасады. Жетісуда билік басында отырған Күшлік хан 1218 жылы моңғол\дан тағы да жеңіліс тауып, Бодахшанда қолға түсіп басы шабылады. Қ. мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші болған Шыңғыс хан Жетісуды аса көп қарсылықсыз-ақ басып алды. Жебе ноян жарлық беріп, бейбіт халықтың мал-мүлкіне тиісуге тыйым салды, ал мұсылмандарға кұдайға құлшылық, етуге рұқсат берді.Моңғолдар үшін Қ. мен Орта Азияны жаулап алу Ескі дүниені тұтастай жаулап алу страт/ң құрамдас бөлігі деп қараған жөн. Шыңғыс хан ат тұяғы жеткен жердің бәрін өзіне қаратуды алға қойды. Орта Азия мен Қ-ды қарату оған Шығ Еуропаға және Алдыңғы Азияға апаратын жолды ашты. Осы себепті бұл жорыққа Шыңғыс хан мұқият даярланды. Моңғолдарға қызмет еткен мұсылман көпестер мен қашқындар Қарақытай мемлекеті, кейінде Хорезмшах жайлы мәліметтер тасумен болды.Шығ Түркістан мен Жетісудың моңғол қолына өтуі Оңт. Қ.да, Орта Азияда дүрбелең туғызды. Хорезмшах пен Шыңғыс хан қайта-қайта елшіліктер алмасумен болды.Монғол басқынш-на Орта Азияның ең ірі қалалары Бұқара мен Самарқанд қалаларының халқы да табанды қарсылық көрсетті. Оңт. және Оңт. Қ. арқылы сапар шеккен Плано Карпини осынау жерден яғни Сырдарияның төменгі жағынан "қиратылған сансыз қалаларды, бұзылған бекіністерді, көптеген қаңырап қалған қыстақтарды көргендігін" айтады. Қалалармен қатар суару жүйелері бұзылып, егістіктер тапталады және сол маңайдағы егіншілік аймақтары құртылады. Сырдария бойындағы егінді мекендердің көптеген халқы қырылады, егіншілері тұтқынға алынады, үшіншілері басы ауған жаққа бытырап қашады. Тұтас бір аудандар, оның ішінде көшпелілері де бар, құлазып бос қалады.1219 жылдан 1221 жылға дейін Шыңғыс хан әскерлері бүкіл Орта Азияға ойран салып өтті. Талай қалаларды талап, жойып жіберді. Хорезмшах Мұхамед Иранға қашып кетті. Ол кейін Каспий теңізі аралдарының бірінде өлді. 1220-1221 жылдарғы қысқы жорықтардың нәтижесінде моңғолдар Хорезм жерін тегіс жаулап, Орта Азиядағы соғыс қимылдарын аяқтады.

28. Шыңғыс ханның Орта Азия мен Қазақстанды жаулаудағы әскери тактикасы. ХІІғ аяғы-ХІІІғ басы- іскери феодалдық монгол мемл құрылды.Нег/н салушы Темучин (1155-1227).Жаулаушылық жүргізудегі мақсаты: билігін күшейту,ішкі тартысты болдырмау,ақсүйек/ң талабын орындау,халқын жаңа жайлым/н қамт/з ету. Шынғысхан қол/ң нег жорық/ң бірі Қ мен Орта Азия жеріне жасаған жорығы болды, бұл оларға ШығЕвропа мен алдыңғы Азияға жол ашты. Шыңғысхан бұл жорыққа зор мән беріп, оған ұзақ әрі мұқият әзірленді. Ол жаулап алған ел/ң соғыс техникасын,халқын шапқ/қ соғыс/ға пайд/ды,дінге қысым көрсетпеген. 1211 жылы Жетісуда Шыңғысхан/ң қолбасшы/ң бірі Құбылай бастаған отряд/ры п.б.1210-1211ж Қарлұқ әміршісі Арслан-хан,1217ж орт/ы Алмалықта болған Бұзархан да өзін Шыңғысхан/ң вассалдарымыз д.а.Батысқа қарай жылжуы 1218ж қайта басталды. Өз басы/ң жеке жауы найман ханы Күшлікті талқандап, бай қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған Жебе ноян бастаған әскер тобын жіберді.Жетісуді Шыңғыс-хан аса көп қарсылықсыз – ақ басып алды. ШығТүркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін моңғол/ға ОңтҚ мен Орта Азияға жол ашылды. Қазақстанға басып кіруге «Отырар опаты» деп аталатын жағдай себеп болды. 1218ж Шыңғысхан Орта Азияға Омар -Қожа Отрари, Жамал Марағи ж/е басқа саудагер/р басқарған сауда көруенін жіберді, 450 адамы бар 500 түйелік сауда керуені 1218ж жаз айында Отырар қаласына келіп жетеді. Отырар әміршісі Ғайыр-хан Иналшық саудагер/ді жансыз тыңшылар деп күдіктеніп, оларды қырып тастайды.Шыңғысхан Ғайырханды қолыма бер деп талап етті, бірақ Хорезмшах II Мухаммед бұл талапты орындамай,елші/ді өлтіруге әмір етеді. Осы Шыңғысхан/ң Хорезмге қарсы соғыс ашуына себеп болды, алайда бұл соғыс/ң себеп/і оның бүкіл жаулап алу соғыс/ң негізіне алған себеп/р болатын. 1219жқыркүйекте 150 мыңға жуық Шыңғысхан/ң қолы Ертістен Сырдарияға қарай келеді. Шағатай мен Үгідей бастаған түмендер Отырарды қоршауға алады. Жошы бастаған әскерлер Сырдария/ң төм ағысындағы қала/ды алуға аттанады. 3ші бөлік Сырдария/ң жоғ ағысындағы қала мен қыстақ – кент/ді алуға, ал Шыңғысхан өзі кіші баласы Төлей мен Бұхараға қарай бет ады.Отырар қ 6ай бойы берілмей қарсыласады. Тек Хорезмшах II Мұхаммед көмекке жіберген Қараджа – Хаджибтің Суфи хан қақпасын ашып шығып, өз отрядымен моңғолдарға берілгенде ғана моңғолдар осы қақпа арқ қалаға кіреді. Қараджа – Хаджиб өлтірілді. моңғолдарға қаланы алу үшін тағы 1ай уақыт к/к болды. Қамалды қорғаушылар тегіс қырылғаннан кейін барып, қала 1220 жылы ақпанда алынды. Сырдария бойындағы басқа қала/ң тұрғын/ы да ерлікпен қорғанды. Сығанақ қ 7күн қарсыласты. Үзкент, Баршынкент қ/ы алынып, қарсылық көрсеткен Ашнас қ/ң турғың/ы да қырғынға үшырайды. 1219-1221жж моңғолдар бүкіл Орта Азияны жаулайды.

