А қосымшасы Бағдаршамның шығу тарихы

Ал оның шығу тархына тоқталар болсақ, бірінші бағдаршам 1868ж 10 желтоқсанында Лондонда Британ парламенті ғимаратының алдына орнатылды. Ол құрылғыны өнертапқыш Дж.П.Найт теміржол семафорын жасаудың шебері болатын. Ол кезде бағдаршам қолмен басқарылды. Екі семафорлық қанаты бар болатын. Қанатының көлбеу көтерілгені тоқта дегенді, 45 градусқа салбырап тұрса, абайлап жүр дегенді білдіретін. Қараңғы түскен кезінде айналмалы газды шам пайдаланылды. Шамдағы қызыл, жасыл түстер көмегімен жолдар реттелді. Жаяу жүргіншілердің көшеден өтуін жеңілдету үшін жасалды. Оның белгілері көлік құралдарына арналған. Жаяу жүргіншілер жолдан өтіп болғанша, көліктер тоқтар тұруы тиіс болатын. 1869ж 2 қаңтарда газбен жанатын шам жарылып, бағдаршамды басқаратын полицей жараланды. Көліктер де сол кезде нақ тұрып қалатын ұзыннан ұзақ. Автоматты түрде бірінші бағдаршам жүйесін 1910ж чикаголық өнертапқыш Эрнст Сирин жасапшығарды. Оған патент алды. Оның бағдаршамында Stop және Proceed деген жазулар болды. Алғаш электрлі бағдаршамды тапқан өнертапқыш деп АҚШ-тың, Юта штатынан Лестер Вайр тұрғыны еді. Ол 1912ж электрмен жанатын, қызыл мен жасыл түсті 2 дөңгелек шамы бар бағдаршам ойлап шығарды. Бірақ оны патенттеген жоқ. 1914жылы 5 тамызында Америкалық бағдаршам компаниясы 105 көшенің қиылысқан жеріне Джеймс Хога жасап, төрт электрлі бағдаршамын орнатты. Қызыл жасыл түстерін ауысатын кезде дыбыс шығаратын. Әйне үйшіктерде полицейлер басқаратын. 1920жылы Нью Йоркте орнатылды. Ойлап тапқан өнертапқыш Уильям Поттс пен Джон Харрис. КСРО-да 1 бағдаршам 1930жылы 15қаңтарда Ленинградта 25 қазан мен Володоркөшелеріндеорнатылды. СолжылыМәскеуде 30 желтоқсанда көше қиылысытарында қойылды.  Өнертапқыш Гарретта Морганның есімі жиі аталады. Ол бағдаршамның атасы дейді. 1922жылы бағдаршам нұсқасын құрап, патентеді. Есімі тарихта жасағаны үшін емес, қолданылу үшін қалған. Бағдаршамның техникалық құрылғыларынан бөлек, автокөлік иесінің дәрежесіне емес, жолдағы қозғалысын реттеуге арналған деп айтып кеткен.  Алматыдағы алғашқы бағдаршам 1938жылы Қызыләскер Панфилов және Гоголь көшелерінде орнатылды. Бұрынырақ Алматыда 2 бағдаршам болған. Бағдаршам пайда болғаннан бастап, жолда тәртіп сақтала бастайды. 1938жылы көшелерде 11 бағдаршам қойылып, жолдар реттелді. Қазыр қалада мыңнан асады. Электронды бағдаршамдар пайда болды. Алғашқысы Байтұрсынов пен Тимирязев көшелерінде және Райымбек көшелерінде қойылды.

Электр желісімен басқарылатын алғашқы бағдаршамды дүниеге әкелген АҚШ-ты Юта штатының тұрғыны Лестер Вайр болды. Ол 1912 жылы қызыл және жасыл түске сәйкес келетін екі сигналды бағдаршам ойлап тапты. Бірақ бұл жоба патенттелмеді.

1914 жылдың 5 тамызында Амеркианың Кливленд қаласындазаманауи құрылғылардың алғашқы моделлері пайда болды. Оның қызыл және жасыл шамдары болды, ал түстерін ауыстырған кезде дыбыс сигналын шығарып тұрды. Джеймс Хог атты инженердің бастамасымен қолға алынған жобаны шыны үйшіктерде отыратын кезекші полицейлер іске қосатын.

Ал алғашқы үш түсті бағдаршамдар кейінірек, 1920 жылы жасап шығарылды. Олар бір мезгілде Нью-Йорк, Детройт көшелеріне қойылды. Бұл бағдаршамның жобасын жасағандар – Джон Ф. Харрис пен Уильям Поттс.

Бағдаршамды орнатқан тұңғыш Еуропалық қала – Франция (Париж, 1912 жыл) болып табылады. Англияға электрлі бағдаршамдар 1927 жылы жетсе, біздер оны 1930 жылдардан бастап тани бастадық.

1