29. Шыңғыс ханның Қазақстан мен ОртаАзияны жаулауы 1219-1224 жж. Шыңғысхан Орт.Азияны бағындыруға өз вассал/ы.ң жасақ/ымен қоса жалпы саны 150мың адамы бар қалың қол жіберді.Әскери Жорық 1219 ж.ң қыркүйек айында Ертіс жағалауынан басталады. Шамамен 150 мың әскер жинаған Шыңғыс х. Ертістен Сырдарияға жетті, әрі бұл жорық Жетісу арқылы жүріп өтті. Моңғол әскері Отырарға таяп келгенде Шыңғыс х.ң ұл/ы Шағатай мен Үгедей бастаған бірнеше түменді қаланы қоршау үшін қалдырып, әскер/.ң Жошы бастаған басқа бір шоғырын Сыр бойымен Жент және Жаңакент қала/ына жіберді. 3-ші шоғырға Сырдария.ң жоғ. ағысы бойындағы қала/ды бағындыру міндетін жүктеді. Шыңғысхан ұлы Төлемен әскер.ң негізгі күш/імен Бұқараға беттеді. 1219 ж. қыркүйекте Шыңғыс х. Әскер/і Отырар қаласына келіп, оны қоршауға алды. Қалада 80 мыңдай әскер бар еді. . Қаланы қоршау 5 айға жуық уақытқа созылды. Қала.ң құлауына опасыздық себеп б.ды. Хорезмдік әскербасы-Қараджа хаджиб түн жамыла қала.ң Софыхан қақпасын ашып,монғол/ жағына шықты. . Қаланы қоршап тұрған монғол әскерлері осы қақпа арқылы қалаға лап беріп, басып кірді. Монғол/ оны әбден тонады, халқын қырғынға ұшыратты. Осыған қарамастан әскер.ң 1 бөлігі мен қала халқы о.ң ішкі қамалына кіріп алып,1ай бойы Қайыр х. өз жауынгер/імен қайыспай қарсылық көрсетті.Бірақ күш тең болмады,қамал қиратылды.1220ж ақанда Отырар қаласы алынды,Қайыр хан қолға түсіп қатал жазаланып өлтірілді. Сөйтіп, Отырар қамалын жермен-жексен етіп, Шағатай мен Үгедей бастаған моңғол шоғыр/ы Шыңғысханға келіп қосылды. Бұл кезде Шыңғысхан Бұқара мен Самарқанд арасындағы жолда болатын.Шыңғыс х.ң үлкен ұлы Жошы Сыр бойындағы қыпшақ/ астанасы Сығанақты 7 күн және 7 түн қоршады. Ақыры басып алған соң тұрғын/ын тегіс қырып жіберді. Сыр.ң бойымен төмен жүріп отырып Өзгент және Баршынлықкент қала/ын қарсылықсыз алды. Ашнас қаласын қорғаған керей/ қатты қарсылық көрсетті. Бірақ күш тең емес еді. Қала халқы.ң көбі қырылып кетті. Бұдан кейін Жент пен Янгикент қала/ы кұлады. Осы.ң бәрі 1219-1220 ж қысы мен көктемінде болған оқиға/ еді.Ал 1221 ж Гургендж (Үргеніш) қаласы.ң тұрғын/ы қаланы бірнеше ай бойы ерлікпен қорғады. Сондықтан бұл қалаға Жошы, Шағатай және Шыңғыс хан әскер/ін әкелуге мәжбүр болды. Қала алдырмады. Оны тура шабуылмен ала алмағаннан кейін, моңғол/ Әмудария өзенінің бөгетін бұзып, қаланы суға толтырып барып басып алды. Монғол басқыншыларына Орт.Азия.ң ең ірі қала/ы Бұқара мен Самарқанд қала/ы.ң халқы да табанды қарсылық көрсетті. 1219 ж 1221 ж.ға дейін Шыңғыс х. Әскер/і бүкіл Орт.Азияға ойран салып өтті. Талай қала/ды талап, жойып жіберді. Хорезмшах Мұхамед Иранға қашып кетті. Ол кейін Каспий теңізі арал/ы.ң бірінде өлді. 1220-1221 жж. қысқы жорық/р.ң нәтижесінде моңғол/ Хорезм жерін тегіс жаулап,Орт.Азиядағы соғыс қимыл/ын аяқтады. 1221 ж.ң көктемінен бастап соғыс Хорасан, Ауғанстан және Солт.Үндістан мемле.т/рі.ң жеріне мыңдық әскер Солт.Ираннан шығып,1220ж Кавказға басып кірді.Бұл армян,грузин,алан,қыпшақ ж.е орыс іскер/ін Қалқа өзені-ң бойында талқандап,1924ж Шығыс Дешті қыпшақ арқылы Шыңғыс хан-ң Ертіс бойындағы ордасында оралды.1219-1224 ж.ж монғол шапқыншылығы нәтижесінде Қазақстан Шыңғысхан империясы.ң құрамына кірді.

30. Монғол шапқыншылығының Қазақстан халқына тигізген зардаптары. Монғол/ халыкты жаппай қырып-жою соғысын жүргізді. Қала/ мен елді мекен/, сәулетті сарай/ мен мешіт/, суландыру жүйе/і әдейі киратылды, өңделген егістік/ караусыз калды. Мындаған колөнер шебер/і құлдққа айдап әкетілді. Халық ашықты. Бұрын болып көрмеген қаталдык, жауыздық әрекет/ге жол берілді. Монғол шапқ.ғы жаулап алған ел/.ң экон.қ ж/е мәдени дамуына тежеу салды. Қ.ның егіншілік және калалық мәдениеті мешеу қалды. Марко Полонын айтуына қарағанда, монғол/ жаулап алған жерінде кала/дың «әскер енгізуге бөгет жасайтын камал-қабырға/ы мен кақпа/ы болуына рұксат етпеді. Осылай ауыздыкталған халық көнбіс келеді, бас көтере алмайды». Жетісу кала/ы жаугершілік кезінде киратылған жоқ. Бірақ Жетісудың үстімен еткен қисапсыз көп әскер атының тұяғымен, тонаумен-ақ бұл ауданның шару.на орасан зор зиян келтірілген. Монғол үстемдігі орнағаннан кейінгі 10ж.ң ішінде кала/ қиратылып, егістік жер мал жайылымына айналдырылды. Осы окиғадан кейін 30ж өткенде Іле анғарын басып өткен Вильгельм Рубрук былай деп жазды: «Бұл анғарда бұрын көптеген кала/ болатын, казір олардың көбін татар/ (монғол/) киратып, мал жаятын жайылымға айналдырған». Монғол феодал/ы үстемдік кұрған 1жарым мың жыл ішінде бұрын қалалық мәдениеті гүлденген, отырыкшы-егін.к дамыған, халык тығыз қоныстанған Қаз.ң осы бөлігі бұрынғы экон.қ саяси және мәдени маңызынан түгелдей айырылды. Мұның әр түрлі себеп/і болды. Өзінің стратегиялық жағдайына байл.ты Оңт-Шығ Қаз.н монғол шапқ.ғы жоспарында маңызды орын алды. Ұлыс хан/ы ез/ң калың нөкерімен ж/е сан мыңдаған әскерімен осы араны астана етті. Мұнда көшіріп әкелінген, көшпелі мал шар.ғы салтын сақтаған монғол көшпе/не (200 мын адам) кең-байтақ жайылым/ кажет болды. Осының бәрі егістік жерді кыскартуға әкелді. Елді мекен/ді қирату, егістік жерді мал тұяғына таптату, бау-бақша/ мен суару жүйе/ін жою, қала/да сауданың тыйылып, олардың көрші кала/мен ж/е егінші аймак/мен катынасынын үзілуі — осының бәрі Жетісудағы қала/ өмірінің экон.қ ж/е әлеуметтік негізіне зиянын тигізді. Қол астындағы халықты ауыр салық/ мен телем/ төлеуге мәжбүр етті: жер салығы, алым жинау, байланыс міндеткерлігі, тұрақты және өтпелі әскер/дің қажетін қамтамасыз етудің жиырма шакты түрі, оның ішінде әскери міндеткерлік — жергілікті халык монғол әскерінін катарын толықтыру үшін жауынгер беріп отыруға міндетті болды. Моңғол шапқ.ғы Қазақ мемл.ң пайда болуын 2ғ.ға кешеуілдетті.

31. Қазақстан аймағы монғол ұлыстары құрамында. Ұлан-бай­тақ өңіp/ді жа­улап алған Шыңғыс хан өлерінің ал­дында өзінің 4 ұлы­на ол жер­/ді бөліп бе­реді. Төле­ге (кіші ұлы) кіндік Моңғоли­яны; Шағатайға Жетісу мен Әму­дария маңын (Мәуерен­нахр), Шығ Түркістан­ды; Үге­дей­ге Ал­тай, Тар­бағатай, Ба­т Моңғолия жер­/н бе­реді. Жо­шы (үлкен ұлы) үлесіне Ертістен ба­т.қа қарай бүкіл Дешті-Қып­шақ жерін қоса Оралға дейін, Жетісу­дың солт бөлігі, Арал Кас­пий маңын­дағы жер­/ тиді. Бұл бөлінген жер­/ ұлыс­/ деп атал­ды. Бар­лық ұлыс­/ң ор­та­лығы Қарақорым бол­ды. Қаз-н ай­мағы 3 ұлысқа (Төле­ден басқа) қара­ды. Бұлар­дың ішінде ең ірісі – Жо­шы ұлы­сы, кейінгісі – Шағатай ұлы­сы. Шағатай ұлы­сы. Жетісу, Мәуерен­нахр сияқты өңір/ді иелен­ген Шағатай 1241ж өлді. Оның ор­ны­на Шағатай ұлы­сына ба­ласы Есу-Мөңке хан бол­ды. Бірақ Ұлы Ор­даға билік үшін күрес Шағатай ұлы­сына да зар­да­бын тигізді. XIVғ ба­сына қарай ғана шыңғыс хан им­п-ң билігі Шағатай әулетінің қолы­на тиді. Шағатай ұлы­сын­дағы бұл та­лас­/, өза­ра қырқысу­/ XIVғ ор­та­сын­да ұлыс­тың ыды­ра­уына се­беп бол­ды. Шағатай ұлы­сының мұра­сы ретінде Жетісу­да Моғолс­тан мем­-і құрылған еді. Жо­шы ұлы­сы. Шыңғыс хан құрған алып им­пе­рия аумағының ба­сым бөлігі Жо­шы ұлы­сына қара­ды. Алғашқыда ұлыс тер­ри­тори­ясы Ертістен Еділге дейінгі, Сібірден Сыр­д.ға дейінгі жер­/ді қам­ты­ды. Қ-н жерінің ба­сым бөлігі осы ұлыс­тың құра­мын­да бол­ды. Жо­шы хан өлген­нен кейін ми­расқоры Ба­тый жо­рықта­ры нәти­жесінде ұлыс аумағын Ал­тай­дан Ду­найға дейін соз­ды. Бұл ұлы мем­-т Ал­тын Ор­да мем­-і бол­ды.

32. Қазақстан XIII-XV ғғ. Алтын Орданың құрылуы, гүлденуі және құлдырау кезеңінде. 1227ж –Жошы қайтыс болып,орнына ұлы Батый отырды.1235ж-Қарақорымда құрылтай өткізілді.Қаралған мәселе/:-Еуропаға жорық.-Әс кер қолбасшылығына Батыйды сайлау.Батый әскерінің негізін қыпшақтар құрады,1236-1242жж – Еуропаға жорық жасалды.Жорық нәт.де – шекара батысқа қарай кеңейді.Қырым,Солт.Кавказ,Орыс кінәздік/і,Шығыс Еуропа бағындырылды.Бұл ел/ Алтын Ордаға салық төлеп тұруға мәжбур болды..XIII ғ.- Алтын Орда мем.і құрылды.Нег.салушы-Батый хан.Аумағы:Алтай тауы-Дунай өзені аралығы. Астанасы -Сарай Бату,кейіннен Сарай- Берке.А.О-Жошы ұлысы.ң орнына құрылған алғ.ірі мем.т.13ғ 60ж-нан дербес хандық болып бөлінді. Батый хан тұсында мем.т 2-ге бөлінді:- Оң қанат – Батый хан билігі.- Сол қанат – Орда Ежен хан билігі.Қаз.н жері.ң көп бөлігі сол қанат-Орда Ежен билеген құрамына енді.Басқару құрылымы.Сұлтан.р – ханнан кейінгі әлеу.к басқарудың ең жоғарғы тобы.Құрылтай –ақсуйек/.ң жалпы әлеу/к жиналысы.Диуан-қаржы,салық мәселесін,мем.ң ішкі іс/н атқ.н еңжоғ.атқарушы орган.Беклербек- әскери істі бсқарушы.Уәзір –азаматтық істі басқарушы.Даруға/ – салық жинады.халық санағын өткізіп,әскер жинады,байланыс қатынасын уйымдастырды.Басқақ/ – басқару қызметін атқарды.әскери бақылау жүргізді.салық жинады.Білікші/,хатшы/ – іс қағаз/н жазушы/. Ноян/,бек/,әмір/,баһадүр/ - әскербасы/.XIVғ.- Алтын Орда мұсылмандық мем.ке айн.ды.XIII-XIV ғғ.А.О.күшті мем.т болды.Батый хан саясаты(1227-1255) 1.мұсылман ел.не мешіт салд.ды.2.қалалық өмір.ң жандануына көңіл бөлді.Берке хан саясаты(1257-1266):1.мұс.н дінін қаб.ған,2.Орта Азиядағы мұсылман дінінің орталығы - Үргеніш,Бұхарамен бай.с күшейтті.3.Египет сұлтаны Бейбарыспен бай.с күшейткен.4.А.О.саяси-эко.қ жағынан жақсы дамыған.Кавказға жорықта қайтыс болды.Меңгу –Темір (1266-1280)саясаты:1.1271ж-Египетпен байл.на кедергі жасауға тырысқан Византияға жорыққа шықты.2. Византия имп.ң бейбіт келісімге келуі А.О.ң Жерорта теңізі бойындағы қала.мен сауда қат.н жақсартты.Тоқты хан(1290-1312)саясаты1.:А.О.саяси беделі.ң көтерілуіне зор үлес қосты2..Иран,Кавказ ел.мен сауданы жандандырды.3.Египет мамлюк/імен байланысты кушейткен.Өзбек (1312-1342), Жәнібек (1342-1357) хандар саясаты: 1.мем.т гүлденді2.Өзбек хан қалалық өмір.ң дамуына үлес қосты.3Өзбек хан тұсында мұс.н діні мем.к дін боп жарияланды4.Сарай –Беркеде мешіт/ салдырды. XIVғ. 2-ші жартысы А.О.ла алауыздық күшейді.1357-1380жж.20-дан астам хан билікке таласып,бір-бірін өлтірген.XIV ғ.60ж.- Сарай қаласында бір жылда 4 хан ауысты.Әмір Темір шабуылынан мем.т әлсіреді.XVғ.ортасы-Ақ Орда,Ноғай Ордасы,Сібір,Қазан,Қырым,Астрахан хандық/ы боп бөлінді.1502ж.-Шейх Ахмед қайтыс болған сон Алтын Орда мем.т ретінде жойылды.

33. Ақ Орда Қазақстанның этникалық территориясындағы алғашқы мемлекет. Ақ Орда - Алтын Орданың шығысындағы дербес ұлыс, сосын тәуелсіз ел.4-15 ғасырлар Орта Азия мен Қазақстан монғол шапқыншылығы зардабынан арыла бастады. Әлеуметтік-экономикалық жағдай/ түзеле бастады. Көптеген ұлыстар мен елдер тәуелсіз бола бастады. Осындай тәуелсіздікке ие болған мемлекет/дің бірі - Ақ Орда. Оның шекарасы Жайық өзенінен Ертіске, Батыс Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты.Ақ Орданың халқы - қыпшақтар, Алтайдан осында қоныс аударған найман/, қоңырат/, керей/,үйсін/, қарлұқ/ Ақ Орда хандары-ОрдаЕжен, Сартақ, Қоныша, Баян, Сасық-Бұқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Орыс хан, Қойыршақ, Барақ. Ақ Орданың күшейген кезі 14 ғ. 2 жартысы. 1361 ж. Ақ Орданың билеушісі болған Орыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жж. Еділ бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хажы-Тарханды (Астраханьды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының жерін бағындырды. Бірақ Орыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. 1377 ж. Орыс хан қайтыс болды. Ақ Орда иелігі Орыс ханның баласы Темір Мәлікке көшті. Бірақ осы кезде Маңғыстау үстіртінің билеушісі - Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы Тоқтамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін 1379 жылы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмір/інің қолдауына ие болған ол, 1380 жылы Сарайды, хажы-Тарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 ж. Куликово даласында орыс әскер/інен жеңілуі себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395 жж. Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыс/ының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан 14 ғ. соңы мен 15 ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады.1423-1424 жылдары Орыс ханның немересі Барақ өзінің бақталас/ын жеңіп шығып, Ақ Орда да хандықты өз қолына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қаласы Сығанақ, Сырдың орта ағысындағы аудандар Темір әулетінің қолында еді. 1425-1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі Ұлықбекке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сыр бойындағы басқа да қала/ды босатты. Жорықта жүріп Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақтың билігі Шайбан әулетіне көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орданың елеулі бөлігін жаулап алды. Сөйтіп, 1227 жылы Жошы өліп, оның ұлысы екіге жіктелгенде пайда болған Ақ Орда екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудан/ында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Мал шаруашылығы да дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғал сияқты түрлері және тархандық сый тарту болған. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, зекет, тағар тәрізді салықтар төлеп тұрды. Ақ Орданың ресми тілі қыпшақ тіліболды.

34. Көшпелі өзбектер мемлекеті құрамындағы Шығыс Дешті-Қыпшақ (Әбілхайыр хандығы 1428-1468 жж.). XV ғ-ң 20 ж-да Ақ Орда-ң ыдырауына байл. Жошы әулеті-ң арас-да феодалдық қырқыс басталды. Әбілқайыр тартыста жеңіп шығып, 1428 ж. хан сайланады. Әбілқайыр-Жошы хан-ң 5-ші ұлы Шайбани хан-ң ұрпағы. Шайбани хан-ң ұлысы Батый хан-ң тұсында құрылған. Осы ұлыс-ң билігінде Әбілқ отырғаннан бастап, хандық-ң саяси билігі көтеріледі. Ә.жастайынан жетім қалып, Жұмадық хан-ң қолында өскен. Хан оны жас кезінен жорық-ға өзімен бірге алып жүрген. Хан маңғыт-ға шаб. кезінде қаза тауып, 16 жасар Ә.тұтқынға түседі. Бірақ маңғыт билері-ң шешімі бой.тұтқыннан босатылады. Сол жорықта ерлігімен көзге түскен Ә.-ды 17 жасында 1428 ж. 200-ден астам ақсүйек-шонжарлар хан сайлайды. Тарихи жазба дерек-де бұл жаңа құрылған хандық-ң аты “Өзбек ұлысы”, “Өзбек хандығы” н/е “Шайбани ұлысы”, “Ә.ұлысы” д.а. Ал ұлыс-ң алып жатқан жері мен халқының басым көпшілігі қыпшақтар бол-тан, оны “Қыпшақ хан-ғы” д. те а. Алайда Ә.-ң 40 ж-дан астам хан болуы “Ә. хандығы” деген атауды қалыптастырған.Территориясы - Жайықтан Балқашқа дей. ж/е Аралдан Тобылға дей.Бастапқы кездегі астанасы – Тура, одан кей - Орда, соңғысы - Сығанақ.Халқы – 92 ру-тайпадан тұрғандықтан “92 баулы өзбек” д.а. Рузбихан: “бұл хандық-ң халқы – Шайбани-р. Қарақалпақ-р, Қазақ-р. Ең ержүрегі – қазақ-р” д. жазды. Нег.тарихи оқиғалары:1431 ж.- Ә. Екіретүп деген жерде Тоқа-Темір ұрпақ-рын жеңді. Хан көптеген дүние-мүлік олжалайды. Одан кей. Батый хан-ң астанасы болған Орда Базарды бағ-ып, оны өзінің орт-ғы етеді. 1446 ж. – Атбасар маң-да Мұстафа ханды жеңді. Бұл жеңістен кей. Сырдария мен Қаратау айм-ғы Сығанақ. Аркөк, Созақ, Үзкент сияқты экон-қ жағынан маң. қала-ды басып алады. Астанасын Сығанаққа көшірді.Енді алға қойған мақсаты – Орта Азия-ң атақты қала-н басып алу, одан соң Жетісу айм-ғы Моғол ханд-ң жеріне шабуыл жасау. 1446 ж.- Ә. Самарқандты басып алды. Алайда Ә. хандық құрған кезде оның халқы-ң арасында әлеум-экон-қ теңсіздік шиеленісе түстң. Хандық біртіндеп әлсірей бастады.1456-57 ж.- Ә. Сығанақ түб-де Үз-Темір бастаған ойрат-дан жеңілді. Осыны пайдаланған Барақ-ң ұлы Жәнібек мен немере інісі Керей Ә.-дан бөлініп, Жетісуға көшіп кетті.1468 ж. – Жәнібек пен Керейді қайтарам деп, Моғолстанға аттанған Ә. Алматы маң-дағы Аққыстау деген жерде қайтыс болды. Ол СЫғанақ түб-гі Көккесенеде жерленді.Моғол ханд-на жорығы нәт-сіз аяқталып, хандық мүлде әлсірейді.Қазақ ханд-ң құрылуымен Ә. ұрпақ-ы Шығ.Дешті Қыпшақ жерінде билік жүргізу құқығынан айырылады.

35. XIV-XV ғғ. Моғолстан құрамындағы оңтүстік-шығыс Қазақстан. 1456 ж. Керей хан мен Әз Жәнібек ханның Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайп.н бастап шығ Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріне, Моғолстан жеріне таман қоныс аударуы қазақ ханд-ң құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиға еді. Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығ бөлігі – Оңт. Шығ. Қ. мен Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті құрылды. Ал ұлыстың келесі бөлігі – Мауараннахрдың батысында құрылған.Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Әмір Поладшының қолында болған. Әмір Поладшы Моғолстанды Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке хандық құруға бар күшін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаңа құрылған бұл өкіметте беделдері бұрынғыдан да күшейген. Жалпы, дулаттардың беделі Шағатай ханның кезінен белгілі. +Моғолстан шекарасы Мұхаммед Хайдардың "Тарих-и-Рашиди" атты кітабында былай баяндалады: "Қазір Моғолстан деп аталатын жер аумағының ені мен ұзындығы 7-8 айға созылатын жолды көрсетеді. Моғол.ң шығ шеті қалмақтар жеріне кіріп жатыр, ол өзіне Барс көл, Еміл, Ертісті қосып алады. Солт/нде Көкше теңізбен (Балқаш көлі), Бом және Қараталмен, батысында Түркістан және Ташкентпен, оңтүстігінде Ферғана, Қашқар, Ақсу, Шалыс және Турфанмен шектеседі". Яғни сол кездегі Моғ-ға қазіргі Оңтүстік-шығыс және Оңт.Қ. жер аумағы кірген. Одан әрі қарай Хайдар былай жалғастырады: "Моғолстанда үлкен өзендер көп, үлкендігі Джейхунға (Әмудария) ұқсайды. Олардың ішінде Іле, Еміл, Ертіс, Шұйлық және Нарын бар. Бұл өзендер Сырдариядан кем түспейді. Бұл өзендердің көп бөлігі Көкше теңіз (Балқаш) көліне құяды, ол Моғолстан мен Өзбек ұлысының ортасын да бөліп тұрады". Бұл мем. Шағатай ұлысының бір бөлігі еді, ал екінші бөлгінде Мауереннахр өмір сүріп жатты.Моғ. ортағасырлық авторлардың тарихи деректерінде мем. өзінің құрылу кезеңдеріне қарай "моғол" атты этникалық-саяси бір тұтастыққа енудің ұзақ араласу және сіңісу процесінен өткен жергілікті түрік және түріктенген моңғол тайпң мемлекеттік-саяси бірлестігі болып көрінеді. Оған кіретін тайпалар: дулаттар, албандар, суандар, қаңлылар, керейлер, арғындар, барластар т.б. Моғолстан ордасының орныққан орталығы Алмалық қаласы 1361ж. Мәуереннахрға екінші рет шабуылға аттанып, оны бағындырған Тоғылық темір баласы Ілияс қожаны оған билеуші етіп қалдырды. Бұл жолы ол Темірді Кеш қаласының бастығы етіп тағайындады.1362ж. Тоғылық Темір қаза тауып, Моғолстанда билік Ілияс қожаға көшкенде Мәуереннахрға билеуші болып Қазағанның немересі Хұсайн тағайындалды.Ақсақ Теміронымен бірге Моғолстанға қарсы шығып, Мәуереннахрды өздерінің қол астына біріктіруге кірісті. Ақсақ Темір мен Хұсайн Моғолстан әскерлерін талқандады.

36. Батыс Қазақстан территориясы Ноғай Ордасы құрамында. Ноғай ордасы , Маңғыт ұлысы – Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда әлсірегеннен кейін БҚ жеріне іргелес аймақта п.б мемл/к бірлестік. Нег аумағы Еділ мен Жайық аралығы болғанымен, шығ Жайық/ң сол жағасына, солт.-шығ БатСібір ойпатына дейін, солт-батҚазанға дейін, оңт-бат Арал, Каспий т-не дейін, кейде Маңғыстау мен Хорезмге дейінгі алқапты қамтыды. Н. о. алғашында осы бірлестік/ң нег/н қалаған маңғыт/ң атымен “Маңғыт Ордасы” д.а. “Ноғай” атауы бұдан кейініректе, алғаш орыс жылнама/да (1479), кейін шығыс дерек/де (1500) п.б. Н. о/ң нег/н Едіге қалаған. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағы билікті түгелдей өз қолына ұстаған тұста иелігіндегі ноғай ұлысы даралана бастады. Кастилия елшісі Р.Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мыңнан астам жасақ ұстағаны айтылады.Н. о/ң даралануы 13 ғ/ң 2-жарт/да басталып, Нұр әд-Диннің (1426 – 40) тұсында аяқталды. Орт. – Жайық өз-нің төм. саласы, Сарайшық қ. болды. Бас билікті “бектер бегі”, әмір атқарды. Нег/і бұқарасы “ұлыс адам/ы” (ноян, мырза, князь, т.б.), “қара халық” д.а.15 ғ/ң орта шенінде ноғайлар Сырдария/ң орта ағыс/ғы қала/ды басып алып, Шығ. Дешті Қыпш/ң саяси өмірінде Едігінің ұрп/ы Уақас би, Мұса мырза, Жаңбыршы, т.б. басты рөл атқарды.Халқ/ң нег/і кәсібі көшп мал ш. болды. Н. о/ң құрамына маңғыт, алшын, жалайыр, қаңлы, керей, қыпшақ, найман, арғын, тама тайпа/ы енді. Ш.Уәлиханов Н. о. мен Қазақ хандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” д.а. 16 ғ/ң 2жарт/да Қазан мен Астрахан ханд/н Ресей жаулап алғаннан кейін Н. о. әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді.1557 ж. Орыс мемлекетіне бағынды. Еділ қалмақ/ң шабуылынан кейін 1634 ж. ноғай Еділ/ң оң жағалауына көшіп, Кіші Ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды. Н. о. ыдырағаннан кейін қазақ жерінде қалған ел Қ.х. құрамына енді, кейін Кіші жүз құрамына енді.

37. XV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы. Қ.Х-ы туралы бізге жеткен нақты жазба дерек/ң бірі М.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегі. Қ.Х-ы шаруа.қ-ң дамуы, өндіргіш күш/ң өсуі, феодалдық қатынас/ң қалыптасуы нәт.де ерте заманнан бері Орт.Азияның ұлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпа/ң бірыңғай этникалық топ-қазақ халқы-ң негізінде бірігуі арқылы 15ғ.ң орта шенінде құрылды. Қ.Х-ң құрылуына 1457ж.дан кейін Керей мен Жәнібек сұлтан/ң Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпа/н бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мұрындық болды. Ол кезде жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға қоныс аударған қазақ/ды Әбілқайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қоныс береді. Осы оқиға жайлы М.Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: "Сол уақытта Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтан-рды көп мазалады. Жәнібек хан мен Керей хан одан Моғолстанға қашып кетті. Есен-Бұға хан о\ды шын ықыласымен қарсы алып, Моғолстан-ң батыс шебін құрайтын Шу және Қозыбасы округын берді. Олар бұл жақта жақсы жайғасып алған кезде, Әбілқайыр өлген соң, өзбек ұлысы бұзылып сала берді: онда үлкен-үлкен шатақ/ басталды. О.ң қол астындағы/р-ң үлкен бөлігі Керей х. мен Жәнібек х.ға көшіп кетті, сөйтіп о/р-ң төңірегіне жиналған/р.ң саны 200мың адамға жетті. О/р енді өзбек/р-қазақ/р д.а б.ды.″ Осы уақыт хижра.ң 870 ж – біз-ң ж. санауымыз-ң 1465-1466 ж.ж.Алғ.да Қ.Х-ң терр.сы батыс 7-су жері,Шу өзені мен Талас өзені-ң алабы еді.Жаңа құрылған Қ.Х-ы құрамына,яғни батыс 7-су өңіріне 10 шақты ж. айналасында 200мыңдай саны бар көшпелі тайпа/р.ң жиналуы кең өріс-қонысты к.к етті.Көшпелі ел мен отырықшы халық.ң экономикасы дамыған аудан/мен,әсіресе Сыр бойындағы қала/мен сауда-саттық қарым-қатынас жасау маңызды мәселеге айналды.Осы жағдай-р-ң талабына сай Қ.Х-ң үлкен міндет/і б.ды:1)Бұрынғы дәстүр б.ша Дешті-Қыпшақ жерін мал жайылымы ретінде пайдалану;2)Сыр бойындағы Сығанақ,Созақ,Отырар,Яссы қала-рды қайтарып алу.Себебі, Сыр бойындағы бай қала/ –бұдан бұрынғы ірі мемлекет-к бірлестік/р-ң-Ақ орда.ң,Әбілқайыр хандығы.ң саяси-әкімшілік және сауда-экономика-қ орталықтары еді.3)Қазақ тайпалар-ң басын қосып,қазақ-ң этника.қ аумағын біріктіру.Сыр бойындағы қала-р ж.е Дешті-Қыпшақ далсы үшін күресте басты қарсыласы –Әбілқайыр хан болатын.Қ.Х-ы Әбілқайыр Х-ымен күресу үшін Моғолстанмен тату көршілік одақтық байланыс орнатты.Бұл одақ жоңғар тайшысы Амасанжы.ң моғолстанға,Әбілқайыр.ң Қ.Х-на қарсы шабул/ына біріге отырып қорғануға мүмкіндік б.ді.1468ж Ә-р Қ.Х-на қарсы жорық жасады,жорығы сәтсіз б.п өзі қаза тапты. Әбілқайыр өлген соң, мемлекет ыдыраған кезде Қ.Х-ы күшейіп,көлемі ұлғаяды.Өзбек ұлысы.ң үлкен бөлігі Қ.Х-на көшіп келді.Жергілікті халық қолдаған Жәнібек хан мен Керей хан Шығ.Дешті Қыпшақ халқына билік ету үшін Жошыдан тарайтын көптеген сұлтандарға қарсы күреске шығуды кешіктірмеді. О/р.ң басты қарсылас/ы Әбілқайыр.ң мұрагер/і – о.ң ұлы Шаих-Хайдар хан және немере/і шайбандық сұлтан/ - М.Шайбани мен Махмұд сұлтан болатын. О/ға қарсы күресте Қазақ билеуші/і Жошыдан тарайтын Тоқа-Темір.ң ұрпағы, Кіші-Мұхамед х.ң ұлы Ахмет ханмен, Шайбани ұрпақ/ры Ибақ ханмен, Бұрыж оғланмен, Маңғыт әмір/рімен тізе коса отырып қимылдады. Бірнеше шайқас болып, Қамал ад-дин Әли Бинаи.ң айтуынша, "2 жақтан да көп адам/ қаза тапты". Шайқас/р.ң бірінде Шайх-Хайдар х.ды Үлкен орда х.ы Ахметтің әскерімен келген Ибақ х. өлтірді. Мұхамед Шайбани інісімен бірге Қажы-Тархан.ң (Астрахан.ң) билеушісі, Темір-Құтлық х.ң (Тоқа-Темір.ң) ұрпағы Қасым ханға барып паналады. Қаланы Ахмет хан, Ибақ хан және Ноғай ұлысы.ң билеушісі Аббас бек қоршап алып, Мұхамед Шайбани інісімен бірге Түркістан уалаятына қашты, сөйтіп онда Темір ұрпақ/ы.ң әкімі Мұхамед-Мазид тарханнан қолдау тауып, Әбілқайыр х.ң бұрынғы әскербасы/ы арасынан өзін жақтаушы/ды жинауға үміттенді.1470 ж.ң қысына қарай Қазақ әмірші/і Түркістанда едәуір ілгері басты. Жәнібек х.ң Үлкен ұлы Махмұд сұлтан Қаратау етегінде Созақты алды. Басқа бір ұлы Еренші сұлтан Сауранды иеленді, енді Керей х.ң өзі Түркістанға жақындап келді. Қаз.ң оңт.нде қазақ/р.ң іс-қимылы.ң жандануы Мұхамед Шайбани.ң Мауереннахрға Темір ұрпақ/.ы.ң қол астына шұғыл түрде кетуге мәжбүр етті. Шайбанилік сұлтан/ға Түркістаннан кетуге кеңес беріп, Мұхамед өз иелік/іне қазақ/р.ң шабуыл жасау қатері.ң бетін бұрмақ болды. 2ж.дан кейін Темір ұрпақ/рынан әскери көмек алған Мұхамед Шайбани Түркістанға келіп, бірқатар бекініс/ді басып алды. Сырдария.ң сол жағалауындағы Аркөкті, соған сүйене отырып Шығ.Деш.Қыпшақ шекарасына беттеп, Сығанақты бас.алды. Сол кезге қарай Ноғай ұлысы.ң басшысы Мұса мырза Түркістанға жақындап келіп, Мұхамед Шайбанимен одақтасуға ұмтылды. Бұған Бұрындық басқарған қазақ әскер/і.ң Бат.Жетісудан Түркістан шекарасына асығыс келіп жетуі кедергі жасады. Әскербасы/ы.ң 1-і қазақ.ң болашақтағы х. Қасым сұлтан болатын. Осы оқиға/ туралы хабарлаған деректеме/де Бұрындық хан мен Мұхамед Шайбани арасындағы шайқас Қаратау тауы.ң Соғұнлұқ асуында өтті. Шайқаста Жәнібек х.ң ұлы, Созақ әміршісі Мұхамед Сұлтан қаза тапса да, Мұхамед Шайбани жеңіліске ұшыраған. Мұхамед Шайбани Түркістаннан Маңғыстауға кетуге мәжбүр болды. Бұрындық хан Сығанақты алды.Сонымен, Жәнібек пен Керей х/р, содан соң, соңғысы.ң ұлы Бұрындық хан басқарған ҚХ.ы XV ғ.ң 70-жж. Орт.қҚазақстан даласында нақты саяси күшке айналды.80-ж/рда және 90-ж/р.ң басында Мұхамед Шайбани тарапынан да, қазақ/ тарапынан да жасалған соғыс қимыл/ы барынша табандылығымен және қаталдығымен ерекшеленді, о/р.ң қатынас/ына Темір ұрпақ/ына қоса, моғол х/ры да араласты.Қазақ/ мен о/р.ң одақтас/ына қарсы толассыз жүргізілді деуге болатын 3 ж.қ күрестегі жеңіс/р Мұхамед Шайбаниді 1486 жж. Түркістанды тастап шығып, Хорезмде соғыс сәттілігін іздестіруге мәжбур етті. 1488 ж Сұлтан Махмұд Темір ұрпағы.ң әкімі Мұхамед-Мазидті Отырардан қуып шықты. Қазақ хан/ы мен Мұхамед Шайбани арасындағы соғыс қимыл/ы XVғ соңғы онжылдық/нда толассыз жүріп жатты ж/е ғасыр аяғына қарай уақытша бітіммен аяқталды. Шайбани ұрпақ/ы Отырар, Ясы, Аркөк, Үзкент қала/нда өз жағдай/н табанды күреспен нығайтып, олардан Темір ұрпақ/ң әкім/н ығыстырып шығарды. Ташкент пен Сайранда моғол ханы Сұлтан Махмұд отырды. XV ғ аяғына қарай Қаз.Х-ғы едәуір нығайды, оның алғ. шекарасы кеңейе түсті.

38. XV-XVIII ғ. бірінші ширегіндегі Қазақ хандығы туралы жазба деректер. 1544-1546ж Кашмирде билік құрып тұрған кезінде жаз.н «Тарих-и Рашиди» тарихи еңбегінің мынадай құндылығын атап өтуге болады: 1)Қаз ханд.ң құрылуы туралы; 2)15-16ғ Қаз-Моғол хандық/ң арасындағы қарым-қат.с туралы; 3)Қаз хандығы мен қырғыз/ арасындағы қарым-қат.с туралы; 4)Қаз-Өзбек хандық/ң арасындағы қарым-қат.с туралы; 5)Қаз-қалмақ ж/е моғол-қалмақ арсындағы қарым-қат.с туралы; 6)Қаз халқының этностық құрамы жайлы; 7)Жетісу аймағындағы қаз/ң әлеу.к-экон.қ жағдайы туралы мәлімет/ге толы.Сол кездегі геог.қ атау/, халқымыздың тарихы жайлы дерек/ көптеп кездеседі. Ал өзі қаз халқының тұңғыш тарихшысы болып есептелетін М.Х.Дулатидың еңбегі халқымыздың тарихынан мәңгілік өшпес орын алады. Қ.Қ.Жалайыридің «Жылнама/ жинағы» атты еңбегінің 3-бөлімі Қаз ханд.ң тарихына арн.н. Ол 9 дастаннан тұрады. Бұл дастан/ң 8-і Шыңғыс хан ұрпақ/ң ішінде Қаз ханд.на қатысы бар:Орыс хан, Тоқтамыс, Темір-Құтлық, Орыс хан ұлы Қажы-Керей, Қажы-мұхаммед, Әбілхайыр, Жәдігер, Ораз-Мұхаммед, т.б арн.н. Ал 1дастан Алтын Орда тарихындағы аса ірі тұлғаның бірі Едіге биге арн.н. Ғалым еңбегінің соңында «Алаш мыңы 3 сан» болса, «Қатаған қауымы 2сан» деп көр.ді. Мұн.ғы 3сан деп отырғаны-Қаз ханд.ң құрамына Ташкент уәлаяты, қарақалпақ пен қырғыз/ кірген. Бұл жерде басты мәселе-Қадырғали «алаш» деп «қазақ» атауының орнына пайд.п отыр. Өтеміс қажының «Шыңғыснамада» қаз халқ.ң мал өсіруге байл мерзімді көші-қон мәселесіне ерекше назар ауд.н. Онда қыстау, жайлауға көшу, малдың басын қоңын көтеруге, көбейтуге қанша пайдалы екенд.н ж/е жазда жылқының семіріп, қымыз ішкен адам/ң сән-салтанат құрып, қуанышқа бөленет.н жазады. Бұл көрініс/ қаз/ң халық болып қалыптасуының соңғы кезі екенд.н толық көр.п тұр. Әбілғазы әкесі өлгеннен кейін аға-іні/ң арасындағы билікке таласу кезінде жараланып, қашып құтылады. Ол Маңғыстау түрікмен/ң арасында біраз тұрып, одан кейін қаз хан/ы Есім мен Тұрсын хан/ң қол/ында 2жылдай тұрып, Есім хан мен Тұрсын ханды жазалаған кезде Орт.Азияға кетеді. Қайтадан аға/ң қолына түсіп, Иранға жер аудар.ды. Исфаханда 10жылдай тұрып, одан 1638ж қашып шығып, Арал өңір.гі қаз/ң арасына барады. Бұл жердегі қаз/ оның ағасы Хиуа ханы Аспандиярдың қол астында болған. Олардың өз бауырына қарсы көтерілісін басқарады. 1643ж Арал өңір.ң қаз/ы Әбілғазыны өз/ң ханы деп жар.ды. Ол қаз/ң көмегімен Хиуаға бірнеше рет шабуыл жасап, ақыры 1645ж билікті тартып алады. 1663ж билікті өзінің ұлы Ануш-Мұхаммедке беріп, өзінің еңбек/н жазуға кіріскен. Әбілғазының шежіре/де қаз халқ.ңи тарихы, оның құрамына кірген ру-тайпа/, олардың ертедегі тарихы, тіршілік/і мен мәд.ті туралы құнды дерек/ келт.н.

39. Қазақ хандығының нығаюы. 1470-1500 жж. Қазақ хандығының Сыр бойы қалалары үшін күресі. Тарихи деректеме/ алғашқы қ-қ хан/ының хандықтың терр.ясын кеңейтуге, Сырд. өңіріндегі қал/мен Шығыс Дешті – қыпшақтың қырдағы аудан/ндағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы баяндайды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның құлдырауын пайдалана отырып, Керей мен Жәнібек XVғ 60ж соң қазақтар мекендеген бүкіл терр.ның біріктіру жолында ойдағыдай күрес бастады. Қ-қ хандығының саяси –экон.қ базасын ңығайту үшін Сырд бойындағы қала/ды қарату төтенше маңызды еді. Осы орайда, қ-қ хандығының алдына 3 үлкен тарихи міндет қойылды: 1.Мал жайылым/н пайдаланудың Дешті – Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілқайыр хандығындағы аласапран арқылы бұзылған) көшпелі шаруа/дың көкейтесті мүддесі еді.  2.Шығ пен Бат арасындағы сауда керуен жолы үстінен орнаған Сырд жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркестан) т.б. қала/ры қ-қ хандығына карату. Бұлар осы өңірдегі саяси- экон.қ және әскери- стратегиялық берік база болатын.  3.Қ-қ тайпа/ының басын қосып, қ-қтың этникалық терр.сын біріктіру. Бұ/дың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырд жағасындағы қала/ды қарату күресі болды. Жәнібек ханның Үлкен ұлы Махмұд сұлтан Қаратау етегінде Созақты алды. Басқа бір ұлы Еренші сұлтан Сауранды иеленді, енді Керей ханның өзі Түркістанға жақындап келді. Қаз-ң оңт қазақ/дың іс-қимылының жандануы Шайбанидің Мауереннахрға Темір ұрпақ/ының қол астына шұғыл түрде кетуге мәжбүр етті. Шайбанилік сұлтан/ға Түркістаннан кетуге кеңес беріп, Мұхамед өз иеліктеріне қазақ/дың шабуыл жасау қатерінің бетін бұрмақ болды. 2 жылдан кейін Темір ұрпақ/ынан әскери көмек алған Шайбани Түркістанға келіп, бірқатар бекініс/ді басып алды. Сырд.ның сол жағалауындағы Аркөкті, соған сүйене отырып Шығыс Дешті Қыпшақ шекарасына беттеп, Сығанақты басып алды. Сол кезге қарай Ноғай ұлысының басшысы Мұса мырза Түркістанға жақындап келіп, Шайбанимен одақтасуға ұмтылды. Бұған Бұрындық басқарған қ-қ әскер/інің Бат Жетісудан Түркістан шекарасына асығыс келіп жетуі кедергі жасады. Әскербасы/ының бірі қ-қтың болашақтағы ханы Қасым сұлтан болатын. Осы оқиға/ туралы хабарлаған деректеме/де Бұрындық хан мен М.Шайбани арасындағы шайқас Қаратау тауының Соғұнлұқ асуында өтті. Шайқаста Жәнібек ханның ұлы, Созақ әміршісі Мұхамед Сұлтан қаза тапса да, Шайбани жеңіліске ұшыраған. Шайбани Түркістаннан Маңғыстауға кетуге мәжбүр болды. Бұрындық хан Сығанақты алды. Жәнібек пен Керей хандар, содан соң, соңғысының ұлы Бұрындық хан басқарған Қ-қ хандығы XVғ 70ж Орт Қаз-н даласында нақты саяси күшке айналды. 80ж және 90ж басында Шайбани тарапынан да, қ-қ/ тарапынан да жасалған соғыс қимыл/ы барынша табандылығымен және қаталдығымен ерекшеленді, о/дың қатынас/ына Темір ұрпақ/ына қоса, моғол хан/ы да араласты. Қ-қ/ мен о/дың одақтас/ына қарсы толассыз жүргізілді деуге болатын үш жылдық күрестегі жеңістер М.Шайбаниді 1486ж Түркістанды тастап шығып, Хорезмде соғыс сәттілігін іздестіруге мәжбур етті. 80-90ж Ташкент пен Сауранда билік құрған моғол ханы Сұлтан Махмұдтың қ-қ хан/ы мен Шайбани ұрпақ/ның Сыр бойындағы қала/ үшін күресіне араласып, бірде бір жағын, бірде екінші жағын қолдай отырып, өзінің Түркістандағы ықпалын кеңейтуге тырысуы сәтсіз болған жоқ. 1488ж ол Темір ұрпағының әкімі Мұхамед-Мазидті Отырардан қуып шықты. Сыр өңірінде қ-қ/ға қарсы өзге одақтас ету үшін Отырарға М.Шайбаниді шақырды. Моғол ханынан қолдау тауып және Отырарға сүйене отырып, М.Шайбани тағы да екі үлкен бекініс-қала Сауран мен Ясыны (Түркістанды) басып алды. Қ-қ хан/ы мен Шайбани арасындағы соғыс қимылдары XVғ соңғы онжылдық/ында толассыз жүріп жатты және ғасыр аяғына қарай уақытша бітіммен аяқталды. Бұрындық хан өзінің екі қызын шайбанилік сұлтандарға ұзатты. Шайбани ұрпақ/ы Отырар, Ясы, Аркөк, Үзкент қала/ында өз жағдай/н табанды күреспен нығайтып, о/дан Темір ұрпақ/ның әкім/ін ығыстырып шығарды. Ташкент пен Сайранда моғол ханы Сұлтан Махмұд отырды. Түркістан аумағының орталығы Сығанақта, Сауранда, Қаратаудың Созақпен қоса алғандағы жапсарлас ауданы және онын теріскейі мен күнгейіндегі, Сырдарияның төменгі ағысындағы басқа да қоныс/, Арал өңірі Қ-қ хан/ның қолында қалды. XVғ аяғына қарай қ-қ хан/ның мем.і едәуір нығайды, оның алғашқы шекарасы кеңейе түсті. Оның құрамына Жетісудан басқа Оңт Қаз-ң жоғарыда аталған қала/ы мен алқап/, төңірегіндегі далалық аумақ/мен бірге, Қаратау өңірі, Сырд.ң төменгі ағыстары мен Солт Арал жағалауы, Орт Қаз-ң үлкен бөлігі енді, Жетісудағы иеліктері де кеңейді. Шайбани әулетіне қарсы ұзаққа созылған күресте олардың үкіметіне қайта қалпына келуіне кедергі жасады. М.Шайбани 1500ж. қол астындағы көшпелі өзбек/дің бір бөлігін ертіп, Мауереннахрға кетті де, Түркістанның Оңт бөлігінде өзі басып алған қала/дың көмегіне сүйеніп, басқыншылық мақсатпен Темір әулеті мемлекетіне ұмтылды. XVғ 2ші ж Моғолстанда қалыптасқан ішкі жағдай, сондай-ақ аймақтағы әскери-саяси оқиға/ моғол хан/ының Оңт-Шығ Қаз-ды ықпалының біртіндеп әлсіреуіне, ал сонан соң, XVIғ бас толық жойылуына және бұл өлкенің қ-қ тайпа№ның олардың билігінен шығуына негіз жасады. Оңт-Шығ Қаз-ң қ-қ/ы біртіндеп Моғолстан хан/ның билігінен шығып, басқа аудандардың қ-қ/ымен бір мем-е – Қ-қ хандығына бірікті.

40. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы. Қазақ хандығы ең жоғ. қуаттылығына XVI Ғ.1 ширегінде Қасым хан(1511-1518)тұсында жетті.Қасым Әз Жәнібек.ң ұлы.Қасым ханд.на Ақ Орда иелік/і,көшпелі ноғайлық/,шығыс түрік тайпа/ы,дулат,үйсін,қаңлы ,Моғолстан.ң бат.ғы тайпа/ енді.Қасым хан ел бірлігі мен қазақ хандығы.ң тәуелсіздігі үшін белсене күресті.Аумағы: Жайық өзені,Сырд,Ұлытау,Балқаш көлі,Жетісу.ң бір бөлігі,Шу,Талас,Қаратал,Іле өзен/і.Алғ.сауда-экон.қ орт.ғы-Сығанақ.Кейін астана –Туркістан болды.Өмірі.ң соңғы жыл/ы Сарайшықта билік жүргізді..Қасым хан.ң басты мақсаты:Сыр бойындағы қала/ды қайтадан өзіне қайтару:Ол бүкіл Дешті Қыпшақ.ң ханына айналды.Қырғыз/ға билігі жүрген жоқСоғыс жорық/ы:.1503,1505,1506,ж.-Шайбани қазақ жеріне тонаушылық жорық/ жасады1509ж –Қараталға,1510ж- Сығанаққа шабуылдады.Сығанақ тубінде жеңіліп Самарқанға қашты.1510ж аяғы – Мұхамед Шайбани Мерв түбіндеі Хорасанда Иран шахымен шайқаста қаза тапты..Сырд.ға берік орнығу үшін Қасым хан Орта Азиядағы саяси жағдайды тиімді пайд.ды.1513жСайрамды алды.1514ж – моғолстан ханы –Сұлтан Саид Шығыс Түркістанға кеткен соң қазақ ханы.ң Жетісудағы билігі нығайды.Монғол шапқыншылығынан кейін тұңғыш рет барлық қазақ ру/ы мен тайпа/ы Қасым ханд.на бірікті.Қазақ халқы.ң саны 1 млн.ға жетті.Алғ. рет орыс мем.мен III Иван тұсында дип,қ қатынас орнады.Қасым хан әдет-ғұрып/ды бір жүйеге келт.п,алғ.заң жинағы – «Қасым ханның қасқа жолын» шығарды:Заң 5 бөлімнен тұрды:1.Мал-мүлік пен жерге байл.ты қатынас/.2. Әскери қызмет пен міндетті атқару ереже/і,әскер тәртібін бұзушы/ға берілетін жаза/.3.Елшілік қат.ды реттеу.4.Кылмыс пен оган қолд.н жаза.р.5.халықтық дәстүр/ді өткізу тәртібі(ас беру,той-думандарды өткізу).Қасым хан заң арқылы бір орталықтан басқару жүйесін жетілдірді.Оның билігінің соңғы кезеңі тыныштық заман болды.Ол халыққа хан билігін мойындата отырып,ел бірлігін сақтай білді.Сауран қаласы сауда орт.на айналды.Орта Азиямен,Еділ бой ел.мен,Батыс Сібір хандығымен,Ресеймен сауда ,дип.қ қатынас орнатты.Қасым тұсында қазақ/ Орта Азия мен Шығыс Европаға белгілі болды.1518 ж.- Сарайшықта қайтыс болды